Me poetin turk Ataol Behramoglu u miqësuam shpejt. Mbase shkaku i parë ishin gratë tona, edhe ato u miqësuan menjëherë, por jo, s’do mjaftonte vetëm kjo. Natyrisht as 500 vjetët, kur Shqipëria jonë bënte pjesë në Perandorinë Otomane, edhe pse nuk e zumë me gojë Gjergj Kastrioti – Skënderbeun, megjithëse Eda ime, kur ai u interesua për gjuhën shqipe, po i thoshte se ishte e vetmja gjuhë që u ndalua gjatë sundimit turk dhe s’pati shkolla shqipe. Ai heshtëte.
Dëgjonte me vëmendje. Fliste me kujdes, bëhej i këndshëm dhe i dashur. A thua ndikoi në mbarëvjajtjen e mirëkuptimit tonë, kaq përzemërsisht, një mynxyrë: që kishim qenë në burg të dy, secili në vendin e vet, madje dhe në kohë të njëjtë, unë para tij disa vite dhe pas tij disa vite të tjera. Apo që ishim në një vend tjetër të dy, asnjëanës si të thuash, paqësor, në Rumani, në verën e qytetit Craiova. Por më të gëzueshme e bëri bisedën tonë statuja e tij. Poeti Ataol Behramoglu ka një statujë në atdheun e tij, në Stamboll, ku e shohin të gjithë, edhe ai vetë…
Vërtet, dhe je gjallë? Qeshëm me të madhe. S’e di se si u hap kjo bisedë, mbase hanëmia e tij, Hülya. ia tregoi hanëmes time, Eda, dhe unë pata kërshërinë që ta shikoja, të ma tregonte, duhet të kishte ndonjë foto të statujës në celular a të vetes bashkë me të, se nuk janë e njëjta gjë, ia thashë, madje duhet të jenë shumë të ndryshëm, besoj.
Ja, ai në bronz, në Parkun Sailer Sofasi, Ataol Behramoglu – poet, duke recituar, në këmbë si tani para meje. Ekrani i vogël i celularit vezullonte si pasqyrë magjike.
E si të duket, kur e shikon statujën tënde? – e pyeta gëzueshëm.
Jam më i ri, – tha. Kaq.
Dhe u ktheva nga e shoqja:
E cili është më i mirë, ai apo statuja e tij? – e pyeta. Iu zmadhuan sytë. Kishte ca sy të bukur orienti, gazmore dhe ajo si i shoqi, vinte pak më e bëshme.
Ky! – tha. Pra Ataoli eshte më i mirë se statuja e tij. Absolutisht po. Edhe Ataolit i ndritën sytë. Nuk të besohej që ishte 80 vjeç sivjet, veshur sportiv, madje gazetat në vendin e tij shkruanin me skepticizëm se ai së vonë kishtu nisur sportin e sërfit, të rrëshkiste mbi dallgët e larta të detit mbi një cope dërrasë dhe ia kishte dolë, Çfarë aventure! Qeshi prapë. Trup drejtë, jo dhe aq i hollë, por s’duhej të kishte asnjë problem me shëndetin, në këtë moshë dëgjon vetëm ankesa, tension, zemër… si organ, jo si organ dashurie.
Po i thosha Ataolit që kisha lexuar prej tij në antologji të poezisë së sotme turke, por dhe në antologji të tjera europiane.
Tani që mora vesh që kishte dhe statujë, po kërkoja të dija më shumë dhe po kërkoja. Se edhe statujat janë poseduese. Shkruhej se kishte lindur në Çatalca në afërsi të Stambollit në vitin 1942, ai, jo statuja e tij. Në 1942 në moshën 23 vjeçare kishte nxjerë përmbledhjen e parë me poezi dhe diplomohet në Universitetin e Ankarasë në Departamentin e Gjuhës dhe Letërsisë Ruse në vitin 1966. Në vitin 1970 botoi librin e dytë me vargje “Një ditë patjetër”. Që do të ribotohej shumë herë e deri më sot si një vazhduese e traditës poetike të Nazim Hikmetit (1902-1963) me dukuritë e reja të simbolizmit dhe surrealizmit. Në këtë kohë do të niste të lexonte poezitë veta përpara audiencave të mbushura me studentë. Ndoshta këtu do të kapej njëri nga detajet e bronzta, një gjest për statujën. Por dashuria e tij për Nazim Hikmetin do të ishte një statujë tjetër, gjithmonë e gjallë.
