Teksti “Beteja e librave” doli në vitin 1704, si botim anonim, një satirë politiko-teologjike mbi debatin e parësisë së klasicistëve ndaj modernitetit. Por ky libër, vlerësuar për virtuozitetin therës, mori menjëherë famë, ku në hyrje shënohet: “Rrëfim i plotë dhe i vërtetë mbi Betejën e zhvilluar të premten e shkuar midis librave të lashtë e modern në Bibliotekën e Shën Xhejmsit”
Kushdo që lexon, me syçeltësinë e duhur, shënimet e përvitshme të kohës, do të gjejë të shkruar se Lufta është pjellë e Krenarisë dhe se Krenaria është bijë e Kamjes. Dhe nëse pohimi i parë mund të pranohet sakaq, askush nuk mund të pajtohet edhe aq kollaj me Lypësinë e Nevojën, si nga ana e babait, ashtu dhe nga ana e nënës e, ngandonjëherë, as nga ana e nënës dhe as nga ajo e babait. Dhe, me thënë atë që është për të thënë, ngjet rrallë që njerëzit të shamatohen kur livadhisin në të mira; pushtimet rëndom priren nga veriu për në jug, me një fjalë, nga skamja në bollëk. Sheshet më të lashta dhe më të natyrshme të grindjeve janë epshi dhe koprracia që, ndonëse mund t’i marrim për vëllezër a gjërinj të krenarisë, janë, në të vërtetë, bijime të nevojës. Sepse, për të folur me gjuhën e shkrimtarëve të politikës, ne mund të vëzhgojmë në Republikën e Qenve (që, pas gjase, në ballë paskësh qenë një institucion i Shumicës) se i gjithë shteti bie kurdoherë në fashë pas një shujte të mirë dhe se luftërat civile ndizen vetëm kur ngjet që ndonjë kockë e madhe të bjerë në gojë të njërit prej qenve prijës, që o e ndan me një pakicë syresh dhe kësisoj, shket në oligarki, o po e mban të tërin për vete, duke rendur me vërtik drejt tiranisë.
Kjo mund të thuhet edhe për ato shemëri që ndizen nga ardhangia e ndonjë bushtre. Sepse e drejta e zotërimit (meqenëse gjasat për të vënë kamje në një t’atillë rast me zarar janë fare të pakta) ngjall aq shumë smirë e dyshime, sa e gjithë bashkësia e asaj rruge katandis në derexhenë e një luftë të hapur dhe çdo qytetar lufton kundër të gjithëve, derisa më trimoshi, më i shkathëti a më i fatosuri ndër ta, e mbërthen e i gëzohet presë: në këtë e sipër, do s’do, nxjerr krye edhe smira e lakmia, dhe kundër qenit të lumtur zënë hungërimet. Po prapë, në vrojtofshim secilën prej këtyre republikave të zëna me luftë, qofshin këto pushtime a luftëra për vetëmbrojtje, do të vëmë re se po ky arsyetim do të na vlejë edhe për arsyet dhe shkaqet e çdo lufte, dhe se skamja e nevoja, në një shkallë a tjetrën (qoftë kjo e vërtetë a e përfytyruar, gjë që në këtë rast është e njëjta gjë) zë kryet e vendit, ashtu si dhe krenaria, në rolin e mujsharit.
Tashti, kushdo që mund të përdoret në këtë skemë e, për më tepër, arrin të rrëgjojë a t’ia përshtasë një Shteti Intelektual a një Republike Dijeje, pas një grimëhere do të shquajë rrënjën e grindjes midis dy palëve të mëdha tanimë në luftë dhe do të nxjerrë përfundime të vyera për vlerat e kauzës së gjithsecilit. Mirëpo as zhvillimi dhe as pasojat e kësaj lufte nuk janë edhe aq të thjeshta sa ç’mund të pandehet; sepse grindja e tanishme është mahisur aq keq prej kokave të nxehta të secilës palë dhe mëtimet janë aq të tepruara, sa nuk lënë shteg as për fillimin e bisedimeve të ujdisë. Kjo grindje (sikundër ma ftilloi me gojën e tij një banor i moçëm i atyre anëve) në krye u ndez për një ngastër të vogël toke, që na qenkësh mbi njërën prej dy majave të kodrës Parnas, më e larta dhe më e madhja prej të cilave paska qenë, me ç’duket, qysh prej kohësh që s’mbahen mend, në zotërimin e paqtë të ndofarë banorëve të quajtur të Lashtë; maja tjetër përbuhej prej Modernëve. Po këta, meqenëqë nuk e kishin me sy të mirë vendbanimin e tyre, shpunë ambasadorë tek të Lashtët për t’u qarë për hallin e madh që u kish rënë në kokë; maja e asaj ane të Parnasit u zënkësh krejt pamjen, sidomos nga Lindja; dhe, ndaj, për t’iu shporrur luftës, i vinin të zgjidhnin: ose të Lashtët të kishin mirësinë të zhvendoseshin përposh, në majën më të ulët, të cilën Modernët do t’ua lëshonin me dëshirë, për t’u ngjitur ata vetë në vendin e tyre; ose po, në të kundërtën, të sipërthënit të Lashtët do t’i shtrëngonin të vinin vetë me kazma e lopata, për ta dystuar të sipërpërmendurën kodër aq sa të shihnin ata të nevojshme. Të Lashtët u kthyen gjegjme e u thanë se nuk e kishin pritur një mandatë si kjo nga një koloni, të cilën ata e patën pranuar si me pahir që të përbunte aty pranë. Se, sa për vendbanimin e tyre, aty ata ishin anas, ndaj dhe t’u flisje atyre për zhvendosje a nënshtrim ish një gjë që s’kish ku të rrinte.
