Andreas Dushi: Përshëndetje Azem. U bë kohë që nuk dëgjojmë të tjerë lajme përpos atyre që lidhen me Covid-19, si nga Kosova, ashtu edhe nga Shqipëria ndaj ky dialog rreth diçkaje tjetër, besoj është gjëja e duhur. Pavarësisht situatës, a ka ndonjë aktivitet kulturor apo letrar këtë periudhë në Kosovë?
Azem Deliu: Gjithçka po zhvillohet, por asgjë s’po zhvillohet, Andreas. Para dy ditësh kisha një ligjëratë online, dhe një të tillë e kam edhe sot. Përpiqemi ta mbajmë gjallë jetën kulturore, dhe ky dialog është mes këtyre përpjekjeve, por megjithatë kjo është jetë e një rrethane paralele. Gjithsesi, unë konsideroj që letërsia e ka përfitimin e vet nga këto situata kufitare të qenies. Do të doja shumë ta dija edhe mendimin tënd për këtë.
Andreas Dushi: Mendoj njëjtë sikur ti. Duket që situata po kthehet në favor për artin dhe letërsinë, por ja që, kam frikë mos e gjitha vjen për shkak të një lloj “presioni” i cili domosdo, e detyron njeriun ta shohë këtë kohë ashtu sikurse e shumta kërkon. Këndej kufirit, një konkurs për “librin e karantinës” duket se ka marrë udhë, por nuk jam i sigurt a ka si shkak faktin që shkrimtarët tani mund të kenë kohë të lirë, apo është pasojë e një “prodhimtarie në nivele të larta”.
Gjithsesi, duke qenë në këtë temë, më intereson pikëpamja jote rreth aktiviteteve letrare (si çmime kombëtare etj.) që zakonisht quhen “të letrave shqipe”, por përfshijnë veç njërën anë të kufirit. Mendon se letrat shqipe duhet të kenë kufij?
Azem Deliu: Ka një dilemë të madhe që e ka shoqëruar njerëzimin në këtë kuptim. Nuk e di karakterin e konkursit në fjalë prandaj s’dua t’u hyj në hak, por dua të trajtoj një dilemë me rëndësi. Si të identifikohen autorët? Me pasaportë? Me prejardhje? Me vendin ku aktualisht jetojnë?
Në të gjitha dilemat e ‘’gjakut’’ nuk japim dot përgjigje sepse identifikimi me gjakun e me prejardhjen ka kohë që është tejkaluar në mendimin, sidomos perëndimor, për letërsinë dhe jo vetëm. Megjithatë, mesa duket, bota ka gjetur një drejtpeshim në këtë dilemë: autorët identifikohen, jo me prejardhjen apo pasaportën apo vendin e jetesës, por me gjuhën në të cilën shkruajnë. Kjo është gjë e mirë sepse po të ishte ndryshe, Kafka nuk do të bënte pjesë në studimet gjermanike të letërsisë ndërsa pjesën tonë të letërsisë në mërgatë, do ta humbisnim edhe ne. Letërsia shqipe, si çdo letërsi tjetër, identifikohet me gjuhën që e prodhon dhe kjo është, për mua të paktën, e saktë. Duke qenë kështu, është ironike, deri edhe qesharake, që një letërsie edhe ashtu të vogël e që merr frymë ndërkombëtarisht me vetëm një grusht shkrimtarësh, t’i vizatojmë kufij politikë e administrativë. Nëse ka një gjë që letërsia e refuzon, ajo është jeta e administratës, e politikave apo ofiqeve.
Kam pasur rastin në dialog me botues të të gjitha trojeve, duke e përfshirë këtu botuesin tonë të përbashkët, Onufrin, të dëgjoj ankesa lidhur me vështirësitë e shpërndarjes së librit të Kosovës në Shqipëri, e edhe anasjelltas (ndonëse më pak) për shkak të politikave jo të drejta tarifore, veçanërisht në kufijtë politikë. Pra, duket se ajo politika që tentojmë ta shpërfillim, megjithatë ndikon në jetën tonë, duke i dëmtuar botuesit, pa të cilët ne s’kemi kontakt me lexuesin.