Në vitin 1970 u largua nga Turqia për të udhëtuar, për të zgjeruar dijet në letërsi dhe gjuhë, kështu shkruhet. Jetoi në Londër dhe Paris, ku u takua me Pablo Neruda=n dhe Louis Aragon. Ai mori pjesë në themelimin e “Theatre de Liberté” me seli në Paris dhe bashkëpunoi me të. Boton përkthime të tij në Turqi: Pushkin, në dy volume, proza, M. Gorky, dramat e Chekov. Punoi si studiues/asistent në Fakultetin e Filologjisë Ruse të Universitetit Shtetëror të Moskës, Katedra e Letërsisë Ruse dhe Sovjetike. Në këtë kohë të gjithë studentët shqiptarë, që kishin qenë atje, i kishin kthyer në atdhe. Ishin prishur marrëdhëniet…
Libri i tretë, “Poezitë e rrugës, të mallit, guximit dhe të luftës”, del në Turqi në 1974 dhe kthehet dhe ai vetë dhe punon si dramaturg në Teatrin Komunal të Stambollit. Nxjerr përmbledhjen tjetër “As shi… as poezi” (1976) e kështu me radhë…
Unë do të isha student në Shkodër, kur do të ndeshja emrin e tij së pari, kështu më duket, Ataol, më bëri përshtypje, Behramogllu, duhet të jetë Bajram, në një revistë rusisht, e kishte marrë një shok imi i dhomës në Bibliotekën e qytetit nga një mikeshë, fshehurazi. Poeti tjetër turk, Fazil Daglarxha, kishte poezi të shkurtra, për një natë sa kishim ne revistën, i përktheva…
Ataol B, lexoj, shkon në Greqi dhe takohet me Janis Ricos. Përkthehet në greqisht, pritet mjaft mire poezia e tij, që do të ribotohej disa here atje dhe me lëvdatat e Ricos-it.
Pas okupimit ushtarak të 12 shtatorit 1980, u detyrua të largohej nga posti i tij në Teatrin Komunal të Stambollit.
Në këtë vit mua me çojnë në burgun e Spaçit, i dënuar me 10 vjet burg për poezitë mia.
Libri i fundit i Behramoğlu konfiskohet dhe ai u mbajt në paraburgim për disa kohë.
Në vitin 1981 mblodhi një seri poezish humoristike dhe kritike, që u muzikuan dhe u konsideruan si një nga shembujt e parë të kabaresë politike turke. Boton përkthimet e tij të poezive të zgjedhura nga vepra e Aragonit, Brehtit, A. Jozef, Lorka, José Marti, Majakovski, Neruda, Petëf, Pushkin, Ricos e të tjerë me titullin “Balladat e trishtimit”.
U arrestua në mars 1982 së bashku me anëtarët e tjerë të komitetit ekzekutiv të Shoqatës Turke të Paqes. U mbajtën në kushte mizore në Burgun Ushtarak të Maltepes deri në nëntor 1982, kur u liruan me kusht.
Unë vazhdoja të isha në burg. Atij iu dha çmimi “Lotus” nga Unioni i Shkrimtarëve Afro-Aziatikë në 1982. Një vit më pas u dënua me 8 vjet punë të rëndë dhe internim të brendshëm. Ikën në Paris me pasaportë tjetër. Më tregoi se bënte sikur nuk dinte turqisht në dogana, e provokonin gjithë natën në gjuhën amë dhe ai memecëronte. Nis punën në punën në Institutin Kombëtar të Sorbonës për Gjuhët dhe Qytetërimet Orientale, në Qendrën për Poezinë Krahasuese. Përfaqësonte Turqinë në Festivalet Ndërkombëtare të Poezisë, etj, etj.
Tek ne as që bëhej fjalë për ndonjë amnisti të të burosurve politikë. Po përgatitej revolta e dytë, ajo e Qafë Barit.
Në 1985 në Gjermani u botuan në turqisht dy librat e tij të rinj me poezi: “Turqia, vendi im i trishtë, toka ime e bukur” dhe “Letra vajzës sime”, etj, etj.
