Intervistoi: Violeta Murati
Në biografinë tuaj lexojmë disa peripeci të nëndheshme, që prej jush nuk e kemi të plotë si rrëfim… çfarë ka ndodhur: poezitë, liria, miqësitë, mbijetesa ç’kanë qenë këto, nëse do t’i quajmë sublimitete, në vitet ’80? A mendoni se jeta underground është më e bukur?
E gjithë krijimtaria letrare dhe artistike, në fund të fundit, është një krijimtari underground. Sepse shpirti njerëzor është underground. Krijimtaria synon të shpalosë thellësinë e qenies njerëzore. Në këtë kuptim, krijimtaria artistike është vetvetiu underground – jo në nëntekstin politik sesa në atë shpirtëror. Miqësia ime me poetët Ndoc Gjetja dhe Preç Zogaj ka qenë një stimul i jashtëzakonshëm artistik, pikërisht sepse ishte një rrëfim i sinqertë i krijimtarisë sonë si undeground shpirtëror. Leximi i poezive me njëri-tjetrin, aftësia për t’iu gëzuar krijimtarisë së njëri-tjetrit, dashuria e jashtëzakonshme për librat e bukur dhe autorët e mëdhenj… Më duket se askush tjetër nuk e ka dhënë pikturën e jetës sonë të atyre viteve më saktë dhe në mënyrën më prekëse sesa studiuesi dhe akademiku erudit Gëzim Basha, një njohës par excellence i letërsisë. A mund t’i gëzohen shkrimtarët e sotëm krijimtarisë së njëri-tjetrit, tani, në kushtet e lirisë? Lezha filloi të bëhej një qytet pelegrinazhi artistik – vinin që të na takonin Petro Marko, Ismail Kadare, Frederik Reshpja, Dritëro Agolli, Visar Zhiti, Bujar Xhaferri, Bashkim Shehu (me fisnikërinë e vet për të na marrë nën mbrojtje), Xhevair Spahiu, Moikom Zeqo, Bardhyl Londo, piktori i talentuar Bujar Golemi, i madhi Petro Zheji, e plot krijues të tjerë. Megjithatë, mendoj se vetë krijimtaria artistike fillon përpara procesit të shkrimit. Ajo fillon me fëmijërinë. Një poet i njohur anglez thotë se Krishti u tradhtua nga fëminia e Judës. Nga fëminia e mjerë e Judës. Nga pa-aftësia e Judës për të qenë fëmijë. Në të kundërt, Lezha ishte qyteti më ideal për të qenë fëmijë. Që 12 vjeç lexoja Hakelber Finin dhe Tom Sojerin, dhe më dukeshin se ngjarjet e librit ndodhnin në qytetin tonë. Natën çlidhnim varkat e peshkatarëve për të lundruar në lumin Drin dhe i gjithë qyteti vihej në kërkimin tonë, sepse qe hapur lajmi se qemë mbytur në lumë… Vidhnim rrjetat e peshkatarëve që vetëm e vetëm t’i lëshonim peshqit përsëri në lumë, sepse na vinte keq. Ditën ngjiteshim në malin përballë qytetit për të bërë aventurat tona brenda mureve të kalasë – përbetime lidhjesh sekrete si ato të mesjetës, komplote kundër profesorëve që nuk na pëlqenin, përbetime kundër Rushit Jevgut, policit të rreptë të qytetit. Dhe menjëherë pas këtyre aventurave, vinin librat dhe leximi i tyre ulur në shkallët e jashtme të shtëpisë, buzë rrugës, jo larg nga lumi Drin. Lexonim me zë të lartë. Pastaj vinte teatri që shfaqnim ne, fëmijët, në çardakët e mëdhenj të shtëpive. Loznim Hamletin (variantin tonë të Hamletit) dhe Fëmijët e Rrugës Pal… Bileta: 2 lekë të vjetra. Pastaj tipat e jashtëzakonshëm të Lezhës: Marka Fana, njëfarë kryetar i paligjshëm i OKB-së, Antonio Luna që ngulte këmbë se sapo qe kthyer nga një udhëtim në hënë, Pali i Kallmetit, Shyqi i Çelësit Anglez, Dulaq