Përfytyroj gjithmonë një njeri nevrastenik që gjatë leximit shtrëngon dhëmbët, skërmitet, bën gjeste padurimi, habitet, ngre vetullat, lëshon ofshama dhe psherëtima, ngërdheshet, belbëzon, qeshet dhe gati shkrihet kumbimshëm, hap sytë gati në të shqyer,… pastaj hë-hë nis të vërë buzën në gaz, fillon të kruhet,ta ngacmojë diçka e brendshme: duket ka harruar që po lexon një libër të «pa dëshiruar», një të atillë të cilit s’duhej t’i hidhte as sytë…
Dhe menjëherë e kapa fillin. Dukej sheshit që paskej edhe leximi i librave nervin e tij, synimin po se po, dëshirën,… duke treguar hapur se librin e lexojmë negativisht apo pozitivisht. Kjo është vija e parë e frontit, të tjerat pas tyre vijnë vetë. Ato o e prishin, ose e ndreqin librin. Domethënë o ia bëjnë çorap ëndjen, o ia ndreqin shijen. Por në çdo rast, librit të mirë gjeji çfarë të duash të mete, ai sërish mbetet i një niveli që «nuk mbulohet dielli me shoshë».
Gjatë një dreke me një mikun tim shkrimtar, po diskutonim rreth karremit të të lexuarit. Domethënë ta bësh një lexues për vete, ndryshe që libri ta marrë vetë për dore lexuesit. Sigurisht një libër i mirë e ka «karremin» me vete: ngjarja, gjuha, natyrshmëria e të shkruarit, sinqeriteti, dashuria, bota e brendshme e personazheve, bukuria e tyre dhe e natyrës, eleganca, sintaksa e qartë dhe brenda logjikës së gjuhës, humori që të rrëmben si tharm i veçantë, ironia e lehtë, intriga shoqëruese, pak piper në gjuhë dhe shumë «oreks» ngacmues, uri dhe etje, ngjyrim seksual etj., etj. Dhe pas gjithë këtyre u ndalëm në «të shkruarit me një frymë të veprës» edhe kur ka një ngjarje intriguese, edhe kur ka pllaze të tëra përshkrimesh. Mirëpo jo dashamìrësin e leximit të një libri çfarëdo e ke aty, madje që gjallon pranë teje, e sidomos po të jetë ky shkrimtar. Sepse, sado e çuditshme të duket, një shkrimtar nuk e lexon sivëllain e tij, shkrimtarin tjetër, duke ngritur kot së koti pragje e sfrate, sikurse thuhet që «një shkrimtar nuk ka kohë të merret me të tjerët, sepse s’i del koha për të shkruar të tijat!» Sigurisht që ky është idiotizëm me brirë. Puna e parë e një shkrimtari është leximi i shumë e shumë librash, shumë autorësh, poetësh, ta «ngarkojë» veten me kulturë letrare dhe artistike, duke gjetur dhe bërë të tijat kalambure, fjalë të urta, anekdota, gjë e gjëza, përralla, fabula, rrëfenja, këngë të vjetra, kureshtje, me shtylla të tilla kulture të pafundme, që e «armatosin» dhe e bëjnë të pathyeshëm. Dhe më fund e bëjnë atë të depërtojë thellë në botën e brendshme të personazhit të dashur, të njeriut që e do jetën, të fenomenit, të së veçantës, të grimcës që bëhet tornado apo tajfun dhe arrin si ortek të përfshijë çdo gjë që gjen përpara. Një mrekulli!…
Mirëpo vijmë sërish tek ideja fillestare: karakteri i leximit, pasi po i mëshojmë karakterit të librave. Është e vërtetë, që së pari, karakteri i leximit varet prej të dytit, karakterit të librave. E para ti zgjedh gjininë e librit, llojin e tij, zhanrin, përputhjen e interesave të tua me ato që zotërojnë në një libër dhe dalin në pah idetë, ngjarjet, përshkrimet, figuracioni, lënda, gjuha e gjallë, sinqeriteti, thjeshtësia, sintaksa e përdorur, dialogët, tipizimi i personazheve të ndryshëm (krejt të ndryshëm) nga njëri-tjetri, shprehjet e tyre, veshjet, qëndrimet, mendimet, të metat, loja, skena ku zhvillohen ngjarjet etj. Pra, sa e gjen veten lexuesi në librin që po lexon. Kjo e vërtetë e pamohueshme ose të fut në lexim, ose të shtyn drejt paragjykimit.
