Hyrje
nga Prof. Dr. Diana Alqi Kristo
Me gjithë se në ditët e sotme Shekspiri nderohet më tepër si dramaturg, në kohën e vet ai nderohej po aq edhe si poet. Afërdita dhe Adonisi, një poemë narrative kjo, u botua për herë të parë më 1593. Ajo nuk ishte vetëm e para vepër e dalë nga pena e Shekspirit që pa dritën e botimit, por me sa duket, edhe puna e parë e tij, në qoftë se marrim për bazë fjalët që shkruan në kushtimin e saj, “trashëgimtari i parë i krijimtarisë sime”. Megjithëse një epikë minore, poema pati aq shumë sukses sa konsiderohej si vepra më e popullarizuar e asaj kohe dhe u ribotua të paktën 12 herë, më shumë se çdo poezi tjetër e kohës, gjatë kohës sa qe gjallë autori. Qysh prej asaj kohe, poema është përfshirë në përmbledhje, antologji, botime të veçanta, koleksione moderne të veprës së plotë të Shekspirit sa, për të gjetur sa herë është botuar, do të duhej të shfletonim bibliografitë e specializuara për Shekspirin, Bibliotekën Folxhër të Shekspirit (Folger Shakespeare Library) ose Katalogun e Titujve të Botimeve në Anglisht (English Short Title Catalogue) (ESTC, 1473-1800).
Burimi klasik i legjendës, si baza e poemës, është ndoshta Metamorfoza e Ovidit, e cila përmendej në të gjitha punimet e kësaj fushe nga poetët elizabetianë. Tomas Loxh (Thomas Lodge), në veprën Glaukusi dhe Shila (1589), trajtonte një temë shumë të përafërt me atë të Shekspirit dhe është me siguri autori më i rëndësishëm që i ka dhënë shtysë kësaj poeme edhe në formën e ngjashme poetike.
Në Metamorfozën e Ovidit, djaloshi gjuetar është dashnori i dëshirueshëm i Aftërditës (Venusit), perëndeshës së dashurisë, i cili vdes aksidentalisht. Tek Shekspiri, Adonisi kërkon ta mbajë larg Afërditën, e cila i lutet gjithë zjarr dhe nuk ua vë veshin fjalëve idhnake të tij. Shekspiri luan me nocionin se çfarë mund të ndodhë nëse refuzohet dashuria e perëndeshës, një temë që rimerret në forma të ndryshme në komeditë e tij.
Megjithëse ka kaluar shumë kohë qysh se epika minore nuk është më në modë, kjo poemë, që vjen nga periferia e mitit dhe legjendës, ende vlerësohet për veshjen verbale mahnitëse, për sofistikimin, mprehtësinë, lojën e fjalëve, si një si pjesë e pashlyeshme e artit barok në format e tij më delikate, një qëndismë plot ngjyra e pushtetit magnetik të dashurisë së qashtër që ngrihet mbi epshet tokësore.
Kjo poemë, e përkthyer me aq pasion nga shkrimtari e përkthyesi i talentuar Alqi Kristo, botohet për herë të parë.
Afërdita dhe Adonisi
1
Kur dielli faqe purpur u harlis,
Me lejen e mëngjesit ditën shpallte,
Adonis faqekuq për gjah u nis;
Gjahun donte, dashurinë e tallte.
Dashnorja Ditë me paturpësi
E ndoqi pas t’i shfaqte dashuri.
2
“Tri herë, – tha, – m’i bukur je se unë,
M’i ëmbël nga çdo lul’ e karafil,
Nga zana dhe njeriu m’i bukur shumë,
I bardhë borë, i kuq si trëndafil.
Natyra që të dha gjithë ato nota,
Ka thënë se me ty merr fund dhe bota.
3
“Denjo o mrekulli t’i zbresësh atit,
Kokën krenare ulja gjer në baltë;
Po më dëgjove, merr shpërblim prej fatit,
Me mijëra fshehtësi të ëmbla mjaltë.
Ulu këtu, ku gjarpri nuk na cyt
Se me të puthura do të të mbyt.
4
Por buzët nuk t’i vel me neveri,
Ato, duke t’i ngopur, do t’i et,
Do të t’i skuq t’i zbeh me plot larmi;
Një puthje do ta zgjat sa për njëzet.