Si thua ti? Sa janë gjasat që të bëjmë jetë mirëfilli kulturore e letrare duke e shpërfillur fare politikën? Apo megjithatë duhet ta fusim në llogaritë tona ‘’dorën e shtetit’’?
Andreas Dushi: Për fat të mirë, konkursi në fjalë ka dalë jashtë këtyre kornizave të cilat, për letërsinë, koha i ka kthyer në të paqena duke përdorur si pasaportë, gjuhën e shkrimtarit. Por çështja mendoj se duhet parë në një perspektivë që lëvizë nga e shkuara, në të tashmen. E gjithë linja, qysh prej shkrimtarëve arbëreshë, deri te shkrimtarët e sotshëm të diasporës, mendoj se përfaqëson një prej pjesëve të letërsisë shqipe për të cilën duhet të jemi më së shumti krenar.
Dora e shtetit ja që është aq e gjatë, sa pa ndonjë mund të madh ja del të hyjë në shumëçka që edhe nuk i takon. Thënë kjo, mendoj se vetëm shpërfillja e saj është e pamjaftueshme, duhet një refuzim përbuzës, sikurse bëhet përballë gjërave që ta neverisin.
Ndonëse e di se etimologjikisht nuk qëndron si arsyetim, le të themi kultura është ura e cila lidh atë çka politika, për arsye meskine kërkon të ndaj.
Por mendoj se folëm mjaft për politikë. Shpesh, shkrimtarët kanë humbur miqësi njëri me tjetrin për këtë arsye (Nuk e them këtë pse i druhem, fjala vjen, fatit të Borgesit dhe Sabatos)! Personalisht ti, a e ke kthyer këtë kohë në dobi tënden? Po e përdor për diçka, ndoshta ndonjë projekt të ri?
Azem Deliu: Patjetër. Jetën e shkrimtarit e kam zhvilluar, pak a shumë normalisht. Kam mbajtur ligjërata e takime publike (ndonëse në rrethanat e paralelizmit ‘’online’’), kam dhënë intervista dhe kam marrë pjesë në kërkesa të publikut, nga më të ndryshmet. Kjo sa i përket anës publike të asaj që po e quaj, pa të drejtë ndoshta, ‘’jeta e shkrimtarit’’.
Jetën e vërtetë të shkrimtarit, atë në bibliotekën time dhe studion e punës, e kam bërë normalisht si gjithmonë. Kam pritur që do të përfitoj më shumë nga kjo kohë, por nuk ndodhi ashtu. Vazhdova me ritmin e njëjtë. Shkruaj kritikën javore të librit në Gazetën Metro në Kosovë, lexoj për kërkesa të Universitetit dhe shije të miat, dhe shkruaj letërsi pak a shumë normalisht. Nuk përfitova, siç e thashë, nga ‘’ngujimi’’. Ndoshta ngaqë, mesa duket, mbyllja brenda për të lexuar a shkruar ka kuptim veç kur dalja jashtë është opsion. Në të kundërt, nuk është domosdo produktive. Të paktën këtë shpjegim e gjeta për veten. Si mendon ti?
Andreas Dushi: Kam përshtypjen se të shkruarit e prozës lidhet me eksperiencën, ndaj kjo mbyllje, më e shumta mund të të ndihmojë të shohësh të shkuarën në një tjetër këndvështrim, ndërsa për të ardhmen, për pak gjë shërben. Ndoshta pikërisht për këtë arsye, jam marrë me rishikim e “Marrja e gjakut” duke e bërë gati për botimin në italisht, pasi e gjitha të mbarojë (çka shpresoj mos të jetë shumë vonë) dhe kam mbledhur e riparë disa tregime shkruar këtu – aty gjatë vitit që lamë pas. Përgjithësisht, ruaj të njëjtin model pune, pa ndonjë rregull të qartë.
