Tre nga shenjuesit më të rëndësishëm në poetikën e Bejkos janë gjarpri, delja dhe ujku. Simbolet zakonisht mbartin një interpretim kontekstual, në rrafshin e kulturës dhe shoqërisë që i ka krijuar, dhe një interpretim universal. Në kulturën dhe folklorin shqiptar gjarpri na shfaqet si simbol i së keqes, por edhe si simbol i së mirës, kur flasim për shembull për gjarprin e shtëpisë, i cili jo vetëm që nuk të helmon, por është edhe mbrojtës i vatrës. Në veprën “Fjalor i simboleve letrare” M. Ferber shkruan: “Kuptimet simbolike janë të shumta dhe shpesh të dykuptimta. Gjarpri më i rëndësishëm për letërsinë perëndimore, është natyrisht, ai i kopshtit të Edenit, i cili e bindi Evën të hante nga pema e njohjes së të mirës dhe të keqes dhe solli kështu dëbimin e Adamit dhe Evës nga kopshti, si edhe ardhjen e vdekjes”.[1] Pra gjarpri i Edenit na sjell një gjarpër si simbol i së keqes dhe apologjia e gjarprit mitik është apologji e mashtrimit dhe vdekjes. Miti biblik i gjarprit si simbol i mohimit të jetës dhe i së vërtetës rrimerret nga Bejko në poezitë “I huaji në mal” dhe “Me gjarpërinj”. Poezia e parë rrimerr mitin biblik në krejt rrëfimin e saj, duke marrë për citat vargjet 20, 21 nga kapitulli i 12 i “Letër Hebrenjve” prej Dhiatës së Re, ku në krye të poezisë shkruhet: “Nëse edhe një shtazë e çek malin, të vritet me gurë o me shigjeta. Moisiu tha: jam i frikësuar e dridhem i tëri”. Në vargun 21 Bejko citon vetëm një pjesë të vargut, ndërsa vargu i plote biblik vjen në formën: “dhe aq e llahtarshme ishte pamja, sa Moisiu tha: “Unë jam i frikësuar dhe po dridhem i tëri”.[2] Poeti i shmanget vargut të plotë, ku Moisiu pohon llahtarinë e pamjes, por në rrëfimin poetik ai mëshon pikërisht kësaj llahtare. Poezia “I huaji në mal” si një prej poezive të vëllimit “Fytyrë e panjohur” ka në thelb mosnjohjen e fytyrës së të vërtetës dhe përqafimin e mashtrimit. Në odisenë e tyre nëpër shkretëtirë, hebrenjtë nuk i besojnë prijësit të tyre të dërguar nga Zoti, Moisiut, por zgjedhin për shok një gjarpër pas udhëtimit. Njeriu mbetet i verbër edhe pasi e ka kryer udhëtimin e plotë nëpër shkretëtirë. Ai ka mbetur në kufijtë e verbërisë, edhe pasi i ka parë me sytë e tij gjithë të vërtetat e dërguara nga Hyu.
Ishte njeriu që e përshkroi shkretëtirën.
E nuk sheh asgjë.
[…] Tash do një kobër të bukur me helm
Do një gjarpër të bukur
Për shok.
Bejko rrëfen shkretëtirën në shpirtrat e njerëzve që mbeten larg etjes për të vërtetën. Të mashtruarit nga një gjarpër i bukur dikur në Eden dhe të huajt ndaj ndriçimit në kohërat moderne. Titulli “I huaj në mal” i referohet njeriut modern. Të mbeturit larg prej së vërtetës, i endur kuturu udhëve të jetës, i huaj ndaj vetes dhe ndaj tjetrit. Referencat biblike ngjizin boshtin e botës moderne, ku njeriu lexon e dëgjon, po nuk arrin ta kuptojë atë çka i vjen para syve si drita e diellit.