Lekiqi, që besohej se natën varte në litar macet e qytetit, Abaz Kalibobja, Dan Kasuqja – shoku im i bankës, Lali i Memës, qyteti mesjetar me rrugë me kalldrëme, rrugë dhe rrugica të shtrembëta dhe të ngushta ku nuk mund të kalonte një njeri së bashku me biçikletën e vet… Poezia pati filluar te kjo fëmini. Dhe sa shumë trishtohem tek mendoj se qytetet tona moderne tani janë kundër fëminisë – se një fëmijë i sotëm kurrën e kurrës nuk mund ta ketë atë gëzim fantast të aventurave outdoors që na i ofronin me aq bujari qytetet tona të rrënuara provinciale… Asnjë qytet modern nuk mund t’ia krijojë atë lehtësi fantazie një fëmije sa ç’na i krijonte ne, fëmijëve, qyteti ynë i rrënuar… Më vonë, kur fillova të shkruaj, ndjeva atë zhgënjim që ndien çdo shkrimtar fillestar – Kishim ardhur Vonë! Brezi të cilit i përkisnim, e fillon krijimtarinë në vitet më të vështira në historinë e letërsisë, kur kontrolli partiak ia kalon çdo shembulli të censurës në letërsinë botërore. Njëra ndër poezitë e para që kam shkruar dhe kam botuar ka qenë ajo me titullin “I vonuari”, për të cilën miku im me një kujtesë të ndërgjegjshme mirësie, poeti Visar Zhiti, ka shkruar se tingëllonte si një manifest i dëshpëruar i brezit tonë.
Keni shkruar shtatë vëllime poetike, romanet “Allahland”, “Tre divorcet e zotit Viktor N.”, “Kësulëkuqja vjen me trenin e dhjetës”, keni përkthyer që herët në shqip T. S. Eliot-in, Ezra Pound-in, W. Oden-in, K. Kavafis-in, G. Ungaretti-n, James Joyce-in dhe shumë autorë të tjerë të njohur të shekullit XX. Keni meritën e prezantimit për herë të parë lexuesit shqiptar të shumë autorëve të huaj të konsideruar të ndaluar. Në këtë biografi të shpejtë letrare, kaq të angazhuar, cili është shqetësimi që mbizotëron, a e ndieni përmbushjen?
E gjitha kjo që përmendni ju është fare pak në krahasim me atë që duhet të bëjë një shkrimtar në kohërat kur letërsia e mirë ndalohet. Jo vetëm që nuk ndiej asnjë përmbushje, por, në të kundërt, ndiej një keqardhje për gjithë atë kohë kur letërsia e mirë botërore na ndalohej në mënyrën më absurde. Sa për krijimtarinë – për krijimtarinë origjinale – ajo është krijuar në kohëra tepër të vështira, duke ia dhënë në mënyrë të pashmangshme haraqet e veta Polifemit që kontrollonte daljen e Shpellës.
Në vitin 1997 ju jeni zhvendosur në Londër bashkë me familjen dhe qëndruat atje edhe pas detyrës zyrtare. Pse ky vendim?
Në vitin 1997, vetëm dy muaj pas emërimit tim në Ambasadë, mora një urdhër të kthehesha “në mëmëdhe” – siç shkruhej në letrën zyrtaro-patriotike të ministrit të Jashtëm. Qe një vendim hakmarrës politik! Vendosa të qëndroja së bashku me familjen në Londër. Mos harro se ishte viti 1997! Në ditën e nesërme të pushimit nga puna prej shtetit shqiptar, m’u ofrua një post në British Refugee Council, ku kam ndihmuar dhjetëra dhe qindra azilkërkues shqiptarë dhe të ardhur nga vendet ish-komuniste për t’u bërë shtetas britanikë.
Lezha – një qytet, për habi, që ka zanafillën pothuaj të brezit dhe një qark letrar që bëri bujë, – edhe sot e ruan namin e atyre viteve. Ç’ishte ky qytet për ju, pse mendoni se u bë një “tokë” letrare kaq e identifikueshme?
