Bisedoi Andreas Dushi
A.D.: Vlorë, qysh në titull më ka befasuar zgjedhja për ta parë martesën si një lloj ngarkese. Ani pse veç një konvension ndoshta, prapëseprap, akoma sot, ajo mbart një rëndësi aq të madhe, saqë qysh se lindë fëmija, merr si urim “paç një fat të mirë”. Është pikërisht kjo natyrë profetike arsyeja pse ajo s’është gjë tjetër përveçse një ngarkesë?
V. K.: Mbase, po. Por s’është e vetmja arsye. Martesa, për gratë në shumë prej tregimeve të mia e ka dimensionin e një pune me orar të plotë, të padukshme, një barrë që shtrihet përtej lidhjes intime. Burrat e kanë privilegjin ta përjetojnë martesën si një nga rolet në jetë, ndërsa për shumë prej grave ajo e ka rolin kryesor, ndaj ky dallim është bërë material letrar për mua. Më ka interesuar si metaforë për peshat që shoqëria ua ngarkon grave dhe mënyrën se si i bartin ato. Ajo ‘natyrë profetike’ që e përmendët ju është një lloj fati i paragjykuar, të urojnë ‘paç një fat të mirë’ shpesh si një paralajmërim se do të të duhet ta mbash peshën e atij fati gjatë gjithë jetës. Prandaj në libër, martesa paraqitet edhe nga një perspektivë intime, por edhe si metaforë për marrëdhëniet tona me çdo lloj zotimi që marrim mbi vete. Dhe si çdo zotim i madh, edhe ajo është e mbushur me dashuri po aq sa me frikë, përgjegjësi e peshë.
A.D.: Ky libër me tregime nuk mëton asesi ta fshehi kanonin femëror ku bën pjesë. Shumëkush nuk i beson, por unë mendoj se s’ka si të jetë ndryshe: letërsia ndahet në disa kanone dhe ai femërori, veçanërisht në prozë, ofron prurje rrallë ç’është e vërteta, por përherë e më interesante, sidomos kur flasim për letërsinë e gjuhës sonë. Si e shihni këtë çështje?
V. K.: Nëse e shohim historinë e letërsisë shqipe me kujdes, shohim se krijueset gra ose janë vendosur në margjina ose janë abstrahuar. Musine Kokalari, prozatore shqiptare, u burgos dhe u internua për dekada, ndërsa librat e saj u hoqën nga qarkullimi. Selfixhe Ciu, poete dhe prozatore e viteve ’30, u dënua politikisht dhe u la jashtë çdo antologjie. Në Kosovë, shumë autore të viteve ’70-’80 si Edi Shukriu, arkeologe, poete, një nga zërat themeltarë të letërsisë së shkruar nga gratë në Kosovë, Hida Halimi, prozatore, e shumë të tjera nuk figurojnë fare në programet shkollore, megjithëse krijimtaria e tyre shënon hapa të rëndësishëm. Të gjitha këto janë shembuj të trajtimit të grave krijuese nga kanoni tradicional, i ndërtuar mbi logjikën e përjashtimit, jo vetëm nga censura e drejtpërdrejtë, por edhe nga ideja se letërsia ‘e madhe’ duhet të ndjekë modelin e burrit heroik, të lidhur me historinë, luftën dhe mitin kombëtar. Ndërkohë, përvojat e grave, jeta shtëpiake, marrëdhëniet intime, shtatzënia, aborti, prostitucioni, madje edhe humbja dhe sëmundja janë kundruar nga prizmi i çështjeve private, të zhveshura tërësisht nga universalja apo heroikja. Dhe pa këtë pjesë, kanoni është i cunguar, sepse tregon vetëm gjysmën e botës. Në librin tim, nuk kam dashur të shkruaj ‘si grua’, por e di që përvoja ime, gjuha ime, kujtesa ime janë formësuar në një trup dhe mendje femërore, ndaj kjo për letërsinë është pasuri, por në asnjë mënyrë kufizim.
A.D.: Nëse libri do të botohej pa emrin tuaj, sa besoni se, një lexues i kujdesshëm dhe që ju njeh mirë, do ta kuptonte se në fakt, ju jeni autorja?