Poezia “I huaji në mal” ka tri fjalë kyçe: shkretëtira (vështirësi vdekëse), mali (vend i respektuar shoqërisht) dhe gjarpri (të jetosh me hidhërimet e jetës, duke i lumturuar ato, por jo veten). Është një poezi zhgënjimi. I huaji ka arritur malin dhe ka kapërcyer shkretëtirën. Po ç’ndodh me heronjtë e kthyer nga lufta, me ata që si Odiseu kanë kaluar mërgimin, stuhinë dhe harrimin? Çfarë ndodh me të mbijetuarit e gulagëve komunistë? Të mbijetuarit nuk i pret njeri, sepse nuk kanë miq. Për heroizmat e tyre nuk ia ndjen askujt. Duhet të fillojnë jetën nga e para. Kanë fituar luftën për ideal, por kanë humbur rininë dhe ëmbëlsitë e jetës. Të jesh në mal do të thotë të jesh i vetmuar, me një kobër për mike dhe për të dashur. Me helmin si drogë në shpirt për të duruar të sotmen, të djeshmen dhe të ardhmen. Të jesh mik me gjarprin, të gëlltisësh helme: këtë u mësoi jeta heronjve që mbi gjithçka vunë idealin. Vetë Moisiu e udhëhoqi popullin nga skllavëria. Ai dhe pleqtë e tjerë të Izraelit dolën nga Faraoni, kaluan shkretëtirën, po nuk do ta shohin dot ende Tokën e Premtuar. Poeti i qëndron besnik mitit biblik, për aq sa i duhet. Më tej, ai e vendos mitin në funksion të kontekstit social të atdheut të tij. Disa brezave tanë historia ua ka mohuar fatet dhe të qenit të lumtur. Ia mohon të ardhmen dhe një Moisiu që u ngjit në mal. Është një hero, shumë heronj, një komb i tërë i nëpërkëmbur plot dhunë në udhën drejt lumturisë dhe tokës së premtuar.
Poezia “Me gjarpërinj” e rrimerr mitin biblik për të ndërtuar alegorinë e së keqes në dy sistemet politike të Shqipërisë londineze: kohën e diktaturës komuniste dhe kohën pas viteve ’90. Nuk kemi më një gjarpër si në mitin biblik, por kemi shumë gjarpërinj që helmatisin një njeri të vetëm dhe më pas zënë vendin e njeriut në kohë dhe në hapësirë, duke pretenduar se janë shndërruar të gjithë në njerëz pasi kanë bashkëjetuar me një të tillë, ndërsa ai, njeriu që është ushqyer me helmin e tyre, tanimë nuk ka të drejtë ta pretendojë më njerëzoren, pasi dashur padashur është shndërruar në gjarpër.
Në një varr me gjarpërinj hëngri bukë
Varrosur së gjalli
mbi gjarpërinj e nën gjarpër fjeti
Një ditë varri ra. Gjarpërinjtë e mbetur
zgjatën dy këmbë e u ngritën mbi bar.
I thanë: tok vuajtëm, po helmi ty të
mbeti. Ne jemi njerëz,
shtërpinjtë ngordhën në varr.
Poezia përfshihet në vëllimin “Si vdes gruri”, titull që siç e kemi analizuar më parë është një krahasim poetik që i referohet shëmbëlltyrës biblike të ringjalljes në fjalët e Krishtit. Po nëse, në pjesën dërrmuese, vëllimi poetik na dëften udhët e së mirës dhe shenjat e ringjalljes shpirtërore, kjo poezi me një njeri-gjarpër dhe shumë gjarpërinj-njerëz, na shpie drejt përfundimit se jo përherë poezia vjen si shenjtë ringjallje. Kumtin poetik të rilindjes së shpirtrave, ajo e ngjiz edhe duke na treguar me llahtarë shenjat e vdekjes. Poezia e Bejkos na ka shpënë shpesh drejt shëmbëlltyrës së dritës për të shmangur errësirën, ndërsa këtu na tregon shëmbëlltyrën e errësirës, na fton ta vuajmë me llahtarë terrin e saj, për të shkuar me vendosmëri të plotë dhe me etje të pakthim drejt së parës shëmbëlltyrë.
