Romani “Liria ime” i Mehmet Krajës mund dhe duhet të lexohet si katarsis për dhe mbi lirinë e munguar e të ëndërruar, të ngjyer me gjakun e më të guximshmëve në gjenerata të tëra, të përlyer me mëkatet e shumicës aspiruese të saj. Në të vërtetë, ky roman përthekon brenda vetes katarsisin shpirtëror të një shoqërie që përjeton agoninë e përjetimit të lirisë, asaj individuale dhe kolektive, prandaj ky katarsis vështirë të realizohet në planin kolektiv, nëse së pari nuk kemi përjetimin e katarsisit personal, individual.
Në këtë pikëshikim, liria i ngjason një çibani të mbirë në trupin e një shoqërie të tërë dhe vetëm nevoja e vetëpastrimit, katarsisi do mund ta pastronte qelbin moral e shpirtëror të saj. Të gjithë personazhet sikur janë shkëputur nga një udhëtim i pafundmë dhe fatkeq në kërkim të lirisë, rruga e tyre është devijuar sa për të treguar se dashuria për liri është “mallkimi” që i ndjek deri në fund, dhe ky “mallkim” mund të hiqet vetëm nëse përjeton katarsisin individual, prandaj ata i rikthehen vazhdimisht e vazhdimisht të kaluarës, reminishencat e së cilës arrihen lehtësisht e pa sforcim përmes kapërcimeve të natyrshme nëpër kohë, të atilla sa nuk çuditesh më sesi mendimet e personazhit mund të shkojnë aq shpesh në kohë e në vende të ndryshme, të kthehen në realitet e të shkojnë pastaj sërish në të shkuarën, pa krijuar kurrfarë barriere në kuptim. Ballafaqimi fare pa komplekse me të kaluarën duket si një lloj shpëtimi nga vetvetja, nga palumturia e tyre ngjitëse, nga luftërat e tyre të humbura që pa filluar fare. Në fund të fundit nëse në një mënyrë ose në një tjetër e kanë përjetuar ferrin tokësor, çfarë mund të kishte më tepër se kaq?
E ferri i tyre nuk është ai i konceptit filozofiko-letrar të Sartrit, pra, tjetri, ferri në të cilën i ka zhytur autori është liria iluzore dhe gati-gati e pamundur e njerëzve, të cilët e kanë ëndërruar dhe aspiruar gjatë e sigurisht në mënyrat e tyre e për të cilët kthehet në pamundësi pikërisht atëherë kur e prekin me dorë. Prandaj, nëntë rrëfimet mund të lexohen edhe si nëntë rrathë ferri, pasi secili rrëfim bart me vete një lloj “nxehtësie” ferri të marrë nga fatet e përmbysura të protagonistëve.
E kur vjen fjala te nëntë rrëfimet, aq sa e përbëjnë romanin, mundet vetëm të pohojmë të dukshmen, atë se “Liria ime” e Mehmet Krajës nuk është lloji i romanit tradicional, me një subjekt që rrëfehet apo lexohet fund e krye si një tërësi organike, autori-një romancier i majave, këtë herë qëllimshëm ka zgjedhur të bëjë thyerje të fortë të zhanrit, duke bërë bashkë histori e personazhe të ndryshme të cilët faqe pas faqeje me një gjuhë të pasur dhe hijeshuar me gdhendjen dhe elegancën e filigranit, do të vizatojnë estetikisht portretin jo dhe aq të bukur të lirisë së shumë ëndërruar. E, “eksperimentimi” nëse mund ta quajmë kështu, me zhanrin del të jetë i suksesshëm: autori arrin që përtej çdo imagjinate të lidhë bukur e në mënyrë të përsosur rrëfime të palumtura e të trishta njerëzish të veshur me petkun e heronjve të panjohur e të humbur margjinave të historisë, të cilët nuk i lidh kurrgjë me njëri-tjetrin veç fatit të përmbysur brenda një lloj tragjediciteti absurd që i çon në një vetmi më të thellë e më të kobshme se edhe vetë vdekja.