Një orë do të duket ditë vere
Se do humbasë në dëfrim pranvere”.
5
Kështu e kap në dorën e djersirë,
Tregues fortësie e gjallërie,
Dhe duke fërgëlluar plotë dëshirë,
Balsam, e thërret, për kurë perëndie.
Azdisja dhe dëshira për ta mposhtë,
I dha guxim e forcë, e zbriti poshtë.
6
Me njërën dorë kalin mbajti në frenim,
Me tjetrën e pushtoi djalin plot uri,
Q’u skuq e drodhi buzët me përçmim,
Se s’njihte epsh e lojna gizili.
Ajo e nxehtë, e kuqe si një zjarr,
Ai i kuq me turp, i ftohtë acar.
7
Frerin me lajle e lidhi në shegë
Me shpejtësi. – Se dashuria s’pret! –
Dhe u përpoq, si kalin n’atë degë,
Ta lidhte dhe kalorësin e vet.
I dha një shtytje fort që ta rrëzonte,
Me forcë e mundi, me epsh nuk e zgjonte.
8
Ajo u shtri më parë se ai;
Mbështetur n’ijë, ajo fillon lojën;
E prek në faqe, ai ndjen bezdi,
Fillon ta shajë, ajo i mbyll gojën;
E duke e puthur flet me gjysma fjalë:
“Për sharje, s’ta lë zërin të të dalë”.
9
Ai me turp digjet, ajo me lot e shfrime,
I shuan faqet zjarr, të qashtër e pafaj,
Me flokët ar, me frymë e rënkime,
I bën veri e rreket t’ia thajë.
Ai e quan pa cipë, e qorton,
Ajo me puthje, gojën ia shtupon.
10
Si shqipe e egërsuar nga uria
Që qok me sqep mbi pendë, mish e eshtra,
Që llup a përkund krahët nga lakmia,
Gjer sa sos prenë e velet nëpër kreshta,
Kështu i puth ajo faqe, sy e ballë
E prapë e puth se s’ia nxjerr dot mallë.
11
Nuk bindet, por s’ka ç‘bën, e le të shfrehet,
Dihat e i hedh frymën në fytyrë,
Ajo me frymë si me pre, ushqehet,
E quan ajër hijeshie, hyjnore myrë;
Do desh që faqet t’ishin kopsht i lulëzuar
T’i vesonte me atë myrë të kulluar.
12
Tamam si zog të kapur në një rrjetë,
E mban Adonin në krahë shtrënguar;
Nga frika, turpi, ai rri i zbehtë;
Duket m’i bukur me sy t’egërsuar.
Lumi që fryhet nga shiu i shkel ligjet,
Se rrym’ e shtuar vërshon nga brigjet.
13
Ajo i lutet, ëmbëlsisht i lutet,
Dhe veshit të tij t’ëmbël i drejtohet;
Ai qëndron i zymtë e nuk zbutet,
I kuq me turp, i zbehtë zemërohet.
Të kuqt’ e tij ajo e do pa masë,
Por zbehje e shtuar e bën të pëlcasë.
14
Ai nuk mund, ajo e dashuron!
Për duart e pavdekshme i betohet,
Nga gjoksi nuk i shkulet, nuk pranon,
Gjersa t’i rreshtë lotët, të pajtohet,
Dhe mos ia njomë faqet me shi pa pushim;
E borxhi lahet veç me puthje e përqafim.
15
Fill pas premtimit ngre mjekrën ai
Si shytra që ngre kokën pak mbi valë
Dhe sa e shohin, zhytet përsëri,
Kaq merr ajo nga i turpshmi djalë.
Kur për shpërblesën ajo bën buzët gati,
Ai ul sytë, kthen kokën prapa nga inati.
16
Kurrë udhëtari vapës ndonjë mot,
S’ka pasur etje si kjo që po vuan,
Ajo sheh ndihmë e ndihmën s’e merr dot,
Zhytet në ujë e zjarrin nuk e shuan.
“Mëshirë – thërret – o djalë zemërgur!
Një puthje të kërkoj, pse më sëmur?
17
“Në dashuri s’më ka munguar preja;
Më desh dhe zoti i luftës që kall tmerr,
Që s’e përkul krenaren kokë në beteja
Sepse fiton çdo luftë që ndërmerr.