Se, nëse lartësia e kodrës së tyre u zënkësh pamjen Modernëve, për këtë ata nuk kishin hiç ç’të bënin; veçse dëshironin që Modernët t’i thërrisnin mendjes, vallë ai dëm (në qe vërtet i tillë) nuk u shpaguhej me dorë të hapët prej hijes e strehës që u truante. Se, ndofta ata nuk e dinin, por të kërkoje ta sheshoje a gërryeje atë majë ishte barabar një budallallëk me brirë, meqenëse ajo anë e kodrës na paskësh qëlluar një shkëmb i breshtë, që do t’ua copë e çikë almiset dhe zemrat, pa pësuar vetë asnjë qeder. Se ndaj ata i këshillonin Modernët që, në vend që të ëndërronin të dystonin anën e të Lashtëve, të ngrinin më mirë anën e tyre; për këtë punë, ata jo vetëm që do t’u jepnin leje, por edhe do t’u ndihnin me ç’t’u vinte nduarsh. Mirëpo kjo u hodh poshtë me zemëratë të madhe prej Modernëve, që ngulnin këmbë në të mësipërmet. Dhe, kështu, shkaku i kësaj mosmarrëveshjeje, shpërtheu një luftë e gjatë e kryeneçe që mbahej më këmbë, më njërën anë, nga vendosmëria dhe kuraja e ca pak kapedanëve e besëlidhësve e, më tjetrën anë, nga mizëria e madhe që, me gjithë humbjet, nuk kishte të sosur. Në shamatosje e sipër u shteruan rrëke të tëra mellani dhe egërsia e palëve u mbufat pun’ e madhe. Tashti, ju duhet ta dini se mellani është kryearma e betejave të diçmëve; e bartur prej një hallati të quajtur pendë, ai hidhet rrebesh mbi armikun prej trimoshëve të secilës anë, me shkathtësi e mujshi njëherësh, si të qe një punë ferrëgjatësh. Këtë lëng të djallosur, inxhinieri që e sendërgjoi, e përftoi prej dy përbërësish, vrerit dhe gurkalit, që me hidhësinë dhe helmin e tij t’i përshtatej njëfarësoj dhe të nxiste gjeninë e ndërluftuesve. Dhe, ashtu si grekët qëmoti, që, kur nuk mund të binin në një mendje për fitoren e një beteje, ngrinin në të dyja anët trofetë përkatës, në mënyrë që pala e mundur të kënaqej dhe të ngushëllohej me një t’atillë çmim (një zakon sa i lavdërueshëm, aq edhe i moçëm, i përtërirë për fati tani së voni në artin e luftës), kështu edhe diçmit, pas një grindjeje të shkurtër e të gjakshme, varën edhe ata trofe në të dyja anët, sido që ende nuk dihej se nga do të anonte fitorja. Këta trofe kryesisht vënë në spikamë vlerat e kauzës, bëjnë një përshkrim të plotë e të paanshëm të betejës dhe përpallin me të madhe fitoren e palës që i ka ngritur. Bota i njeh me gjithfarë emrash, si polemika, argumente, vetëmbrojtje, gjykime të shkurtra, përgjigje, kundërpërgjigje, vërejtje, përsiatje, kundërshtime, përgënjeshtrime. Ata vetë apo përfaqësueset e tyre, varen për ca ditë faqazi botës, që t’i bëjnë sehir kalimtarët; së këndejmi, më të rëndësishmet dhe më të mëdhatë barten në dofarë magazesh, që i thërresin biblioteka, për t’u ujdisur në një kthinë të caktuar enkas për ta dhe që ahere e tëhu zënë e thërriten Libra polemikë.