Etnologu Mark Tirta, në librin “Mitologjia ndër shqiptarë’ argumenton simbolikën polivalente të gjarprit përmes këtij shtjellimi: “Në rite e besime popullore gjarpri del kryesisht gjallesë me atribute totemike. Si i tillë, ai është i lidhur fort, me shtëpinë e familjen, duke u paraqitur si mbrojtës e mbarësiprurës i tyre”.[3] Në poezinë “Me gjarpërinj”, shohim se gjarpri vjen si mohues i pragut e vatrës, simbol i shkatërrimit të shtëpisë, në pragun e së cilës ka ndenjur i fshehur kutullaç, duke e shfaqur pamjen e zërin e tij vetëm kur ka ndjekur udhën e gjarpërinjve të tjerë që nuk kishin kurrfarë lidhje përkatësie me themelet e tij.
Në festa u frynte kockave,
këndonte dhe ashtu fytzënë me baltë:
Rroftë gjarpëri i madh që tund malin!
Shtërpinj e gjarpërushe përreth e kafshonin, e tallnin.
Poezia “Me gjarpërinj” vjen për lexuesin shqiptar në një vëllim të botuar më 1995, plot 13 vjet pas vëllimit të dytë me poezi të Bejkos “Ku e ka folenë bilbili”, dhe 3 vjet pas shembjes së diktaturës komuniste, kur poeti ka provuar në kurriz ndalimin e botimit të poezive prej partisë në pushtet dhe punën dhjetë vjeçare në galeritë e nëntokës dhe ndërkohë është prej dy vjetësh deputet i Partisë Demokratike në Kuvendin e Republikës së Shqipërisë. Jemi në vitin 1994 dhe Bejko na rrëfen përmes alegorive biblike dhe referencave në mitologjinë shqiptare se shenjat e ringjalljes nuk janë përqafuar ende. Çfarë e shqetëson kaq tepër poetin, ndërsa rrëfen në vargjet e tij tre vjet pas ardhjes së demokracisë për njeriun e përshtatur me jetën ndër gjarpërinj dhe gjarpërinjtë e vetëshpallur njerëz? A jep ai mesazhin se në mungesën e lirisë duam apo nuk duam bëhemi të gjithë nga pak fajtorë? Se martirët e vërtetë janë vetëm ata që shkuan në grykën e plumbit, përndryshe të gjithë jemi kush më shumë dhe kush më pak bashkëfajtorë? A kumton poeti se gjarpërinjtë e vetëshpallur njerëz janë xhelatët e dikurshëm të mohimit të lirisë, që sot na flasin me slogane boshe për të vërteta para së cilave nuk u përkulën kurrë. Poezia lë vend për aludime nga më të llojllojshmet, pasi siç thekson edhe studiuesi Josif Papagjoni: “Poezia e Sadik Bejkos është një poezi serioze, e një stofi të rëndë, ku mendimi ngjishet e ngjishet gjer në nënshtresime semantike, pa i hapur udhë shtresëzimit dhe thjeshtësisë, prandaj dhe kërkon një mendje të qetë për ta shijuar e për ta rrokur me tërësej”.