Narratori është ai që i lidh mes veti, jo aq si personazhe që e njohin njëri-tjetrin apo se japin e marrin me shoku-shokun, por si fate njësoj tragjikë, njësoj të palumtur, njësoj të vetmuar, njësoj fatkeqë në këtë vetmi rraskapitëse e munduese. Rrëfimet dhe personazhet bartin shtresime kuptimore të shumta, sidomos shtresime psikologjike e filozofike, të cilat ngjasojnë me përsiatje të cilat plotësojnë kuadrin e tërë romanit, duke e shndërruar atë bindshëm nga nëntë rrëfime të palidhura me njëri-tjetrin në një rrëfim të vetëm që tregon palumturinë, zhgënjimin dhe vuajtjet e njeriut të pasluftës, të luftës apo para luftës e që nuk ka kurrfarë rëndësie nëse është jeta e vetë narratorit, ajo e Hysen Ramës, Selim Krasniqit, zonjës Drita, Muharrem Marmelushës, Bujar Sylës, Halil Demajt, Agim Kozgorit, Habib Çerkezit, njeriut me identitet të humbur, aktores së dikurshme apo qoftë edhe e një qeni.
Pasi e lexon romanin “Liria ime”, kupton atë që e ke ditur gjithmonë, se liria nuk arrin t’i bëjë të lumtur njerëzit, bota është e mbushur plot me njerëz të palumtur edhe pse ata janë njerëz të lirë, të cilët lirinë e kanë përfituar që nga lindja dhe kurrë nuk e kanë pasur ideal apo qëllim jetësor, si ta zëmë e kanë pasur shumica e personazheve të romanit të Mehmet Krajës.
Në një lexim të kujdesshëm të romanit, sheh se narratori që nuk është gjithmonë i pranishëm, por shfaqet herë pas here, është megjithatë një lloj protogonisti, po aq fatalist sa edhe personazhet e tij, gjithmonë shfaqet në momente kyçe jo aq për të qenë filli lidhës i historive të rrëfyera, sa edhe një katalizator i tyre, rrëfyes i besueshëm i mendimeve të fshehta të personazheve, qëmtues i dhembjes që ata mbajnë ndër vete, njohësi më i mirë i peshës së rëndë të vetmisë së tyre. Janë kështu nëntë jetë njerëzish të Kosovës, të cilët në luftë me vetminë dhe me palumturinë e tyre, shenjojnë në të njëjtën kohë edhe jetën e narratorit. Jeta e tyre është njëkohësisht edhe jeta e tij dhe jeta e tij është në një mënyrë edhe e tyrja. Psh, në rrëfimin për Muharrem Mamelushën nga Prizreni, narratori shfaqet më shumë, sikur shkrihet e bëhet një me rrëfimin për personazhin e tij. Ani pse i distancuar qartë, ai sërish sikur jep e merr me personazhin, përjeton bashkë me të, i njeh luftërat e tij të fituara e njeh edhe luftën e tij me vetveten, me dëshpërimin dhe me vetminë. Te figura e këtij ushtaraku të zvjerdhur fizikisht e moralisht luftërave të huaja, narratori bën kapërcimin e madh, që në krye kur deklaron se është i lodhur nga lufta paqësore e LDK-së i jep rrëfimit tone sarkastike, duke e thelluar ta quajmë kushtimisht talljen me vetveten, por edhe me personazhin për të cilin do të rrëfejë, sepse pikërisht nga kjo mërzitje me opsionin paqësor del se ata të dy nuk kanë vetëm një luftë për të bërë, por shumë të tilla, njërën nga të cilat Muharrem Marmelusha e bën në prani të narratorit. Natyrisht që e humb, nuk është luftë që do mund ta fitonte.
Por, rrëfimi i parafundit, ai i njeriut pa identitet, ku narratori duket të jetë më i kufizuar për shkak se njeriu pa identitet është tërësisht i pavetëdijshëm e për të nuk ka kush të rrëfejë, është rrëfimi që në fund të fundit e shndërron rrëfimtarin në kryepersonazh. Pasi arrin të shkrijë organikisht e ta kalojë pa sforco atë kufirin e hollë mes reales dhe ireales, narratori del të jetë i njëjti me personazhin pa emër e pa histori: një tufë lulesh mbi varrin e njeriut pa emër ka në shënim emrin e narratorit! Këtu historia merr fundin më të paimagjinueshëm dhe misteri e mbështjell përfundimisht rrëfimin për vdekjen e kryepersonazhit dhe krejt në fund mund të thuhet se gjatë gjithë kohës narratori kishte përshkruar vdekjen e tij. Me këtë akt final përmbyllet jeta e tij, e copëzuar në jetët e personazheve të tij të palumtur.