I shfajësuar nga të gjitha dënimet, ai u kthye në Turqi në vitin 1989. Edhe unë isha liruar nga burgu, por pa asnjë të drejtë, qoftë të ushtrimit të profesionit tim, mësues, as të botimit apo atë elektorale.
Ataol botoi poezitë e tij të mbledhura në tre vëllime (1991-1992), të ripërpunuara vazhdimisht, ndërsa unë kisha dorëzuar për botim librin tim të parë me poezi “Kujtesa e ajrit”, por s’kishte letër në këtë kohë.
Poezitë e tij janë përkthyer gjerësisht dhe botuar në disa gjuhë të huaja. Në vitin 2003 u nderua me “Çmimin e Madh të Poezisë” nga PEN-Turk Ndërkombëtar.
Nga këto kujtuam dhe atë pasdite rumune në vilën që kishte qenë e diktatorit Çaushesku, ku do të lexonim poezi, të kujtonte shtëpitë e pritjes së udhëheqjes në Shqipëri, si e realizmit socialist, muret metaforike të të cilit i mallëngjenin ende ca tipa kritikësh impozantë, pa vepra, që, pasi kishin dështuar totalisht në krijimtarinë e tyre të mirëfilltë, u ishin kthyer çështjeve posdiktatoriale, kinse posmoderniste, grindjet e dikurshme që kush nga ne do t’i këndonte më shumë Partisë dhe Enverit, na i servirin sot si shkolla, atë ngjirje zëri si disidencë dhe revanshojnë për të mbrojtur atë hierarki që mbeti nga atëhere.
A ka problem të tilla në Turqi? Në Rumani jo kaq bajate sa tek ne. Në njërën nga tryezat e mëdha, ndanë pllakave të porcelanta me vizatime, që Çaushesku i pëlqente, por për ca si ato në Shqipëri i kishin futur burgjeve, përballë Ataolit dhe së shoqes ishim Eda dhe unë e pranë nesh miqtë tanë, studiuesi dhe esteti Luan Topçiu dhe poeti Jeton Kelmenti nga Kosova. Teksa pinim birra krajove po bisedonim çlirshëm, ç’na vinte. Folëm për Sami Frashërin që Ataol e çmonte shumë, por nuk e dinte që poeti kombëtar i shqiptarëve, Naim Frashëri, që e njihte sigurisht, kështu tha, të ishte vëllai i Samiut. Dhe ra fjala për shkrimtarin nobelist, Orhan Pamuk. Po, tha, është shkrimtar turk. Kaq. Nobelin unë do ia kisha dhënë më parë Jashar Qemal, e kisha dhe mik… Hallall, përgëzova unë dhe qeshëm.
Pastaj Ataoli me humor do të thoshte se më të persekutura se ne, janë gratë tona, që na kanë marrë ne. Ne jemi ish të burgosur, ato janë të burgosura në ne. Përsëri të qeshura me zë të lartë, të grave më shumë, tërhoqëm dhe vemendjen e tryezave të tjera. Ataoli u kthye nga unë, sa i ngjante statujës se vet, dhe më pyeti me seriozitet:
Dua një mendim tëndin?
Patjetër.
Mua më kanë futur në burg në Turqi me akuzën si komunist e ty të kanë futur në burg komunistët… dhe rrimë bashkë kaq miqësisht. Pse?
Po ju si e mendoni? – ia ktheva pyetjen me pyetje.
Ma thuaj ti, pastaj unë.
Mjeshtër, – po flisja me kujdes, – ju në vendin tuaj jeni rebeluar prej padrejtësive, keni parë si janë shkelur të drejtat e njeriut, keni kërkuar barazi dhe ata në krye ju kanë parë si kundërshtar dhe kundërshtarët e tyre ishin komunistët. Kurse në vendin tim sundonin komunistët, socializmi real, barazi në fakt s’kishte, askush nuk i mbronte të drejtat e njeriut, luftë klasash dhe çdo të pakënaqur ata e shihnin si kundërshtar. Dhe kishte kundërshtarë doktrinarë, që i dënonin rëndë, me burg, pushkatim… Kurse ne na bashkon njerëzorja, doktrina e poezisë.
Ashtu është, – u kënaq Ataol. – Dhe unë kështu mendoj, s’kam tjetër.