Në poezinë tjetër “Gjarpër”, poeti na sjell një atmosferë ku kuptimet simbolike të gjarprit janë të derivueshme për një gjarpër-labirint-njeri, i cili monologon përmes vargjeve: ““Kam qenë gjarpër/ Nënat e Mëdha në Eufrat e në Gaza/ më mbanin në krahë, në gishta shtëpi të përdredhur në unaza/ Nga koha e Nënave/ gjarpër kam qenë, vëlla me gur/ mbij, çel prapë me grurin, me barin e ri”. Bie hapur në sy edhe për një lexues jo model se është duke na folur një gjarpër që nuk është më gjarpër, ama mbin kudo si gjarpër. Këtu vramendja e lexuesit empirik trulloset. Paskemi një ish-gjarpër që përmes formës së monologut poetik na rrëfen të kaluarën e tij gjarpërore, ndërkohë që në çdo rilindje të tij trojeve ekzistenciale shfaqet gjarpërisht. A na shpien shenjuesit tekstorë drejt alegorisë se e keqja e zhdukur në diku një formë, shfaqet diku tjetër në një formë krejt tjetër, pa u zhdukur asnjëherë? A është e keqja aq lëbyrëse në feksjet e saj mashtruese sa edhe Nënat e Mëdha, simbol absolut i së mirës, e marrin dhe e varin në qafë? A janë kaq të tejpashëm kufijtë mes të keqes që vjen si e mirë dhe e së mirës që i duhet një mendje shumë e mençur për ta përkapur të keqen, duke qenë se kjo e fundit është përherë një hap larg saj në odisenë e jetës? Përcaktimi i Ferber-it për simbolikën e gjarprit na e shpërndan krejt mjegullnajën teksa na shpjegon: “Kështu, gjarpri ishte i lidhur me dijen ose mençurinë, megjithëse ajo është njohuri e rreme, madje fatale, si dhe me vdekshmërinë njerëzore. Pas këtyre lidhjeve, mund të fshihet nocioni se gjarpërinjtë janë të pavdekshëm, duke qenë se ndërrojnë lëkurët e tyre; mençuria e tyre mund të jetë për shkak të moshës së tyre të madhe ose lidhjes së tyre intime me tokën (ata madje duken të mençur)”.[4] Në Këtë poezi të Bejkos, si edhe në dy të tjerat e lartpërmendura, e keqja në formën e gjarprit ndërron lëkurë, por nuk arrin të ikë dot përfundimisht as nga njeriu, as nga tjetri i ngjashëm, as nga atdheu dhe as nga trojet ekzistenciale. Shenjat e ringjalljes prandaj janë përherë të mundimshme si dhimbjet e lindjes.
Shenjuesit e ujkut dhe të deles shfaqen në dy forma në poetikën e Bejkos: së pari të ndarë nga njëri-tjetri dhe së dyti në lidhje të ngushta me shoqi-shoqin. Në poezinë “Nata e fundit e deles”, simbolika e deles vjen si një ngjethje përkohësie. Vdekja është përherë e vështirë për t’u pranuar. Ujku si simbol i së keqes absolute vjen në poezinë “Ora 24”, ku mbarimi i ditë-natës si kufi kohor ndjell të mirën që mund të vijë pas një kasaphane ku ujk e gjarpër ndjellin një kob të pacak. (“Lëvarur isha te bryma a te rrapet/ tek thëllimi që shtje gjethet/ e u rrjep gëzofin bishave/ Tek shuhen gjurmë ujku mbi dëborë/ ku lëkurat zhvoshken nga trungjet/ nga shpina e gjarpërinjve”). Një ujk i egër e krenar, por me njëfarë ndjeshmërie njerëzore, një ujk-bir që këlthet pa zë e plot përmallim për ujkun-at vjen në poezinë “Ujku”. (“Natën (ati im, ati im)/ si në fëmijëri/ (po ku je, ati im?) pa zë këlthet ai”). Në të dyja rastet e përmendura simbolika e poezisë ngjizet drejtpërsëdrejti nga shenjuesi i ujkut, ndërsa në poezinë “Uria e keqe”, simboli i ujkut vjen përmes një lidhje metonimike të shenjuesve tekstorë, madje e shfaqur si e tillë që në titullin e poezisë. Togfjalëshi uria e keqe është në antitezë të plotë me kryetitullin (le ta quajmë kështu) shpatulla të buta dallge. Lexuesit natyrshëm i lind pyetja:Po pse poezia duhet të ketë një titull dhe një kryetitull? Ky i fundit për më tepër i shkruar me germa kapitale.