Por rob e skllavi im u bë ai kampion,
Më lutej për atë që ti përçmon.
18
“N’ altarin tim e varte shtizën mbrojë,
Dhe shqytin, përkrenaren e cunguar,
Për hatrin tim mësoi të qeshë e vallëzojë,
Të lozë, ngacmojë e dëfrejë pa pushuar;
Të tallet me daulle lufte e me flamurë,
Të shtrihet në shtrat’ tim i çartur burrë.
19
“Kështu e mposhta unë sundimtarin,
E lidha me zinxhirë të kuq trëndafili;
Çelik fort i kalitur e shemb të parin,
Përbuzjes time iu nënshtrua si servili.
Oh, mos u mburr që paske aq pushtet,
Se mposht një grua që mposhti një mbret.
20
“Bashkoje buz’n e ëmbël me buzën time, –
S’ësht’ aq e bukur, por është e kuqe; –
Nj’ e puthur imja, t’jep dhe ty ndijime;
Ç’shikon përdhe? Ngri kokën; pse skuqe?
Më shih në ninëz ku sheh bukurinë;
Kur puqen sytë, pse buzët të rrinë?
21
“Ke turp të puthësh? Atëherë pulit sytë
Siç i pulit unë; që dita të duket natë;
Dashuria gëzohet kur je vet’ i dytë,
Pra ki guxim të luash, lodrën e zjarrtë;
Se këto vjollca damar-blu ku ne rrimë,
S’bëzajnë asgjë, seç bëjmë ne nuk dinë.
22
“Burbuq’ e pranverës në buzët e tua
Nuk tregon pjekje; por s’të mungon shija;
Përdore rastin dhe mos më humb mua;
Nuk bën të rrënojë veten bukuria.
Lulja qysh gonxhe duhet të këputet
Përndryshe fishket shpejt e kalbet, zbruhet.
23
“Të isha e zhubrosur, e ndyrë, e shëmtuar,
E pasjellë, e uritur, e ngjirur, gërmuqe,
E ftohtë, e përbuzur, pa gjak, e dërmuar,
E dobët, e shterpë, e thatë, pa burbuqe,
Mund të nguroje, të thoje se s’vlen,
Por pa asnjë të metë, pse m’ urren?
24
“Ti asnjë rrudhë nuk më sheh në ballë
Çdo vit ma shton freskinë në pranverë;
Sytë i kam blu, të ndritshëm e të gjallë,
Mishin të hajthëm, të zjarrtë përherë.
Në dorën tënde, dora ime e mekur,
Do shkrihej në pëllëmbën tënde me t’u prekur!
25
“Më bëj të flas, të ysht duke dëgjuar
A të baras mbi bar si shtojzovalle,
A si një nimfë me flokë lëshuar,
Mbi kurm, pa lënë gjurmë, të hedh valle.
Një shpirt prej zjarri është dashuria
Që s’zhytet, po shkon lart nga lehtësia.
26
“Vështroi aguliçet ku jam shtrirë,
Lule të brishta, si pendë më ngrejnë,
Me dy pëllumba ngjitem qiellit të dëlirë
Që nat’ e ditë kudo më dëfrejnë.
E lehtë dashuria, djal’ i mirë
Përse të duket ty kaq e vështirë?
27
“Mos zemra jote dashuron fytyrën?
Dor’e djathtë së majtës i merr dashurinë?
Atëherë gënjen veten, shkel detyrën,
Se vetë e vjedh e vetë e qan lirinë.
Narcisi që e donte veten shumë
Të puthte hijen, ra u mbyt në lumë.
28
“Pishtarin e përdorim për ndriçim,
Lulet për erë, frytet për të ngrënë,
Gjellët për shije, nurin për dëfrim;
Kush rron për vete, tall natyrën nënë:
Fara pjell farën, nuri bukurinë;
Siç linde ti, do lindësh brezërinë.
29
“Përse t’ushqen ty toka me prodhime
Kur ti me pjellë atë nuk e ushqen?
Ligji i natyrës kërkon riprodhime,
Të rrojnë ata kur vdekja ty të bren;
Pra, për inat të vdekjes ti do të rrosh,
Ndër ta, ngjasimin tënd të përjetosh.”