Dhe do të na shkruante nga Stambolli: “I dashur Visar, e dashur Eda! Ndihemi sikur e kemi njohur-njëri-tjetrin në një kohë shumë të gjatë… Tani jemi në Foça (Phokaia) në shtëpinë tonë verore. Pse nuk vini të kalojmë bashkë mrekullueshëm këtu në detin Egje, me peshk dhe raki turke?…”
A do ta ketë takuar shtatoren e tij? Dhe në letrën tjetër do të na shkruante sërish, se “poezinë tënde e lexoj si letrat intime të vëllait tim… dhe siç kam shkruar përpara derës së shtëpisë tonë verore, me çmim detin mahnitës të Egjeut, dera është e hapur për miqtë e dashur… Ataol & Hülya.”
Në vend që t’i përgjigjesha me një letër tjetër, u ula të përkthej disa poezi të tij. Poezia është statuja e gjallë e tij.
Ataol Behramoğlu
11 POEZI PËR (MOS)NDARJEN DHE DASHURINË
I
U ndamë në jetë dhe vdekje
Dy trupa të ndarë.
Me zemrat e ndara.
Zërat tanë të ndarë njëri nga tjetri.
Duart tona të ndara.
Aromat tona. U nda zgjimi
ynë i përbashkët në shtrat.
Të qeshurat tona. Lotët tanë. Ëndrrat
të ndara nga njëra-tjetra.
Nata e errët e shpirtit
Papritmas mbylli gjithçka.
PARA FYTYRËS SË DASHURISË
Dije se i njerëzimi i gjithë është miku yt, vëllai yt, vajza ime
Qëniet njerëzore vijnë nga dashuria, jo nga urrejtja, vajza ime
Mbaje nderin lart përballë padrejtësive,
Përunjgju para fytyrës së dashurisë, vajza ime.
HARMONIKË
I çmendur jam pas sirenës së trenave
Në stacionet e vegjël, kur bie borë.
Gratë buzëqeshin pas perdeve,
Unë kapem në dritare, ua bëj me dorë.
Dhe shkruaj një poezi, dhe këndoj një këngë
Ulem diku në rrugë dhe qaj.
Befas lulëzoj, ndriçuar nga një brengë,
duke luajtur me harmonikë pastaj.
Çdo natë bie shi në këtë qytet
Dhe rishtas çdo natë unë vdes dhe iki.
S’e fsheh dot, teksa treni rend,
Thuaj ç’të duash, në shkallë hipi.
MACE:
“Lamtumirë, lamtumirë.” me sa dëshirë
Një i tretë la harmoninë në kate.
“Lamtumirë, lamtumirë, lamtumirë.”
Për më tepër a s’ngjan si një mace?
Koka e shokut është tejet e madhe
Në xhepin e tij një roman i Sartrit.
As majtas as djathtas nuk pa fare,
Për në parajsë e shtriu hapin.
Ataoli e urren, kur bie shi,
Ka frikë ta thotë, për kohën mos pyet.
Sa herë ulem për një raki,
Vjen këtu “lamtumira” e tretë.
GAZEL PËR NJË DASHURI TË ZHDUKUR
Ai diell vere që sytë më verboi,
U kthye në imazh të një dashurie që shkoi.
Një ndjesi humbjeje më sjell nga fëminia,
Tjetërsimin e shkretë të pasditeve të mia.
Udhëtar rrugëhumbur në një qytet-çudi,
Që s’e di nga erdhi, ku të shkojë s’e di.
Një jehonë që s’i kthehet më zërit të saj,
përsërit vetveten në zbrazëtirat pa skaj.
Dielli i verës kështu bën pa ngushëllim,
kthen imazhin e një dashurie pa kthim.
NË LËVDRIMIN E LOPËVE
Në jetën time kam parë kaq shumë lopë
sa duhet të shkruaj një poezi lavdërimi.
Lopë nëpër livadhe, që prehen në një sop,
Lopë që kullosin në pafundësi mendimi.
Nëse do thosha për një grua që ka sy-lope,
S’do t’i vinte mirë, do t’i dukej ofendim.
Ndërkaq në sytë e lopëve, ah, çfarë bote,
E bukur kaq shumë, me sa trishtim!
Kthimi i tyre nga kullotat në mbrëmje
Ndryshe nga kthimet e kafshëve të tjera.