Lezha është qyteti i lindjes, një qytet provincial, me tipat më të çuditshëm që mund të imagjinosh. “Provinca është edhe ambienti më i mirë për të shkruar letërsi”, – thoshte Nikolaj Gogol, ky shkrimtar i jashtëzakonshëm. Kadare e ka dëshmuar këtë të vërtetë të madhe kur shkroi veprën e vet më të mirë “Qyteti në gur”. Por nuk duhet harruar edhe tradita letrare e Lezhës. Me Lezhën lidhen emrat e Frang Bardhit, Mjedës dhe Fishtës, tre emra të shquar të letërsisë dhe kulturës kombëtare. Mësuesi im i letërsisë, Luigj Ljarja, na thoshte shpesh në klasë, me një përhumbje sikur të ishte duke folur nga shekujt e kaluar: E më kujtohet njëherë se si mësuesi im, Ndre Mjeda… Por, mbi gjithçka, ishte qyteti ku ndodhej Varri i Skënderbeut, jo më larg se 200 metra nga shtëpia ku banonim. Skënderbeu ishte për ne një emër për të cilin flisnin librat, legjendat, filmat dhe ai, i vdekur, ishte fizikisht fare pranë nesh. Në Lezhë ndihej në çdo hap Historia. Shtëpitë qenë ndërtuar shpesh mbi muret e mëdha të qytetit ilirik; ne luanim me artefaktet antike – me monedhat e kohës së Filipit të Dytë të Maqedonisë, të të atit të Aleksandrit të Madh; sillnim në shtëpira lakrimore romake, heshta bronzi, thika të epokës së gurit, skulptura perëndish greke… Një shoku im i fëminisë, Dan Kasuqja, madje pati arritur të blinte me një monedhë të Perandorisë Romake dy akullore, duke ia mbushur mendjen shitësit se qenë monedha ari të kohës së Zogut. Natyrisht, fëmijë, ne nuk mendonim për historinë, as për ngjarjet e saj dhe as për njerëzit e mëdhenj të saj. Por historinë e thithte si një sfungjer subkonshi ynë fëminor për kohëra e mëvonshme. Për ato kohëra kur arrijmë të jemi të vetëdijshëm se njeriu qenka një kafshë historike. Dhe atëherë fillon edhe krijimtaria letrare, poezia, piktura… Së bashku me miqtë e mi poetë, Ndoc Gjetjen dhe Preç Zogajn, por dhe me një brez poetësh të mëvonshëm (Shpresa Kapisyzi, Mark Simoni, Alfons Zeneli, Ferdinant Nika, Pjeter Jaku dhe romancierët Kujtim Dashi dhe Salvador Gjeçi) dhe me një brez piktorësh të talentuar (dy vëllezërit Ivanaj, Nikolini dhe Frederiku, Pashk Përvathi, Martin Luca, Agustin Shyti), arritëm të krijojmë një traditë poetike që bëri ta dallonte Lezhën nga përgjumja provinciale e shumë qyteteve të tjera të vendit.
Poezia e parë, botimi i parë… çfarë ruani në kujtesë?
Poezitë e para i kam botuar që në moshën 18-vjeçare. Tërhoqën përnjëherë vëmendjen e botës letrare, si poezi tjetërlloj. Cikli i parë poetik shoqërohej me një fotografi paksa “moderne” për standardin e kohës. Më kujtohet se kishte njerëz që thanë (duke u nisur dhe nga emri) se ky autor nuk është shqiptar. Që në ciklin e parë u botuan poezitë “I vonuari” dhe “Njeriu që nuk dua ta njoh”. Për poezinë e parë Visar Zhiti ka shkruar se “…qysh në kapërcyell të viteve ’70 të shekullit që kaloi, Rudolfi student botoi poezi marramendëse, ngaqë ishin disi ndryshe nga ato të socrealizmit. Fati i poezisë “I vonuari”, duke i shpëtuar censurës, mund të ishte, sipas meje, himni i heshtur i brezit tonë, credo-ja e thyer dhe ngushëllimi kolektiv i atyre të pafatëve të ndëshkuar të jenë brezi pas fitimtarëve, aq më keq në diktatura:
E kotë britma për ty,
mbyte dhembjen pa mëshirë,
se unë e di ç’do të thotë
të jesh i vonë dhe i mirë.
…Megjithatë
shoqëroje veten
me hapat e tua.”
“Poetët janë qytetarë të Ferrit/ I mbushin penat e tyre me squfur, me gjakun e vet/ Me ëndrrat e të panjohurve, me rrëfime fantazmash”, – kështu shkruani në një poezi tuajën. Sa poet keni mbetur, si vjen ky zë?