Pavarësisht dëshirës, e kam të vështirë t’i përgjigjem kërkesës së lexuesit, ndaj edhe një mesazh apo e-mail nga kushdo që lexon diçka timen këto kohë, më gëzon më shumë se ndonjë kritikë serioze në kohëra të tjera. Duke qëndruar këtu, si është për ty raporti i lexuesit tonë, me letërsinë shqipe?
Azem Deliu: S’di ç’të them. Në parim, raportet e mia me lexuesin, sidomos atë të Kosovës, janë në parim të mira. Ka një diferencë mes Kosovës dhe Shqipërisë sa i përket letërsisë sime, e këtë diferencë po përpiqem ta fashis. Në Kosovë, Azem Deliu njihet më shumë, por librat e tij më pak. Në Shqipëri, Azemi njihet fare pak, e librat lexohen pak më shumë. Prapë, bazën e lexuesit e kam në Kosovë, por gjithsesi kjo diferencë vërehet. Një herë, kur isha në Panairin e Tiranës (më duket se ka qenë viti 2017, ngaqë në 2018 doli ‘’Shënimet e krimbit Smolinski’’), në trotuar jashtë Pallatit të Kongreseve, dy vajza po bisedonin për ‘’Puthësin e paligjshëm’’ dhe e kishin secila nga një kopje të tij në dorë. Unë kalova andej, dhe ato, ndonëse më panë, nuk më njohën fare. Është pak e çuditshme ngaqë fotografia ime është në kopertinë, por gjithsesi më dha kënaqësi. Më dha të ndieja një miklim të ndërgjegjes që nuk e kam ndjerë më parë.
Meqë e përmenda edhe ‘’Shënimet e krimbit Smolinski’’, që tani është në garë për Çmimin e Unionit Europian për Letërsi, nuk kam si ta shmang falënderimin që ndiej ndaj teje, për vërejtjen e një gabimi në tirazhin e parë, të cilin e përmirësova menjëherë në ribotim. Kush mund të thotë se edhe ti nuk je pjesë e suksesit të librit?
Në fakt, dua të të bëj një pyetje pak më të përgjithshme. Sa mendon se jemi pjesë e sukseseve të njëri-tjetrit si shkrimtarë shqiptarë? Nuk e kam fjalën këtu vetëm te ndjenja njerëzore e gëzimit (që e ndjeva dhe unë kur kuptova që do të botohesh në italisht), por e kam fjalën te fakti që, të gjithë ne shkrimtarët tjerë, bëjmë pjesë në një kontekst letrar i cili e prodhon Andreas Dushin. Gjithashtu, në anën tjetër, të gjithë shkrimtarët shqiptarë, përfshirë edhe ty, bëjnë pjesë në kontekstin letrar që më prodhon mua. Duket sikur së bashku e prodhojmë kontekstin, e pastaj ai na prodhon të gjithëve. Si mendon ti? Raporti i vezës me pulën?
Andreas Dushi: Ndryshe nga një pjesë e mirë e shkrimtarëve, ndoshta për shkak se jemi një letërsi e vogël, besoj se shkrimtarët shqiptarë kanë krijuar një rrjet mbështetës njëri për tjetrin. Ky rrjet – të cilin mund ta quajmë edhe kontekst, ndihmon përgjithësisht, secilin prej nesh. Aq më tepër, dikë që hy në letërsi “me këmbë të parë” si një i ri, akoma student ose i sapodiplomuar. Ndaj, jam thuajse i bindur se tërësia e shkrimtarëve shqiptarë ndihmon shkrimtarin si një i vetëm, edhe pse “shkrimtarësia” është thelbësisht individuale. E gjitha kjo, sigurisht nuk zbeh në asnjë çast rolin vendimtar të lexuesit, edhe pse unë mendoj se Eco ka të drejtë kur thotë që “Shkrimtarët e mirë duhet të shkruajnë, që të lexohen nga shkrimtarë të tjerë.”