Kryetitulli na jep një peizazh të butë, ndërsa titulli një uri ujkërore. Kështu përballë pamjes së qetë të kryetitullit, egërsia e titullit fiton edhe më tepër peshë. Poezia ndërthur monologun e lumitme një lloj të ardhmeje profetike që deklamohet prej unit lirik. (“Dhe askush s’e parasheh dot të sosurën, thotë lumi”).Vramendja lind një sërë dilemash edhe për lexuesin më profesionist të poezisë. Përse ky meditim për të pasosurën e unit lirik ndërkohë që një tjetër unë (lumi) po na rrëfen monologun e tij për ne? Për çfarë shërben një dialog i unit lirik me veten, në mes të një monologu të shpallur de fakto në nëntitull? A është e dykuptimtë kjo uri e keqe, për sa kohë është një uri vrug hardhish në një anë, ndërsa në anë tjetër, deklarohet një akti i lartë sakrifice? (“Vetëm që të marrë frymë pema me mushkëri uji/ Brinjët u shtrëmben të lugëta, u epën gjer në krisë”). Kemi lumin me uri ujkërore që tret në stomak hardhitë (simbol i jetës), kemi dhe lumin që vetëflijohet për jetën e një peme. Kemi gjithashtu dhe lumin që flet në emër të të gjithë lumenjve, ndërsa kumton: “Këtu nga zori, me dhëmbë i qeshim njëri-tjetrit/ ne lumenjtë që bluam akuj e shkëmbinj”. Kjo buzëqeshje me dhëmbë i përngjan më tepër skërmitjes së ujkut para gllabërimit të presë.A janë këta lumenjtë e kohës që na ha dhe kohës që e hamë? Pse jo, për sa kohë ankthi shëtit mbi të sosurën apo dilemat e ekzistencës tokësore?
Në një lexim tjetër të poezisë, uria e keqe është baras me një pasion që gati të ha kokën dhe të ritë. Pa këtë pasion “të keq” nuk çohen dot deri në sosje dallgët e lumit, një akt i lartë ky për të arritur detin. Po atje derdhen dhe prurjet (librat me poezi) e lumenjve (krijuesve) të tjerë. Aty dhe askund tjetër, krijuesit konkurrentë përshëndesin njëri-tjetrin me buzëqeshje skërmitëse në fund të lundrimit, bash kur secili ia ka arritur t’i mbijetojë shkatërrimit të dallgëve. A nuk është kjo një uri e keqe? Po më tej? Më tej ata do të dorëzohen e deti, te koha e përsosur dhe gara mes kolegëve merr fund. Në përmasën tjetër ekzistenciale, në amshimin e lumë, ku askush s’e parasheh dot të sosurën, poetët do të hyjnë në garë me përjetësinë.
Ujku duket se është gjitari më i frikshëm dhe më i përbuzur në letërsi; një ujk i mirë është jashtëzakonisht i rrallë deri në kohët e fundit.[5] Ujku si shenjues i së keqes vjen përherë i shoqëruar me shenjuesin e deles. Ishte e pashmangshme që shkrimtarët hebrenj dhe veçanërisht ata të krishterë, për të cilët simbolika e deleve, barinjve dhe qengjave të bërë kurban ishte thelbësore, do ta shtrinin këtë simbolikë edhe te ujqërit. Delet flijoheshin rregullisht edhe në kulturën greke dhe latine.[6] Duke u kthyer te poetika e Bejkos vërejmë se kërcënimi prej urisë ujkërore kërkon një bari të mirë dhe të zotin në poezinë “Bariu i mirë”, nga vëllimi “Psalm për atin”. Dy strofat e fundit të poezisë hapen me vargjet “Por do të vijë bariu i mirë” dhe “Do të vijë bariu i mirë”. Bariu që monologon është një bari tokësor, plot të meta, ndërsa ai që do të vijë do të jetë një bari hyjnor, që do të hakmerret ndaj bariut të parë për jetët e humbura të deleve. (“e delet në verbëri… litar në hon binin/ në bisht të njëra tjetrës”). Bariu tokësor, i paafti për t’i ruajtur delet prej ujkut, është i vetëdijshëm për ndëshkimin hyjnor që e pret. (“Do të vijë bariu i mirë/do t’i ndezë, do t’i djegë brirët e mi/në zjarr të lashtë e të shenjtë”).