Që në nisjet e mia, kur fillova të shkruaj e të botoj poezitë e para, shkrova dhe botova natyrshëm edhe tregimet e para. Kanë qenë tregime origjinale po aq sa edhe poezitë. Është ndër gjërat më prekëse të jetës sime njohja, shumë e shumë vjet më vonë, me komentet lavdëruese për njërin nga këto tregime, bërë nga dy poetët e masakruar më vonë, Genc Leka dhe Vilson Blloshmi. Visar Zhiti ka treguar se në hetuesi, gjatë torturave, e kanë pyetur me shumë interes për poezitë e mia përreth një muaj me radhë! Kjo më ka dhënë zemër. Paskam pasur lexues të mitë dhe në radhët e kasapëve dhe nuk e paskësha ditur! Poezia është fryma e gjithë arteve të tjera. Ndonjëherë mendoj se, kur pushon së ndjeri poet, pushon dhe krijimtaria artistike – e çfarëdollojshme.
Në vitin 1973 keni botuar vëllimin poetik “Shokët e mi”, i cili kritikohet nga shtypi si një libër me gabime ideologjike… Libri u ndalua, çfarë nxiti te ju kjo situatë, kuptimi që mori te ju të qenët poet, koshienca?
Libri im i parë poetik u hoq nga qarkullimi pasi u botua një shkrim kritik në një faqe gazete me titull “Në 8 vargje poetike, 8 gabime ideologjike!”. Qe një De Ci Bao e stilit të kohës së revolucionit kultural kinez. Ishte viti 1973! Më hoqën nga gjimnazi. Më e keqja ishte kur në Plenumin e Katërt të KQ-së poezia ime me titull “Lidhjet e mia me natyrën” u kritikua, në prezencën e Enver Hoxhës, nga kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve të asaj kohe për gabime ideologjike. Pas kësaj m’u desh të shkruaja ca nga poezitë e mia më të këqija, për botim, për t’i shpëtuar arrestimit, në një kohë kur në shtëpi merresha privatisht me përkthimin e James Joyce-it dhe të T. S. Eliot-it. Por çështja e censurës te ne ka qenë njëra nga çështjet më groteske: në një letër që shtëpia botuese “Naim Frashëri” ia dërgon Zyrës së Shtypit në Komitetin Qendror dhe kjo e fundit ua dërgon 4 anëtarëve të Byrosë Politike (përfshirë dhe Ramiz Alisë), kritikohen 2 poezi të miat, krahas krijimtarisë së tre poetëve të tjerë. Të dyja poezitë e kritikuara kam arritur t’i botoj më vonë në libër, pa i shkuar ndër mend askujt se qenë po ato poezi që ishin kritikuar më parë. Njëra prej atyre poezive, ajo me titullin “Ka një gabim në lindjen e ditës”, është një poezi dashurie të cilën mund ta përfshij në çdo Antologji të Poezisë Botërore. Më kujtohet një bisedë interesante që kam pasur me poetin Fatos Arapi, që e kisha profesor dhe mik. Më thoshte se çështja e censurës te ne është paradoksi se nuk ka një zyrë censure. Po të kishte një Zyrë Censure, krijuesi do ta kishte më të lehtë të dinte se çfarë lejohej e çfarë nuk lejohej. Papërcaktueshmëria e censurimit bënte që çdo gjë t’i nënshtrohej censurës. Mirëpo një papërcaktueshmëri e tillë bënte që shpesh censurës t’i kalonin nën hundë vepra dhe krijime që radari i saj mediokër nuk arrinte t’i kapte.
Nga viti 1987 deri në vitin 1990 keni punuar në gazetën “Drita”, ku drejtonit botimin e poezisë dhe të përkthimeve. Ka disa mendime kontradiktore për të si një mundësi shprehjeje, por që përdorej nga regjimi dhe që në mënyrën e saj i shërbeu makinës së diktaturës. Ju ç’kuptim do t’i jepnit? Ç’ishte ajo kohë kur ju punonit për të?
