Jetojmë mes letrarësh e lajmëtarësh letrarë, por deri para ca ditësh, po të pyeste dikush për emrat e dalluar në poezinë bashkëkohore shqipe, emrin Nurie Emrullai nuk do ta kisha shqiptuar; nuk do ta kisha përmendur sepse nuk e njihja poezinë e saj. Libri i saj “Vargmale nën dhé”, (282 f.., botimet Onufri, 2020) ka përmasat dhe rëndësinë e një antologjie; antologji e një autori kariere që nga fundi i jetës së gjatë krijuese bën një bilanc të gjërave të çmuara, farkëtuar ndër vite; antologji e një grupi autorësh, të një breznie a nga një mjedis tjetër gjuhësor/krijues. Për habinë tonë fatlume, libri “Vargmale..” ka vetëm një autor/e dhe autor/ja është e re, në fillimet e saj. Dhe lexohet me ëndje, deri në poezinë e mbrame.
Zakonisht, sa e ke kthyer faqen e fundit të çdo libri poetik, është tepër herët të arsyetosh për të: Përse të pëlqeu, çfarë është lëndë e re poetike, çfarë i shton perceptimit tonë të mëparshëm për botën, sendet, marrdhniet ndërnjerëzore?! Por libri në fajlë t’i jep vetë disa përgjigje të qarta; ai dallon për shumëçka, dallon për formë shprehjeje e për materie poetike. Duke rrëfyer virtuozisht në disa rregjistra, si në planin lirik, si në poezinë e peizazhit, si në poezinë sentenciale, në planin e mirëfilltë epik, në mistikë dhe në figura të simbolikës natyrore a të jetës qytetëse, poetja nuk bëhet kultivuese e disiplinuar e asnjërës tipologji më vete; përkundrazi, sintetizon me shkathtësi çdo mjet e liri shprehimore të zhanrit për të mos e ngurtësuar mendimin dhe për ta bërë të dukëshme thellësinë e errët e komplekse të vetvetes. Natyra me pyjet, lëndinat, yjet, hënën, qiellin, retë, shiun, hapësira urbane me rrugët, dyqanet, veshjet, artikujt e konsumit, me bashkësitë shoqërore e familjare, me misteret kaherëshme të ekzistencës si jetë, vdekje, përkohësi, mungesë, mall, zot, harresë, mplakje, krijojnë një trekëndësh Bermundesh ku prozaizmi i përditshmërisë mbytet, përfytyrimet/imazhet poetike shndërrohen në mendim, në ndjesi të fuqishme nëpërmjet bashkëpërjetimit: uni i poetit bëhet dritare e lexuesit, bota autentike e poetit bëhet hapësirë e përbashkët takimi, përjetimi, jeta e rëndomtë kthehet në amëshim poetik.
Poezia “Kohë e lëngëzuar” nga e cila e zgjodhëm titullin e këtyre mbresave, paraqet në embrion një parim krijues të Nurie Emrullait: Paralelizmin figurativ. Paralelizmi figurativ diku ndërton antitezën, diku simetrinë e gjendjeve e botëve kufitare, diku përpiqet ta sfumojë botën e madhe për të bërë qëndrore botën intime, e anasjelltas, si në poezinë e sapopërmendur: Plaket dyqanxhiu nëpër artikujt e tij…/… plaken zogjtë që rrinë nëpër lisa.. (f.46) Në këtë shtrirje të madhe hapësinore, plakja e dyqanxhiut që jetën e mat me moshën e fëmijëve që (nuk) blejnë çokollata, shkon krahas me kohën astronomike, me kornosin e universit dhe moshën e pafajshme të gjallesave natyrore, zogjtë në këtë rast. Për nga procedimi, janë ndoshta vargje tipike ku N. Emrullai përvijon fatin njerëzor duke e lënë enkas në sfond njeriun, sekondar, pasojë e rrethanave, përtej sendeve të konsumit dhe natyrës.
Ambiguitetiështë tjetërtipar i ligjërimit poetik te “Vargmale..” Në poezinë “Dëshmi për breza”: …dhe ja ku po fillon numërimi mbrapsht/ Dhe bien tre pika shiu/ Dy/ Një/ Dhe gjethi më i vogël mbetet mbi degë/ Për të shkruar historinë. (f.63) E kemi të pamundur të përcaktohemi për çfarë është fjala: Për një idil natyror? Për alegori sociale? Apo ironi me epilogët e proceseve të bujëshme historiko-shoqërorë? Ambiguiteti nuk manipulon imagjinatën e perceptuesit, ambiguiteti vjen lehtë për shkak të materialit me të cilën mishërohet figura artistike, bëhet mendim i shumëfishtë, provokon gjendje të reja.