30
Këtu djersiti mbretëresh’ e hazdisur,
Se dielli pushtoi hijen ku qëndronin,
Dhe Titani në vapë i harlisur,
I shihte me sy zjarr tek bisedonin,
Desh me Adonin vendet të këmbenin
Të shtrihej vetë, si ai, me Afërditën.
31
Tani Adonis me shpirt të rënduar,
Fytyrë vrenjtur, plot neveri,
Vetulla ngrysur, sy errësuar,
Si re të zeza që sjellin stuhi;
Fytyrë zymtë, tha: “Mos më bezdis!
Më dogji dielli, dua të lëviz.”
32
“Ajme! – tha Afërdita, – i ri zemër gur!
Sa shkak të dobët gjen të m’ikësh dore!
Do psherëtij një frymë me ogur,
Që të freskoj të nxehtën diellore;
Do të t’bëj hije me flokë, o zot,
Dhe po të digjen, i shuaj me lot.
33
“Dielli nga lart, na çon ndriçim të nxehtë,
E ja, vështro, unë rri mes tij dhe teje:
Se e duroj të nxehtin fare lehtë;
Por sytë e tu më ndezin brenda meje;
Mua dy diej më shpojnë në mes,
I tokës dhe i qiellit, ndaj do vdes!
34
“Çelik, a kokëfortë, a gur je ti?
Më fort se gur, se gurin e ha pika;
A je bir nëne që s’ndjen dashuri,
Kur të mungon ajo, a s’të merr frika?
Ta dinte ç’kokë lindi ajo zonjë
Më mirë të kish vdekur si beronjë.
35
“Ç’ jam unë që përçmohem kësisoj?
Ç’ rrezik të madh të sjell me lutjen time?
Ç’ dëm do pësojnë buzët që kërkoj?
Oh, fol e fol drejt me përdëllime!
Më jep një puthje se ta kthej aty,
Dhe një kamatë, e po deshe, dy.
Së shpejti do të botohet e plotë nga Onufri
36
“Pikturë pa shpirt, gur i pandjeshëm,
Portret i mpitë dhe idhull pa jetë,
Shtatore që ngop syt’ e ngeshëm,
Biçim njeri, pa nënë, i lindur vetë!
Ti s’je njeri, ti mund të jesh ikonë
Se për të puthur, askush s’pret t’i thonë.”
37
Kaq tha dhe gjuhën ia mpiu padurimi,
Dallg’ e pasinot e ndezi në gji
Dhe skuqur e syzjarr flakëron qortimi,
Gjykatësi humb gjyq në dashuri.
Aty vajton, aty kërkon të flasë,
S’e lë psherëtime mendjen të përflasë.
38
Herë tund kokën, herë dorën ia ngacmon,
Herë i qep sytë, herë sheh në tokë,
Herë me krahë belin ia pushton,
Ajo tenton, ai s’lejon ta rrokë;
Dhe kur ai përpiqet të shkëputet,
Ajo lidh gishtat si zambak e lutet.
39
“I dashur, – tha, – me që je në rrethim,
Në një mera me gjerdhe të fildishtë,
Do bëhem park dhe ti kaprolli im,
T’ kullosësh lirshëm në mal a selishtë:
E në ata thahen, në buzë argëtimi
Në paç etje, zbrit deri te burimi.
40
“Te ky kufi do gjesh kullotë herët,
Bar t’ëmbël në livadh e luginë,
Në sukë lart e në zabel të errët,
Ku mund të përballosh edhe stuhinë.
U bëj pra dreri im, me që jam park i tillë,
Qentë s’të ngasin, ndonëse lehin një mijë.”
41
Adoni buzëqesh si me përçmim,
Gjersa i bëhen kupëza në faqe,
Gropka prej dashurie, vend varrim,
Ku, po të vdiste, do shtrihej në paqe;
Veç dinte, po të shtrihej atje ku e priste,
Atje jetonte dashuria e nuk do vdiste.
42
Guvat e këndshme, dy gropat magjike,
U hapën t’i gëlltitnin epshin Ditës.
Siç ish pa mend, ç’të bënte ajo mike?
Një plumb e mori, si t’i qëndronte pritës?
E gjora mbretëresh’ e dashurisë, ç’nënshtrim,
E joshte faq’ e qeshur me përçmim!