Çështja e lirisë dhe e diktaturës nuk kanë qenë e kurrë nuk do të jenë një hapësirë bardhezi. Liria artistike është e ndryshme nga liria politike. Mund të jesh mbreti a presidenti i një vendi, politikisht njeriu më i lirë i atij vendi, dhe kur merr të krijosh, mund të jesh i lidhur me zinxhirët e mediokritetit. Mund të jesh në burg, si Dostojevski, duke pritur dënimin me vdekje, dhe artistikisht, tek shkruan, je njeriu më i lirë, falë lirisë së brendshme që është shpirti. Në atë gazetë, “Drita”, gjatë atyre viteve që kam punuar kam arritur të botoj përkthimet e mia të T. S. Eliotit, fragmente nga romani “Shakaja” të Kunderës, memuare të Luftës së Dytë Botërore të Çërçill-it, dhe kam arritur të përmend pozitivisht, për herë të parë që nga viti 1944, emrat e Gjergj Fishtës, Ernest Koliqit dhe të George Orwell-it, e sa e sa të tjerëve. Dhe jo vetëm unë. Të gjithë kolegët e mi që punonim asokohe në gazetën “Drita” – Zijai, Bardhyli, Teodori, Ida, Skënderi, Arbeni… Më kujtohet se si një marksist grek pati ardhur të ankohej te zyra e Dritëroit, Lidhja e Shkrimtarëve, se kisha guxuar të shkruaj për Anxhelopulos-in në gazetën “Drita”, regjisorin e famshëm grek i cili, sipas marksistit grek, qe një reaksionar i padenjë të përmendej e të lavdërohej. Kam qenë redaktor i gazetës “Drita” kur pata marrë një letër miqësore përgëzuese rreth poezive të mia nga Martin Camaj, që më shkruante nga Munihu, e po ashtu dhe nga Joachim Langsh, i cili ka shkruar as më shumë e as më pak se “autorët, si Rudolf Marku, ishin autorë me një këmbë në burg dhe me këmbën tjetër jashtë”. Po në ato vite (1988), gazeta “Dielli” e “Vatrës” në Boston ka botuar një faqe gazete me poezitë e mia, me një shkrim të Ylli Egrenit, i cili shprehte çudinë se si Rudolf Marku, një poet që jeton në një vend ku mbret është Terrori dhe mbretëreshë Hipokrizia, arrin të shkruajë e të botojë poezi të tilla si ato që m’i ribotonte “Dielli”, pa përmendur dhe dashamirësinë e vlerësimit të Arshi Pipës ndaj poezive të mia. Asokohe ishte gazeta “Zëri i popullit” që me një gjest të paparë në shtypin e centralizuar komunist kritikonte për shkarje gabimesh ideologjike gazetën “Drita”… Asokohe Preç Zogaj, krahas poezive të veta lirike të një emancipimi tërë dritë estetike, kishte filluar të botonte e të inkurajonte zemërgjerësisht ca poetë të rinj të talentuar në gazetën ku punonte ai… Më falni që i përmenda të gjitha këto, por sot ekziston një short-memory e çuditshme, një gatishmëri për një cinizëm të lig dhe akuzues ose, në rastin më të mirë, mohues, që rrjedh nga sfrustracioni i mungesës së talentit të atyre që akuzojnë, – premisë numër një e arsyes së vetërobërimit në kushtet politike të lirisë!
“Allahland” është një roman satirik konician; karikatura e politikës dhe gazetarisë shqiptare së tranzicionit… duket sikur Shqipëria “shihet” më mirë nga jashtë, në distancë? Pse?
Distancat të japin dorë për t’i parë gjërat më mirë, qofshin këto distanca gjeografike a kohore. Duhet të ngjitesh në majën e një kodre që të shohësh urbanistikën e qytetit. Kur je duke ecur nëpër rrugë a rrugica, nuk mund ta shohësh të tërën.
“Tashmë që kam arrit moshën e babait tim/ Pa asnjë ndrojtje, pa asnjë kompleks edipian/ E ftoj për një gotë në klub. Ashtë vonë/ Ecim rrugëve dhe na pëlqen të shohim vajzat e natës/ Nuk ka rëndësi nëse janë prostituta a të virgjëra/ E siguroj se çdo gjë do mbetet mes nesh… – Ç’është ky “dialog i pamundur” (kështu e titullon edhe poezinë). Ju gjeni një mënyrë për të shprehur se çfarë është ky raport mes atit dhe birit, ka disa autorë këtu në përpjekjen për të dhënë këtë trajtesë në letërsi? Pse tërheq?
Mendoj se raporti i birit me babanë është një raport i përjetshëm. Jo në kuptimin skematik (madje dhe të lig) të Frojdit. Është një temë natyralisht e përjetshme e njerëzimit! Ati, biri dhe Shpirti i Shenjtë është triniteti hyjnor i Biblës, që e ka pikënisjen pikërisht te kjo lidhje e jashtëzakonshme e qenies njerëzore e të Birit me të Atin. A nuk është edhe vetë Hamleti një tragjedi kundër përpjekjes për ta çnatyralizuar këtë lidhje?