Asnjë zile, ngatërresë a ngarendje,
Vetëm ndonjë muuu si rënkime të thella.
Janë shenjat e një serioziteti të madh
që disa gjëra durojnë pa ndryshim.
Le të jetë kjo poezi për lopët dhuratë
për qëndresën që japin, sigurinë.
ÇFARË THONË KËNGËT GREKE
Çfarë thonë këngët greke
Për natën, për dashurinë.
Çfarë thonë këngët greke,
Jetën si e dimë?
Çfarë thonë këngët greke
Me atë trishtim që na mbulon nga flokët deri te thonjtë?
Diçka e pathënë mbetet gjithmonë,
Sado që brenda vetes e zbulojmë.
Çfarë thonë këngët greke
A është fundi i një dashurie a një dashuri që fillon?
A është një fytyrë vajze, që nuk do ta shohim kurrë,
Livadheve të një fshati, ku nuk do të gënjejmë kurrë?
Çfarë thonë këngët greke
Me këtë këmbëngulje kaq të butë që s’mbaron?
Çfarë thonë këngët greke,
Me rrahjet që u bashkohen të zemrave tona?
Çfarë thonë këngët greke
Për bukurinë e përjetshme, paqen e përjetshme;
Sado qofsh i mbushur me dhimbje
Ata kanë kaq jetë, kaq përndezje.
Çfarë thonë këngët greke,
Një ditë a do të jenë një këngët të gjitha?
Çfarë thonë këngët greke,
kaq larg… por jo të largëta.
VIII
Me një vdekje a mësohemi dot?
Kështu do të kalojë dhe dashuria që kemi.
Çdo njeri nuk ka veç një fytyrë
dhe as një fat të vetëm.
Kur fle në një shtrat prej guri,
më dhemb në mugëtirë
mendimi se pa ty mund të isha ende.
Është natë, zëri i lagësht i erës
më mbush sytë me terr
dhe më thërret engjëllin e armiqësisë.
IX
Paç vdekje të mbarë, zotëri, në ndonjë mesnatë kur fryn erë e përgjakur
Vdekje e mirë, ku rrjedh uji më i thellë!
Lërini lulet e akacies të purpurta dhe trëndafilat të rriten bollshëm,
Paçi vdekje të mirë ju, pranvera të shkuara dhe të tashme!
Vjen një vjeshtë e rrëmujshme, mbi gropat e saj të lagura
Një rrebesh shiu kalon i zbathur.
E paç të mbarë vdekjen, zotëri! Goja dhe sytë, kur mbyllen
të lodhur nga rënia, me mavijosjet e saj, mirë është të vdesesh.
X
Zemra e thyer si copa xhami brenda meje
mbyll faqet e një libri të rraskapitur. Dhimbje
të pluhurosura, shija e një buzëqeshjeje të zbehur.
Tani po mbyll faqet e një jete të rraskapitur,
mbyll kështu dyert e një deti plot me mirë-u-pafshim.
FOSHNJAT NUK KANE KOMBE
Foshnjat nuk kanë kombe,
E ndjeva për herë të parë larg atdheut tim.
Foshnjat nuk kanë kombe
Njëlloj e mbajnë kokën kudo në botë,
Vështrojnë me të njëjtën kërshëri në sy,
kur qajnë, zërin e kanë të njëllojtë.
Foshnjat janë lulëzim’ i njerëzimit,
Nga trëndafilat më të pastër, nga sythet e trëndafilave.
Disa janë rrush i errët shpirti.
Disa janë copëza të gëzuara drite.
Nëna, mbrojini bebet tuaja!
Etër, mos t’ju rrëshqasin kurrë nga mendimet
Të heshtin, të heshtin, mos i lini të flasin
Kush do të bisedojë për luftën dhe shkatërrimet.
Le t’i lëmë të rriten me passion,
Të mbijnë dhe të shpërthejnë si fidane
Nuk janë të tutë, as të mitë, të askujt.
Janë molla e syve të gjithë njerëzimit.
I përkasin gjithë botës së madhe
E ndjeva për herë të parë larg atdheut tim,
Foshnjat nuk kanë kombe,
Foshnjat janë lulëzim i njerëzimit
e vetmja shpresë dhe e vetmja e ardhme.
Përktheu nga anglishtja Visar Zhiti