V.K.: Kam dëshirë të mendoj që po. Secili autor e ka gjuhën e komunikimit letrar dhe në këtë kontekst edhe mund të shquhet, dallohet apo dëshifrohet nga lexuesi pasionantë. Unë shkruaj me një zë që nuk kam as dëshirë e as mundësi ta fsheh. Ka kohë që në krijimtarinë time, gruaja është preokupim, subjekt dhe motiv.
A.D.: Më befason për mirë fakti që, një pjesë e letërsisë shqipe të kohëve të fundit në Kosovë, e sheh luftën jo më nga pikëpamja e triumfatorit epik, ose luftëtarit sypatermbur, por prej syrit të njeriut të zakonshëm, të frikësuar dhe të pasigurt as për veten as për të afërmit. Kjo formë trajtimi e asaj periudhe, besoni se i bën më mirë shërimit të traumës që ajo ka lënë? Dhe, nëse po, ajo forma tjetër, epikja pra, besoni të jetë një lloj coping mechanism për të mos e parë luftën ashtu sikurse ishte: një përvojë e tmerrshme, por krejt ndryshe, si një histori që mbrujti e nxorri guximtarë?
V.K.: Po, besoj se kjo qasje, e syrit të njeriut të zakonshëm, i afrohet më shumë së vërtetës emocionale të luftës. Ne jemi rritur me tregimet heroike për luftërat tona gjithandej, të cilat për fat të mirë a të keq, kushedi, nuk ishin pushtuese, të shumtën mbrojtëse, por ama gjithnjë heroike, sikurse në gjithë Ballkanin. Mendoj se ç’heroizimi i shoqërisë sonë është njëfarë domosdoshmërie në funksion të zhveshjes, ngase duhet ta pranojmë që edhe lufta prodhon heronj të rrejshëm. Pastaj lufta nuk është vetëm betejë me flamur dhe fitore. Ajo është frika që ta mbërthen barkun, pasiguria që të shoqëron nga mëngjesi në mbrëmje, dhe pamundësia për ta ditur nëse do të mbijetosh apo jo. Duke e rrëfyer nga ky kënd, letërsia i jep hapësirë edhe asaj pjese të përvojës që historitë epike zakonisht e lënë jashtë: jetët e thyera, heshtjet, pritjet e pafund, zhgënjimin. Ndoshta, për shumë njerëz, ishte më e lehtë të shihje luftën si një kronikë heroizmi sesa si një përvojë traumatike që të çrrënjos nga vetja. Heroizmi e kthen dhimbjen në krenari dhe ta ofron një narrativë të qëndrueshme, të përballueshme. Por rreziku është që, duke e bërë këtë, humbim kontaktin me dimensionin njerëzor të tragjedisë. Sa i përket shërimit mendoj se rrëfimi intim nuk e shëron plagën menjëherë, por e bën të dukshme, e njeh dhe e pranon dhe ndoshta është pikënisje e mbarë kjo. Mendoj se na duhen të dyja edhe epikja, për ta nderuar guximin, edhe tregimet intime, për ta kuptuar plotësisht çmimin që e kemi paguar.
A.D.: Dhe, meqë jemi këtu, a është letërsia një lloj terapie apo përvoje shëruese? E, nëse po, në cilin çast, teksa shkruhet apo kur po lexohet?
V.K.: Nuk e di nëse letërsia shëron, por e di se e ndryshon mënyrën se si e mbajmë dhe e përballojmë dhimbjen. Shkrimi dhe leximi i japin rend diçkaje që, ndryshe, do të mbetej kaotike dhe e turbullt. Shkrimi është akt i brendshëm përballjeje ndërkaq leximi akt i jashtëm njohjeje. Të dyja krijojnë ura drejt njohjes së vetes së pari. Prandaj mendoj se letërsia nuk ta heq barrën, por ta ndan. Dhe kur barra ndahet, bëhet më e lehtë.
A.D.: Çka më ka pëlqyer shumë në libër është raporti mes vajzës dhe kurvës, ku çdo vajzë a grua, sa herë del, në çfarëdolloj forme, fare pak jashtë perceptimit të kujtdo burri për “vajzën e mirë”, “gruan e mirë” etj., ajo quhet prej tij “kurvë”. Dhe kjo fjalë, për çudi, ngjet shumë më shpejt sesa çdo epitet tjetër. Besoni se kultura jonë, për një kohë të gjatë, mbase akoma sot, vajzën mund ta shohi vetëm si kurvë dhe jo-kurvë?