N. Emrullai mprehtësisht kap e ‘qartëson’ një zonë delikate, metafizike, marrdhëniet nokturne njerëzore, nëmurin e pavetëdijës te dy njerëz të bashkuar në një trup, ‘pronë’ e njëri-tjetrit në dashuri fizike, në marrdhënie intime, në shprehjet verbale. Në një kryevepër hipokrizie e mefshtësie të marrdhënieve në çift, poetja dallon orbitat e padukshme midis botëve njerëzore: “Sa herë që më prekte” Sa herë që më prekte/ Ndjenja gishtat e tij të preknin një trup tjetër/ Sa herë që më shikonte/ sytë e tij kërkonin shpirt tjetër/ dhe heshtja që rrinte mbi ne/ Më vriste mua, atë dhe një të tretë. (138) Ky rrëfim poetik, në dukje i thjeshtë, i mbart deri në sipërfqen e botës materiale sekretet dramatike të zemrave në lëngim. Poezia tjetër “Pendesë” Ëndërrova/ Gjërat më të rëndomta që ka thellësia e zemrës/ Po kur erdhën një ditë/ Hija e tyre qe më e madhe/ E mbuloi tokën time. (f.58) është e së njëjtës lartësi për nga realizimi, për nga finesa e shprehjes. Këtu, si dhe në çdo pjesë të repertorit poetik të “Vargamale…” heroi lirik nuk fajëson e nuk shfajësohet, ai vetëm shfaqet në marrdhënie që krijojnë tension, kundërshti, palumturi, nganjëherë edhe dëshpërim.
Origjinale në çdo ind të krijimtarisë, N. Emrullai tregohet moderne, e kultivuar, racionalisht e mprehur në trashëgiminë intelektuale të njerëzimit; sakaq, nuk i ndahet bastit të kahmoçëm, përkufizimit e ripërkufizmit të Poetit, Krijuesit, Prijësit: Çfarë e ndan të rëndomtën nga sublimja, vulgaren nga hyjnorja?! Misioni, detyra, qëllimësia e jetës, sikurse shprehet bukur në poezinë “Korrik” Edhe xixëllonja e fundit/ Fiku dritën dhe u kthye në insekt të zakonshëm. (f.116)
Në pak sipërfaqe poetikëmund të shkruhet romani i tjetrit, personaliteti i tjetrit, mund të jepet historia e një qyteti; me një duzinë vargjesh si më poshtë, mund të ndriçohet fizionomia e një shoqërie nëpërmjet njësisë më të vogël të saj, nëpërmjet një njeriu të vetëm e më vete. Poezia “Ai” nuk është rastësi në këtë tipologji, por ndër më të arrirat: Pluhuri kishte mbuluar qytetin/ Pluhur, muzg, vapë, qershor./ Njeri./ I futur brenda vetes mbrenda vetes veten,/ I mbështjellë në cipa pa fund/ kërkonte dikund fundin./ Çfarë fundi nuk e dinte/ Por kishte një fund/ Që ai mbrenda vetes e priste. (f.37)
Pamjet urbane, pamjet njerëzore dhe pamjet natyrore, N. Emrullai i përbashkon harmonishëm kur rrëfen dashurinë, fëmijërinë e dikurshme, zhgënjimet në miqësi, thyerjet kalimtare shpirtërore, duke maskimalizuar mundësinë shprehëse të çdo fjale e shenje të përdorur: “Kujtime” Një cep i fustanit/ Mban ngjitur hijen e faqes tënde/ Përpara se të harroheshim. (f.237)
Poezitë “Kapërcimi i jetës” (f.238) dhe “Njohje” (f.240), në perceptimin tim prej lexuesi janë të ndërlidhura si fjalë-kyç për të hyrë në anën e padukshme, në origjinën e mishërimeve poetike. “Kapërcimi” Është një vend/ Mes shtëpisë sime dhe shtëpisë së fqinjit/ Që i pret midis rruga e të vdekurve. Poezia e përcakton të tashmen dhe të shkuarën e heroit lirik; ndoshta në këto vargje ka vend profecia profane: heroi jeton në një shoqëri shtetërore ku vdekja është ura lidhëse mes anëtarëve të të njëjtës bashkësi urbane: Duhet të na varsin për të ardhur drejt nesh ose duhet të vrasim për të shkuar te ata? Dilemë specifike, përkthim në poezi i historisë sonë tragjike/dramatike/groteske. Nga ana tjetër, me artin letrar si strehë për unin dhe frymë e shenjtë për vijimësinë njerëzore, heroi lirik është në një tokë të huaj, të panjohur, kujtesa e tij nuk ka si ta ndihmojë; fati e ka paracaktuar mes kryqëzimesh armiqësore, në burg shtëpiak, pa rrugëdalje në jetën e përbashkët. Vetëdija për vendndodhjen e sjell poeten në moshën miturake të pafajësisë, fatalitetit dhe lotëve:
“Njohje” Ata më thanë mua shkruaj për gjëra të lumtura/ Unë heshta dhe në vete qava/ Se ato ishin të vetmet gjëra që nuk njihja.
Jo vetëm në shembujt e sjellë këtu, por në tërësi, poetja Nurie Emrullai ka dimensionuar drama individuale në skenën e dramës së përbashkët; gjuha poetike i shpërfaq ndjenjat e imtësishme pa rënë në patetizëm; gjykimi i deshifron iluzionet mashtruese, por poezia nuk bëhet deklarative, moralizuese.
Libri “Vargmale nën dhé” është prurje e jashtëzakonëshme cilësore në poezinë bashkëkohore shqipe; është ansambël poezish ku eksperimenti shndërrohet në risi, prozaizmi i përditësisë – në poezi, liria krijuese shndërrohet në vlerë sipërore estetike, në art të përvetshëm letrar.