Në këta libra ruhet mrekullisht fryma e çdo kreshniku të gjallë; pas vdekjes, shpirti i tij mërgon atje për t’i gjallëruar. Ky, së paku, është mendimi i gjithmbarshëm; unë për vete jam i mendimit se shpirti mënon në bibliotekë, ashtu si në çdo varrezë tjetër, ku, sipas disa filozofëve, një frymë që ata e quajnë brutum hominis, përsillet përmbi përmendore gjersa trupi të prishet e të kthehet në pluhur, dhe se paskëtaj shuhet a tretet përfare. Kështu pra, një shpirt i trazuar ysht çdo libër, derisa ta ketë mbuluar pluhuri a ta kenë ngrënë krimbat, gjë që cave mund t’u ngjajë në krye të ca ditëve, ndërsa të tjerëve më vonë; ndaj edhe librat polemikë, duke qenë, ndër të gjithë, të yshtur prej frymëve më të trazuara, kyçen ngaherë në një strehë të veçuar; dhe, nga frika e mujshisë së ndërsjellë, stërgjyshërit tanë e panë të udhës që, për hir të paqes, t’i lidhnin me veriga të rënda hekuri. Për këtë sendërgjim u bë sebep një ngjarje që do t’jua rrëfej tani. Kur veprat e Skotit dolën së pari në dritë, ato u bartën në bibliotekë dhe u kyçën në një kthinë; por, ende sa pa zënë vend mirë, autori ynë na i vajti për vizitë të zot, Aristotelit, dhe atje të dy ranë në godi të mbërthenin Platonin dhe ta dëbonin me përdhunë nga vendi i tij i lashtë midis të hyjshmëve, ku kish banuar paqësisht për si ndonja tetëqind vjet. Sulmi vajti fjollë dhe, qysh prej asaj kohe, të dy uzurpatorët kanë sunduar të patrazuar në këmbë të tij: por që të ruhej edhe paskëtaj qetësia, u pa e udhës që polemikat më të vëllimshme të mbaheshin në zinxhirë.
Kësisoj, do s’do, do të ish ruajtur qetësia publike e bibliotekave, sikur këtyre viteve të mbrame të mos qe shfaqur një xhins i ri librash polemikë, mbrusur me më të ligën frymë, nga shkaku i luftës së sipërpërmendur midis diçmëve për majën më të lartë të Parnasit.
Kur këta libra u shpunë përsëpari në bibliotekat publike, më kujtohet një rast t’u kem thënë ca njerëzve të kureshtur se isha fare i bindur që, po të mos i bënim sytë katër, ata do të krijonin trazira ngado që të venin; dhe andaj i këshillova që kampionët e secilës palë t’i linin o bashkë o t’i nakatosnin, ashtu siç bëjmë me helmet, që me urrejtjen e tyre të mund të helmatisnin vetëm sho-shokun. Dhe, sikundër duken bathët, nuk qeshë as profet i keq dhe as këshilltar për t’u përbuzur; sepse qe pikërisht shpërfillja e këtij paralajmërimi ai që u bë sebep për përleshjen e kobshme që plasi të premten e shkuar midis librave të lashtë e atyre modernë në Bibliotekën Mbretërore. Tashti, meqë biseda për këtë betejë është ende në gojën e gjithsecilit dhe meqenëqë kërshëria e qytetit është kaq e madhe për të mësuar hollësitë, unë, duke qenë zot i të gjitha cilësive që i lipsen një historian dhe ngase nuk e mbaj me hatër asnjërën prej palëve, e mblodha t’ia vë veshin këmbënguljes së miqve të mi që të ulem e të shkruaj një rrëfim të plotë e të paanshëm.