V.K.: Shoqëritë si kjo e jona që ndodhen në një udhëkryq ndërmjet tradicionales, ku patriarku dirigjon dhe asaj modernes që e njeh lirinë e individit si vlerë aposteriore, jetojnë në një përplasje të ashpër ndërmjet këtyre dy sintagmave. Pra, kjo ndarje e vjetër “vajzë e mirë” ose “kurvë” është një sitë e ashpër dhe një nga format më të vjetra të kontrollit mbi trupin dhe lirinë e gruas. Nuk ka të bëjë fare me të vërtetën, por me kufijtë, të cilët përpiqet t`i vendos shoqëria. Në çastin që i prek këta kufij, fjala të bie mbi supe me peshën e shekujve të paragjykimit. Kjo është arsyeja pse figurat e gruas në rrëfimet tona janë ose të shenjta, ose fatale, pra i kemi dy ekstreme të skajshme, pa mes dhe pa nuanca. Paradoksi është se ky gjykim nuk na vjen vetëm nga jashtë, ai tashmë ka hyrë në ndërdijen tonë, ngase e pranojmë si gjuhë të natyrshme, duke e përligjur këtë diskurs. Edhe libri e paraqet këtë realitet ngase ky lloj gjykimi është kaq i ngulitur, sa shpesh bëhet pjesë e heshtur e mënyrës se si vetë gratë e cilësojnë njëra-tjetrën. Dhe ky, për mendimin tim, është dimensioni më i shëmtuar.
A.D.: Duket sikur libri të çon nga besimi në familje, te besimi tek të huajt, besimi te burri, besimi te shteti, besimi në Zot e në të mbrame, besimi te vetja. Është ky shtegtim, në fund të fundit, e vetmja mënyrë për ta njohur vetveten? Apo njëra prej tyre? Besoni se njohja e vetvetes duhet të kalojmë, domosdoshmërisht, në disa faza që duhet, me patjetër, të të përballin me të tjerët ose me vetë “tjetrën” si përvojë tëhuajsimi?
V.K.: Besimi, në kuptimin më të gjerë, është gjithmonë një udhëtim i ndërlikuar. Në libër ai nis nga shtëpia, nga marrëdhëniet më të afërta, e shtrihet deri tek shteti, Zoti, vetja… Çdo ndalesë është provë që të përball me tjetrin, një njeri, një institucion, një ide, ose një version tjetër të vetes. Ndoshta nuk ka një mënyrë të vetme për ta njohur veten, por asnjë njohje nuk është e plotë pa kaluar përmes përballjes me “tjetrin”, një udhëtim që shpesh përcillet me frikë dhe ankth. Kierkegaardi thoshte se njeriu e kupton lirinë e vet vetëm kur e sheh ankthin në sy. Për personazhet e mia, kjo ndodh shpesh në takime të vogla, të përditshme. Në tregimin Posteri, për shembull, është infermierja, një paciente tjetër, madje edhe dielli i ndaluar që s’mund të hyjë në dhomë. Të gjithë këta janë “të tjerë” dhe është pikërisht ky kalim përmes tjetrit, përmes frikës, ironisë, humorit dhe lodhjes, që e çon protagonisten më afër një njohjeje të re për veten. Mund të jetë e dhimbshme, mund të të zhgënjejë, por e ka edhe një ironi të bukur: ndonjëherë, për t’u kthyer tek vetja, duhet të humbasësh rrugën përmes të tjerëve.
A.D.: “Këtu, edhe kotësia i ka rregullat e veta, por unë nuk i përkas kësaj rregulle”, shkruan në tregimin “Fruta të plastikës”. A mund të flasim për një lloj “Poetike të kotësisë” që, në fakt, është njëkohësisht poetikë e vetë kiçit? A është ajo aq mbytëse sa të të detyrojë të bëhesh pjesë e saja, apo edhe mund të luftohet? Nëse po, si?