Vijmë kështu në një pikë interesante: paragjykimi i librave: nga mënyra si është zgjedhur kopertina, titulli, emri i autorit, pastaj si godet me fjalinë e parë, si të shtyn padukshëm drejt leximit të mëtejshëm, elementet e përdorur, shkathtësia e shprehjes… Por paragjykimi i të lexuarit buron nga paragjykimi i të shkruarit. Sigurisht që ka lexues me kulturë jashtëzakonisht të gjerë, ose edhe me intuitë të mrekullueshme që e kapin në ajër – edhe me nuhatje – një të shkruar me paragjykim: personazhin, përshkrimin, subjektin, gjuhën, figuracionin… Kështu ndodh që lexuesi e ndien menjëherë se me çfarë tipi ka të bëjë, me çfarë klisheje është katranosur «gjella letrare», varur nga përvoja e krijimit, ndërtimi amator, stisja e subjektit, mungesa e gjetjeve artistike etj. Për më tepër tani që si futbolli edhe letërsia kanë shumë lojtarë dhe lexuesit (shikuesit) i bie barra për ta gjetur… Ec e gjeje, të lutem! Të gjithë janë letrarë, të gjithë lexojnë. Ose, ngjan edhe me popullin: popull tregtar, të gjithë shesin dhe blejnë. Mes kësaj katrahure është libri…
Por ç’do të thotë ta paragjykosh një vepër letrare? Thjesht, ta marrësh me mend, pa i hyrë fare detit ‘të mundimshëm’ të leximit dhe thua fjalë të mira, ose fjalë të këqija… Gjoja nuk merr dot guximin ta lexojë! Ose për më keq, «të lexuar e ka! E di cili është! Me kaq ‘filmi’ mbaron, libri u lexua dhe librit iu vu vula. Prandaj dhe libri do lexuar, do ndërmarrë «ai mundim» dhe pastaj le të vihet pika mbi «i». Pale nëse duhet të bëhet diskutim’ i harruar letrar! Sa i dobishëm do të ishte! Mirëpo këto quhen forma të tejkaluara! Gjëra demodé, të vjetruara! Ec e bëji po deshe. Dhe më tepër, kërko ndonjë recension, ndonjë panoramë letrare, interpretim fragmentesh, cilësi diskutimesh dhe vlerësim stilistikor. Kjo do të qe mahnitëse. Një gjë që ka për të tërhequr në një të nesërme edhe vëmendje më të kultivuar për letërsinë, artin…
Në të vërtetë në majë të gjuhës është mungesa e vlerësimit. Një kritik, ose – e thënë ndryshe – një që e mban veten kritik, e merr me zor të madh librin në dorë, ngërdheshet sapak, mbledh supet, lëpin buzët, bëhet sa Uriah Hip, sa Njeriu që Qesh dhe ec e përmbaje atë Tip! Në vend që ta kesh mendjen te Libri, do të duhet të ruash Kritikun, se mos i plas zemra apo i bie Damllaja… Fill, pas kësaj, bëhet punë vërtet e vështirë…
Librat! Janë bërë gjë e rënduar!… Detyrë e vështirë të gjesh librin që duhet për të lexuar! Por detyrë po aq e vështirë edhe t’i përkushtohesh librit që nis për të lexuar! Populli thotë me të drejtë: hall me buaj dhe hall me qe! Por leximi ka më së pari anën e zymtë, që i zë rrugën, e prapëson, e nguc keq, e lë në mes të udhës dhe nga ana tjetër edhe kur ecën e shikon me syze të errëta,… vetëm e vetëm për të gjetur të meta, për të ngritur pragje e sfrate, sepse edhe pse duket e tmerrshme, ajo zë fill te meskiniteti, tek egoizmi, ose mendimi