Uria gjithëpërpirëse e ujkut e ujkonjës ngjiz peizazhe shkretane kateklizme në poezinë “Vetëvrasja e drerit”, e cila vjen në vëllimin “Somnambul” si një monolog nga pasvdekja. Poezia i përket kohës së dytë, e pagëzuar si Shtegëtimet, ndërkohë që poezia është e shtrirë në tri kohë. Koha e parë është Katrahura dhe e treta është Lumi i hijeve. Monologu i drerit nga pasvdekja, apo shpirti i tij shtegtuar tanimë drejt qiejve na paralajmëron se rrënimi është i pandalshëm. Pas katrahurës, të tjerë shpirtra të mirë drerësh do të mbyten prej ujqërish dhe lumi i hijeve do të pushtojë krejt peizazhin e trojeve të poezisë.
Hijet kanë prerë me helm nate
dherat e kopeve në vërri.
kopetë e drerëve me kujë, në varg,
po trokojnë drejt lugjeve gri”.
Uria ujkërore si simbol i së keqes që është përherë rrezik i pashmangshëm i së mirës ngjiz të njëjtat peizazhe frike me marrëzinë e vet edhe në ciklin “Zekthi i krisur”. Janë fare të qarta referencat biblike prej “Zbulesës së Gjonit”. Pas poezisë “Përmbytja” vjen poezia “Thatësira” ku dielli nuk është simbol vdekje me rreze jo më jetëdhënëse, por jetëmarrëse si gjuhë ujku. (“Gjithë ky diell ka lëshuar gjuhën jashtë/ si qen vrapues, zhurit grurë e bar/ tokë e njeri i çan mespërmes/ vë buzën në plasa, thith frymën e fundit/ sa dheu vdes”). Vdekja përpin dheun dhe delet që vijnë si simbol i qenieve që i rrëmben fryme e fundit e shkatërrimit prej diellit-ujk.
Bagëtitë – lëkurë në tel,
Të korrat poshtë hirit,
në dregëza – fëmijët e gjirit.
Cikli “Zekthi i krisur” bën pjesë në vëllimin poetik “Letër Hamurabit” dhe përmban 6 pjesë: Përmbytja. Thatësira, Shkretimi, Zekthi i qiellit, Udhëkryq dhe Mur. Në fragmentin e gjashtë bie në sy vargu: “Kam fatin e atij që njerëzimi e hedh jashtë”. Si një hy që nuk gjen prehje, poeti rrëfen shkatërrimin e njeriut, që kurrë nuk e kuptoi si duhet paralajmërimin e tij për zvetënimin e shpirtit dhe botës. Akti i krijimit të botës në mitin biblik ndodh në gjashtë ditë. Ditën e shtatë Perëndia pushon dhe vëzhgon krijimin e saj. Akti i shkatërrimit në këtë cikël ka gjashtë pjesë, si një antitezë e krijimit dhe plotnisë.
Disa nga poezitë e Bejkos duhen parë në dykuptimësitë e tyre, pasi miti biblik nuk është e vetmja xhaketë e prerë fiks dhe e pandryshueshme për supet e gjithë vargjeve. Te “Ujku” shenjuesi bëhet simbol i vetmisë së thellë që i gërryen shpirtin. Ujku ulërin për dhimbjen e tij. Është i vetmuar dhe i plakur. Dikur ai ishte ujku trim që ia kishin frikën, por tashmë pa ushqim, pa ujkonjat pranë dhe i braktisur nga turma, ai ulërin sa tremb, duke ngjethur gjithkënd qe e dëgjon. Ujku i poezisë është klithma ulërimë në natë e ngricë e burrit që nuk është më gjahtar dhe nuk mund të ketë më mike një ujkonjë. E kanë zbuar nga radhët si gojë e tepërt për kopenë. Instinkti i ujkut, ligji vjetër i të parëve, i thotë se ky është fundi i ekzistencës. Ai vdes si ujk me ulërima në cingërimë dhe mbase nuk thotë “ati im, ku je ati im” si joburrë. në të njëjtat rrethana ekzistenciale. Te “Bariu i mirë” dashi që flet është përçori, prijësi i kopesë. Barinjtë në vend që ta ruajnë, e shkojnë në thikë atë dhe tufën e tij, ndaj ai, dashi përçor, ka bërë sa ka mundur, por zgjidhja është bariu i mirë.