Më kujtohet një pjesë shumë interesante te “100 vjet vetmi” ku Kolonel Aureliano Buendia bënte cironka ari, pastaj i shkrinte dhe bënte të tjera, e kështu vriste kohën në vetminë absolute të pasluftës. Nuk e di përse, por pak a shumë kështu më duket çështja e shkrimtarëve dhe e shkrimtarit. Konteksti i krijuar nga shkrimtarët, prodhon shkrimtarin i cili bëhet sërish pjesë e tij, në një rreth vicioz të pafundëm.
Ky rreth pastaj i paraqitet Lexuesit, Zotit të tekstit i cili e copëzon sipas shijeve të veta dhe merr atë çka Atij i duket më e përshtatshme.
Po ta shohim më konkretisht, sukseset ndërkombëtare të secilit prej nesh mendoj se kanë një lidhje. Shqipëria nuk ka fatin të njihet nga të huajt për shumëçka. Kur njëri prej nesh përkthehet në gjuhë të huaj, tjetri pas tij e ka pak më të thjeshtë krijimin e raportit me lexuesin e atij vendi.
Prandaj, tërësia e vlerave që autorët shqiptarë përfaqësojnë ka lidhje me suksesin e njërit syresh, ashtu sikurse suksesi i secilit, ka lidhje me tërësinë.
Të paktën, kështu e shoh unë. Po ti, si e mendon?
Azem Deliu: Po, besoj se ke të drejtë. Tani, po të bëj një pyetje direkte, dhe ndoshta që lidhet me faktorët jashtëletrarë: Si i mendon gjasat e letërsisë shqipe për një prezencë solide ndërkombëtare?
Andreas Dushi: Personalisht, jam i bindur se letërsia shqipe nuk ka asnjë arsye përse të ndihet inferiore përballë letërsive të tjera, por është e vërtetë se prezenca ndërkombëtare e saj lë për të dëshiruar. Mendoj se kjo nuk lidhet me faktorë letrarë. Ndoshta mungesa e politikave mbështetëse dhe promovuese jashtë shtetit është një arsye. Gjermania përshembull, periodikisht ofron bursa dhe rezidenca për përkthyes nga gjuhë të ndryshme, të cilët përkthejnë në gjuhët e tyre letërsinë gjermane. Pra thënë shkoqur, në rrafshin letrar, letërsisë shqipe nuk i mungon asgjë. Në atë politik, po. Por jam shpresëplotë se e ardhmja do të jetë më e mirë. Krijimi i një qendre dedikuar librit më duket hap i hedhur në udhën e duhur.
Po ti, duke qenë se je i përkthyer në disa gjuhë, si e mendon këtë çështje? Si ka qenë përballja jote në “arenën ndërkombëtare”?
Azem Deliu: Ka qenë, aq sa mund të jetë, një ‘’përballje’’ e mirë. Duke ulur pritshmëritë, e rrisim kënaqësinë. Në anën tjetër, pajtohem që, ndonëse vendosëm ta shpërfillnim politikën, do të qe mirë të organizoheshin politika kulturore si rezidencat, që e lehtësojnë përkthimin. Për ta përmbyllur, Andreas, çfarë po punon tani?
Andreas Dushi: Në fakt, po lexoj. Nuk jam duke punuar në diçka konkrete, por leximet i kam orientuar drejt një ideje akoma të vagullt. Se si apo kur mund të realizohet, s›di të them. Po ti? Ndonjë plan për të ardhmen?
Azem Deliu: Po e përmbyll këtë diskutim fort të këndshëm me ty, duke të treguar që në fakt e kam në dorë një roman. Nuk mund të them se kur do të dalë, por jam i bindur që nuk do të vonohet shumë. Kjo gjithsesi nënkupton, siç e di ti mjaft mirë, që leximet nuk ndalen asnjëherë. Shkrimi ndodh herë pas here, leximi duhet të ndodhë çdo ditë.
Andreas Dushi: Shumë kënaqësi Azem!