nistor negativ, paragjykimi. Po edhe nëse udhëhiqesh prej mendimit pozitiv në të lexuar, prapëseprapë do të hasësh pengesa të tjera. Shkollat, objekti i vetëm i sotëm i librave (pasi bibliotekat publike kanë vdekur dhe ato të universiteteve kanë ngelur në një pritje të gjatë, ende pa u tenderuar, mbase për çështje buxheti!), janë rrethuar nga miqtë e panumërt të bordit të Ministrisë së Arsimit, miq që natyrisht kanë librat nëpër lista dhe duhen lexuar pikërisht ato. Miqtë e bordit të Ministrisë për librat artistikë dhe literaturën tjetër, qëllojnë që janë shumicë dërrmuese nga Elbasani (Dhe Elbasani nuk është kot kërthizë e kulturës dhe e letërsisë së Shqipërisë!) dhe librat do kenë me siguri orientimin e duhur! Një çështje drithëruese! Do të na kapë shpejt malli për të gjetur librin e duhur, të vëmë pikat mbi «i» sak për librin e mirë, kritikun e saktë, orientimin e duhur letrar dhe botimin ekselent.
Aq të vështira bëhen këto, saqë po të zësh në gojë librat nëpër shkolla, më mirë të të zërë tartakuti! Frika nga molepsja? Frika prej librit? Apo thjesht se shkolla nuk lexon më! Rrethimi me bordistë – rojtarët se mos librat futin hundët në shkolla! – e detyron shkollën të mos kthehet në çerdhe miqsh të librit (mirë do të ishte edhe minjsh të librit!), por në një vend ku vetëm për libra të mos flitet… Ndodh edhe kështu. Më kujtohet një drejtoreshë shkolle, së cilës i ra të fikët, mu te këmbët e mia, sa i zura ngoje punën e librave, edhe pse unë kisha vajtur t’i falja një bibliotekë shkolle…
Takon jo rastësisht një kritik librash që shkruan edhe vetë romane të shkurtër dhe që fiton çmime dhe po ashtu është kryetar jurie (!) në një nga shtëpitë botuese të njohura shqiptare, që edhe ajo ndan çmime (!) dhe… ç’ndodh? «Kujtova se do më jepje ndonjë libër për të lexuar!» – thotë. «Jo, i them, por desha të kujtoj se javën tjetër e kemi lënë të diskutojmë rreth romanit tim…» Ai u drodh. Mbeti i ngrirë, madje u zverdh. «Po pse, mmm, kur ma dhe romanin? S’po më kujtohet!» «Po ne diskutuam për të…» Ai që po zverdhej isha unë tani. Djersë të ftohta! «Ç’do të thotë, kjo?»… E lashë fare. S’i fola më tej. Pak më tej po mendohesha: ia kisha dhënë apo jo librin kritikut tim? Dhe kjo më kujton Sheri Mitën, mikun tim të vjetër, që i fshihej njërit prej shkrimtarëve sarandjotë vetëm nga frika se mos i dhuronte ndonjë libër! …I zuri halli edhe shkrimtarët që kanë dalë rrugëve dhe dhurojnë libra…
S’kanë faj shkrimtarët, të themi të drejtën. Venë në librari, libraritë s’ua pranojnë! U thonë t’i çojnë botuesit. Këta, më zi se shkrimtarët, ua plasin librat shkrimtarëve, sepse as atyre s’ua marrin librat në librari… Ç’të thuash!
Por, në të vërtetë, për librat që nuk lexohen s’ka faj askush! Edhe pse libra promovohen përditë. Të paktën kështu thonë lajmet dhe kronikat televizive… Kurse librat zgjasin kokën pas dyerve, nga frika se mos i shikon njeri…