Në poezitë “Kujtimit të Kësulëkuqes” dhe “Rend ta kap jetën time” shenjuesit e ujkut dhe të deles mund të interpretohen në po këtë kontekst. Ujku nuk është më simbol i së keqes, por simbol i epshit dhe i instinkteve të burrit. Mashkulli-ujk i dashuruar nuk është fort i rrahur si koncept në poezinë shqipe, por aspak i rrallë në poezinë ballkanike dhe më gjerë. Mjafton të përmendim faktin se në poezinë sllave simbolika e ujkut është shumë e pranishme. Titulli i poezisë “Kujtimit të Kësulëkuqes” e shpërndan vetë së pari mjegullën e mitike përmes fjalës “kujtim”. Kësulëkuqja është e përralltë, ndërsa kujtimi (të kujtuarit) është një akt që i kundërvihet joreales apo mitikes. Poeti e shfrytëzon përmasën mitike për ta veshur me tis fantastik dashurinë. Zjarri i mashkullit-ujk ndez pasione marramendëse përmes një kujtimi rinor. Epshi vjen përmes përshkrimesh të prushta: “Brinjët e saj do t’i shqyeja/ fije më fije në gjeth e në fletë/ flokët si gjethe shelgu/ cicat si luleshtogu/ dhe atë shenjën si manaferrë/ a si kokërr thanë/ të vrarën me sëpatë jo në trung/ në tunel që/ botës i del te yjet matanë”. Kemi një Kësulëkuqe që nuk trembet prej ujkut të përrallës, por rend e ndjellë dhe pak e trembur prej së panjohurës së dashurisë. Kemi femrën që rend pas femërores në më të parin zgjim. Rend pas ujkut të pasionit që i ulërin brenda vetes dhe kërkon ta shuajë duke e takuar me mashkullin-ujk real. Ujku i mirë është aq i tejmbushur me epsh e dashuri sa në ëndrrat e tij trembet mos humb objektin e dëshirimit prej ndonjë ujku tjetër si ai, ose prej ujkut të keq të përrallës.
…e ëndërroja
në cilën kodër del ujku,
në cilin përrua.
Përrenjtë e dashurisë zgjojnë gruan te vajza, mashkullin te burri dhe një kujtim të largët e të dashur me Kësulëkuqen e një dashurie të bukur e të pakapshme si mjegulla e përrallës në të tashmen reale. Një dashuri që dikur pat mundur vdekjen (Kur ti më doje/ nuk e kisha menduar të vdes), ndërsa tani që kujtesa ia risjell në kujtesë, i ringjall copëzat e vdekura të jetës.
[1] Ferber, Michael. (1999). A Dictionary of Literary Symbols. USA: Cambridge University Press, fq. 186.
[2] Ndonëse Bejko i referohet përkthimit të Kristoforidhit, ndërsa në këtë studim të gjitha citimet merren nga Shoqëria Biblike Shqiptare, thelbi i vargut është i njëjtë. Gjithë ç’na intereson është pjesa e munguar e vargut dhe prania e llahtarës në fjalën e Moisiut.
[3] Tirta, Mark. (2004). Mitologjia ndër shqiptarë . Tiranë: Botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Kulturës Popullore, Dega e Etnologjisë, fq. 152.
[4] Ferber, Michael. po aty.
[5] Ferber, Michael. vep. cit, fq. 240.
[6] po aty. fq. 190-191. Ferber shpjegon se: “Dhiata e Vjetër është e mbushur me metafora për delet. “Pashë tërë Izraelin të shpërndarë nëpër male, sikur të ishin dhen pa bari” (1 Mbretërve 22.17). Dhiata e Re e deklaron Jezu Krishtin si bariun e Izraelit. “Unë jam bariu i mirë; bariu i mirë jep jetën e vet për delet. Kurse rrogëtari, që nuk është bari, sheh ujkun që po vjen dhe I braktis delet dhe ikën (Gjoni 10.11–16); “Delet e mia e dëgjojnë zërin tim, dhe unë i njoh dhe më ndjekin” (10.27)”.