Kujdestari i Bibliotekës Mbretërore, njeri i vyer shumë, po, para së gjithash i përmendur për njerëzillëkun e tij, qëlloi përkrahës i flaktë i Modernëve; gjatë një beteje në Parnas ai u zotua të shtrinte përdhe me duart e tij dy prej kapedanëve të të Lashtëve, që vigjilonin mbi një qafë të ngushtë majë shkëmbit më të epërm; veçse kur deshi të kacavarej, ashtu i dhjamur sikundër qe, ra plasur në bythë, tipar ky që i pengon së tepërmi ata të palës së Modernëve, sepse, duke qenë fyçkë nga trutë, ata të kanë një zhdërvjelltësi të mrekullueshme arsyetimi dhe nuk ua qas mendja të ketë lartësi që mos mund të ngjisnin; ama kur e do puna të kalojnë nga të thënat në të bëra, ndiejnë një shtrëngesë të madh në të ndenjura e thembra. Si i doli huq shestimi, kampioni i zhgënjyer shfreu dufin e zemrës kundër të Lashtëve, duke dëftuar të gjitha shenjat e përkrahjes ndaj librave të armiqve të tyre dhe duke i ujdisur këta në apartamentet më të bukura; teksa, në të gjithë këtë kohë, çdo libër që guxonte ta dëftonte veten përkrahës i të Lashtëve, u varros për së gjalli në ndonjë qosh të errët, me kanosjen e pakëndshme mbi krye se mund të flakej në udhë të madhe. Për më tepër, në këtë e sipër një ngatërrim i çuditshëm i vendeve të librave, për të cilin prunë disa arsye. Ca i vunë fajin një kapice të madhe pluhuri dituror, që një puhizë e mbrapshtë na e rrëmbeu prej një rafti të Modernëve, duke e shpënë drejt e në syrin e kujdestarit. Të tjerë thoshin se atij ia kishte ënda t’ua mblidhte krimbat shkollarëve, për t’i llufitur taze’ kështu, ca pak iu zdirgjën në shpretkë, të tjerët iu ngjitën në kaploqe, për nakatosjen e madhe të të dyjave. Dhe, së fundmi, meqenëse disa vijuan të zvarriteshin nëpër terrin e bibliotekës, ai e humbi toruan fare; ndaj dhe s’është çudi që ua ngatërronte vendin librave, duke ngjeshur Dekartin bri Aristotelit; Platoni i ngratë e pa vetën midis Hobsit dhe Shtatë Mjeshtërve të Urtë, kurse Virgjili u ngjesh mes Draidënit me njërën anë dhe Uidhërsit më tjetrën.
Ndërkaq, ata libra që përkrahnin Modernët, zgjodhën një prej të vetëve që të zabrahaniste nëpër bibliotekë, për të llogaritur numrin dhe fuqinë e partisë së tyre, si dhe për të bashkërenduar punët. Kasneci i kreu të gjitha porositë me zell të parrëfyer dhe u kthye me një listë të forcave të tyre, gjithë-gjithë pesëdhjetë mijë, që përbëheshin kryesisht nga kalorësia e lehtë, këmbësoria e rëndë dhe mercenarët; nga këta më keq dhe të veshur për ibret; kalorësisë, sido që e madhe në numër, i mungonte fare shpirti luftarak; megjithëqë, ca të pakë, nga tregtia me të Lashtët, ishin pajisur njëfarësoj.
Teksa punët po mahiseshin kësisoj, grindja arriti kulmin; fjalë të rrëmbyera ndiheshin nga të dyja anët dhe mëria po harlisej si s’ka më mirë. Këtu, një kryeqyq i Lashtë, i ngjeshur midis një rafti të tërë me Modernë, u ofrua haptazi ta pleqëronte çështjen dhe të provonte shkoqur se parësia u takonte atyre vetë, shkaku i sundimit të gjatë, maturisë, lashtësisë e, mbi të gjitha, shkaku i meritave të mëdha që kishin karshi Modernëve. Por Modernët u binin hasha premisave dhe u dukej një çudi e patreguar se qysh të Lashtët mund të ngulnin këmbë në lashtësinë e tyre, kur ishte e qartë si drita e diellit (meqë arriti puna gjer këtu) që Modernët ishin ku e ku më të lashtë se ata. Për sa u përket borxheve që na i paskëshin të Lashtëve, ata nuk qasnin asnjë për bë. “Është e vërtetë”, – thanë, se ca pak anëtarë të partisë sonë janë dëftuar aq të fëlliqur sa të huajnë mëngojën e tyre sipas jush, por të tjerët, pambarimisht më të shumë në numër (e, sidomos në frengtë dhe anglezët), qenë aq larg nga ndjekja e një shembulli kaq të ulët, sa kurrë ndonjëherë nuk kishin begenisur, gjer më tani, të huanin, gjithë-gjithë, as gjashtë fjalë syresh. Sepse kuajt ne i kemi nga të stallës sonë, armët nga të kovaçhanave tona dhe petkat nga të prestarisë sonë. Platoni u ndodh në raftin përbri dhe duke parë që ligjëruesit ishin të leckosur dhe në ngushticën e përmendur si më sipër, – me gërdalla kockë e lëkurë, armë të kalbura druri, parzmakë të ndryshkur dhe pa gjë në bythë, pos rreckave, – u gajas e ashtu gjithë lezet, u përbe të madhe dhe tha se, për Perëndi, u zinte besë.
Përktheu: Azem Qazimi
Fragment nga libri “Beteja e librave”,
botimet “Zenit”, 2018