V.K.: Poetika e kiçit është bërë një mjedis që gëlltit gjithçka, një realitet ku fasada peshon më shumë se substanca, ku e bukura e rreme shndërrohet në normë. Në “Fruta të plastikës”, nuk doja vetëm ta ironizoja dhe tallja kiçin, por të tregoja se sa lehtë ai bëhet frymëzim i mënyrës si jetojmë, flasim e zgjedhim. Kiçi është më i rrezikshëm kur duket i padëmshëm, sepse atëherë nuk e kupton se po ta ndryshon shijen, kujtesën, gjuhën. Protagonistja ime refuzon të bëhet pjesë e tij dhe ky është një akt rezistence, dhe megjithëse nuk duket gjithmonë heroike, ndonjëhere mjafton të mos marrim pjesë në lojë. Por luftimi i kiçit shkon përtej estetikës, është më shumë zgjedhje për të mos e lënë fasadën ta zëvendësojë të vërtetën, për të mos lejuar që realiteti të rregullohet deri në atë pikë sa të bëhet i rremë. Dhe kjo kërkon jo vetëm shije, por guxim, guxim për ta pranuar edhe të shëmtuarën, edhe të papërsosurën.
A.D.: Vlorë, “Martesat, valixhet dhe ngarkesat e tjera” është një libër tronditës. Nëse dikush të thotë se s’e ka heq dot nga dora dhe e ka lexu brenda një dite, besomë, ka diçka që nuk shkon me të. Libri nuk mund të kapërdihet kollaj, historitë e tij zënë vend thellë brenda lexuesit, në një prej shtresave më vështirë të depërtueshme të shpirtit. Si do t’i përshkruaje përjetimet që të kanë shoqëru gjatë konceptimit, shkrimit dhe redaktimit të tij?
V.K.: Procesi i këtij libri nuk ka qenë as i shpejtë, as i lehtë, ngase mbi të gjitha ka qenë i ngarkuar emocionalisht. Në secilën histori kam hyrë me vetëdije, si dikush që zgjedh të ecë në territore të panjohura dhe të shtegëtojë në histori njerëzore të trishta, duke e ditur se aty mund të humbas ose të gjej diçka që s’e kam njohur më parë. Mund të them se ishte pothuajse një proces filigranik, gjatë të cilit në dorë kisha një fije të hollë, dhe çdo tregim ishte një nyje e kësaj fije. Disa i lidha me dorë të butë, disa me dorë që dridhej, disa i këputa e i nisa nga e para, me bindjen se çdo nyje duhej ta kishte arsyen e vet të ekzistencës. Redaktimi, apo më mirë të them vetëredaktimi ishte sfida e fundit, ngase unë ia lejoj vetes draftet e para të papërsosura madje krejt skeletore të cilat pastaj i përpunoj. Toni Morrison, shkrimtare amerikane e ka thënë shumë bukur: “Arti i vërtet jeton në ripërpunim”. Proces i pamëshirshëm, por, ama i domosdoshëm.
A.D.: Për ta mbyllur, një pyetje e pashmangshme për mua: Sa e vështirë ka qenë t’u qasesh këtyre temave pa rënë, për asnjë herë të vetme, në patetizëm?
V.K.: Ky është një prej vëzhgimeve më të mprehta dhe më të sakta që kam dëgjuar për librin tim deri tash. Unë edhe jashtë letërsisë kam një lloj alergjie natyrore ndaj toneve vajtuese dhe ndaj fjalëve që e marrin përdore lexuesin dhe e fusin me zor në mëshirë. Për mua, edhe skena më e errët mund të mbajë një grimë ironie, një kthesë të vogël që e ndryshon këndvështrimin dhe të nxjerr nga hendeku emocional pa e fshehur thellësinë e tij. Kjo nuk e zbeh dhimbjen, por e vendos në një lartësi ku mund ta shohësh drejt në sy. Mbase kjo vjen nga mënyra si jam rritur, ku edhe momentet më të rënda duhej t’i kaloje me një grimë humor, sarkazëm, a ndonjë batutë që e shpëtonte situatën nga fundosja. Në shkrim, kjo bëhet zgjedhje e vetëdijshme, edhe në kapitujt më të errët, personazhet e mia nuk bien në patetikë, përkundrazi, ia lejojnë vetes luksin e një buzëqeshjeje që shkon përkundër gjithçkaje. Sepse në letërsi, sikurse në jetë, nuk fiton ai që thyen zemrën më bukur, por ai që arrin t’i japë një formë të re zemrës së thyer.Vlora Konushevci: Në letërsi, sikurse në jetë, nuk fiton ai që thyen zemrën më bukur, por ai që arrin t’i japë një formë të re zemrës së thyer.