Të nëntë rrëfimet, përfshi këtu edhe atë nga perspektiva e një qenushi bartin përvoja të forta e shenjuese jetësore, (rrëfimi i qenit psh. në më të shumtën e herëve bart përvojat e zonjës së tij, aktores dikur të famshme), të cilat nuk kanë edhe aq shumë nevojën e imagjinatës që të gravohen artistikisht, por autori përmes gjuhës së kondensuar dhe shtresimeve shumëdimensionale në të cilin e fut tekstin letrar arrin t’i kthejë këto përvoja artistike në letërsi, e cila të kënaq dhe të përmbush estetikisht. Frazat e gjata janë gjetje befasuese në mënyrën sesi strukturohen, brenda një të tille gjen jo vetëm shtresime të shumta, mendime të lidhura organikisht me njëri-tjetrin, apo edhe dy tre situata që po ashtu shkrihen çuditërisht ndër vete si me qenë një e vetme e që funksionojnë si një tërësi shumëkuptimëshe rrëfimore. Gjuha është shterur e përpunuar deri në atë pikë sa prej saj janë shtrydhur të gjitha esencat kuptimore duke u njehsuar lehtësisht me tekstin letrar si një tërësi unike, që siç pohuam më sipër kënaq estetikisht.
Të mbështjellë me petkun e universalitetit, megjithatë personazhet, qofshin kryesorë apo rastësorë duket sikur mbartin një mision: të plotësojnë kuadrin e jetës së shqiptarit kudo që ai të jetë, për të treguar se refleksi i fortë nacional sikur i është stampuar në ADN e të cilit nuk i ikën dot në asnjë vend të botës, kudo që të fshihet apo largohet me idenë se nuk do të kthehet më kurrë në atdheun e tij, që për shumicën e të cilëve është një vend ku përveç kujtimeve të vyshkura të së shkuarës, mund të gjesh edhe një varr ku të vendosësh një tufë lulesh. Shumë histori nuk rrëfehen deri në fund dhe kjo është një gjetje interesante, sepse pikërisht përmes të pathënës thuhet më shumë, nënkuptohet më shumë. Personazhet janë kryesisht personazhe të humbura brenda jetëve të tyre, personazhe me ëndrra të vrara, ideale të tradhtuara, me trauma që i kanë rrënjët thellë në momente apo situata të tmerrshme, ata janë në ngarendje të përhershme për diku që shpesh nuk e dinë as vetë se ku apo çka është, por gjatë kësaj ngarendjeje zhbirojnë pse jo edhe pavetëdijshëm në skajet më të errëta e të fshehta të qenies njerëzore, çka bën që në ato rrëfime të gjesh e të prekësh gjithçka. Në to gjen ideale të tradhtuara nga ata që thirren në emër të tyre, vrasje, dhunime, jetë dyfishe, spiunë e bij spiunësh që enden në tmerrin e një jete me damkën e atit spiun, të moshuar që në muzg të jetës duan të rrëfejnë historitë e tyre jetësore qoftë të shkruara si dorëshkrime prej 540 faqesh apo si drama që përfundojnë veç në një faqe të vetme e që pretendojnë se ato janë dorëshkrime për historinë e botës, gjen e prek të vërteta e fakte historike që dhembin, dështakë që nuk kanë arritur të bëjnë asgjë të vlefshme në jetën e tyre, përpos gjërave që ia kanë shtuar dozën e palumturisë, gjen e prek po ashtu absurdin e luftës e sidomos atë të paqes, tmerrin që mbulohet përmes petkut të lumturisë së rrejshme, vetminë që përpin gjithçka e më lehtë nga të gjitha jetë njerëzore, prek dhimbshëm shpërfytyrimin nga ideologjia dhe nga indoktrinimi ideologjik, përkeqjen në emër të luftës e të fitores, gjen aty po ashtu realitet të dhembshëm e fiksion brenda një situate të vetme, gjen pra gjithçka që e bën të prekshme jetën njerëzore. Personazhet enden lehtësisht në botë sa reale aq edhe imagjinare, ata flasin me veten, flasin me të shkuarën dhe kujtimet e tyre, flasin dhe rrëfejnë për palumturinë e tyre dhe të botës duke të të mbajtur të lidhur fort pas rrëfimit. Kështu krijohet edhe dinamika e brendshme, e cila dominon gjatë gjithë kohës.
Gjithçka nis në aeroportin e Prishtinës e gjithçka përfundon aty. Halil Demaj pas dy javëve në Prishtinë (të vetmeve që nga dita që kishte lënë Prishtinën për të ikur drejt Maqedonisë si refugjat), ndërsa largohet drejt Irlandës ku jetonte që 20 vjet, sheh vetëvrasjen e një qenushi. Kjo vetëvrasje përmbyll gjithçka, i jep fund iluzionit për një jetë të lumtur e të dinjitetshme.
Halil Demaj nuk e di se po shkon drejt vdekjes së tij, drejt atij momentit kur një ish-spiun, që e kishte terrorizuar gjatë gjithë jetës, duke e marrë në pyetje e kërcënuar, duke e cenuar madje edhe në nder (kishte shkuar me të shoqen e tij), tani si dëshmitar i mbrojtur i gjykatës speciale e gjen deri në Irlandë e në fund fare në mënyrën më absurde ia merr edhe jetën. As Bujar Sylaj nuk e dinte se insistimi i tij pa ndonjë motiv të vlefshëm për të zbuluar nëse vrasjen e Jusuf Gërvallës e kishte ideuar e urdhëruar i ati spiun, do e çonte drejt vdekjes, të cilën do e bënte realitet një moskuptim fatkeq, as Selim Krasniqi nuk e dinte se pas gjithë atyre traumave dhe përjetimeve të rënda, gjithë asaj vetmie që e ndante me veten, me hijen e tij apo me ndonjë zog, do të kthehej në vrasësin e të shoqes, duke mbuluar kështu gjithë mosguximin, paburrërinë apo pafuqinë e tij për të shpëtuar mixhën nga vrasja në oborr të shtëpisë apo për të shpëtuar të shoqen nga përdhunuesit – tre burrat që ia vranë edhe mixhën, as Muharrem Marmelusha nuk e dinte se pas gjithë atyre luftërave të fituara do të humbte luftën e vërtetë, të parën luftë të tij, atë me vetveten e që pas aq shumë e shumë vrasjeve, djegieve e rrënimeve në luftëra të huaja nuk do e mundte dot demonin brenda vetes që e kishte fillin në një ditë kur në fëmijërinë e tij të largët e në vendlindjen e tij po aq të largët pa sesi tre vete ia vranë të atin, ai po ashtu nuk e dinte se vdekja e tij do të ishte po aq e palavdishme sa jeta, do përfundonte me fyt të çarë nga e shoqja, zonja Mo, as Agim Kozgori nuk e dinte se do përfundonte me këmbë e duar të thyera vetëm pse donte dikë po aq të palumtur e po aq fatkeq sa ai, vetëm njeriu pa identitet e dinte se po vdiste dhe e pranoi vdekjen, ashtu si vetëm qenushi i aktores Aferditë bëri aktin më sublim: u vetëvra me vetëdije të plotë. Të gjithë këta personazhe mund të lexohen në mënyrat e veta heronj dhe antiheronj, ata ishin aty ku bëhej historia, por të zënë deri në fund me palumturinë e tyre, të zdërhallur në absurdin e fatalitetit të tyre nuk ishin në gjendje as ta perceptonin si të tillë historinë, se për ta përjetuar atë as që bëhej fjalë. Ata mbetën deri në fund njerëz të pafat, të panjohur për njëri-tjetrin, që ndërlidhen mes veti me një fill të padukshëm e që duhet të jetë një lloj nyje e padukshme e fatit, e cila i përbashkon në fatalitetin e jetës së tyre.
Parë kështu, të gjithë funksionojnë si pjesë e një të tëre. Krejt romani është një mozaik në kërkim të jetës, dhe të nëntë rrëfimet e tij janë pjesë e këtij mozaiku, të gjithë bashkë bëjnë plotninë e tij.
Për fund, “Liria ime” është një rrëfim artistik tronditës i njerëzve që s’kanë ç’të bëjnë me lirinë e cila nuk përmbush as për së afërmi barrën dhe peshën e stërmadhe të iluzioneve, ëndrrave dhe aspiratave të shumë e shumë brezave.
Liria për ta ka qenë kryq a gur Sizifi që siç kanë ditur dhe mundur e kanë mbajtur mbi shpinë, derisa kur e prekën realisht kuptuan se nuk është kurrgjë tjetër veçse zgjatim absurd i palumturisë së tyre permanente.