Duket se të qenët në ekzil, ndryshe nga të tjerët, ju e përjetoni jo duke shkruar një letërsi të tillë, por duke perceptuar e duke ruajtur kujtesën, siç dëshmojnë vargjet: “E di se këtu Kujtesa vret më tepër se Terrori…” Pse kjo qasje?
Në këngën e pestë të “Metamorfozave”, të titulluar “Minerva dhe Muzat”, Ovidi, njëri ndër poetët e mi më të preferuar, na kujton se: “Muzat janë bijat fatlume të Kujtesës…” Ovidi, ndryshe nga shumë poetë bashkëkohorë, mendonte se harresa, amnezia, është vdekja e krijimtarisë artistike. Heminguej vrau veten në çastet kur u bë i vetëdijshëm se po e linte kujtesa, që për të do të thoshte vdekja e krijimtarisë letrare.
“Tre divorcet e Viktor N.” është romani që ju bëri të parin shkrimtar që nderohet me çmimin letrar “Kadare”. Një roman mbi zhgënjimin e madh të një shqiptari që jeton prej 15 vjetësh në Londër – ky është përcaktimi që keni dhënë në një intervistë. Përse shkruani? Kur është koha e “brumit” letrar për ju?
Besoj se është një pyetje për kritikët. Natyrisht, nëse denjojnë ta lexojnë këtë libër përpara se ta shajnë atë!
Ndalemi pak më gjatë tek antologjia “…Retë që shkasin atje tej, retë e mrekullueshme…” botuar së fundi, që përfshin 40 vjet shqipërime poetike në disa gjuhë, e konsideruar ngjarje, me autorë klasikë. Janë 76 poetë me 126 tituj me prirje nga lirikat e dashurisë dhe poezinë alegorike, – jo domosdoshmërisht më të bukurat sipas jush, por me shije personale; ç’nxitje ishte, si janë përkthyer, si ka qenë ky proces në shqip?
Përkthimi është një proces i natyrshëm për shkrimtarin. Kam përkthyer që herët, si një ushtrim për të zbuluar ca nga sekretet e procesit të krijimit. Por dhe thjesht për ta shpërndarë kënaqësinë e leximit me miqtë e mi, me ata miq të cilët i kam përmendur në krye të intervistës. Letërsia ishte për mua dhe miqtë e mi një Festë, një Treat, një gëzim që duhej ndarë me të tjerët. Të paktën kështu mendonim asokohe bashkë me Ndocin, me Preçin, me Frederikun, me Visarin, Zijain, Bujar Xhaferrin e plot të tjerë. Përkthimi ishte mbajtja gjallë e kujtesës së letërsisë së mirë kur përreth buçisnin trumbetat dhe daullet kakofonike të festave të mëdha.
E nisni me Safon, një cikël të plotë, për të cilën është thënë se të tjerët pas saj vetëm kanë shkruar vargje; Safo është e vetmja që ka shkruar poezi. E morën këtë edhe për faktin e përfshirjes së historisë suaj në këto përkthime, ç’ka qenë kjo përvojë e moshës 18-vjeçare, pak ekstravagante për një poete të tillë, krahasuar me pasionin tënd?
Safo mbetet poetesha më e madhe e njerëzimit. Në moshën 18-vjeçare kishim lexuar Shekspirin, Homerin, Dante Aligierin, Witman-in, Heminguejn, Gëten, Dikensin, Bajronin, Kitsin e plot autorë të tjerë. Unë dhe miqtë e mi. Kështu që njohjen me poezinë e Safos e pranuam përnjëherë si një njohje që e meritonim. Si një element kimik që, pa u zbuluar ende, e kishte kutinë bosh në kutinë e elementëve. Dua të them se një poete si Safo, edhe pa e lexuar, ndihet se mund të ketë ekzistuar prej shekujsh, dhe ti pret vetëm që një ditë ta njohësh dhe ta lexosh.
Në parathënie thoni se janë poezi që kanë një jetë më të gjatë në shqip, rreth 40 vjet më parë. Ç’ishte kjo histori, duke pasur parasysh brezin tuaj të viteve ’70-’80 dhe sistemin ku ishin të “detyruar” të jetonin shqiptarët, diktaturën? Nga kjo përvojë ju keni një mendimin mbi lirinë, si e perceptonit?
Liria është një gjendje e brendshme e shpirtit. Për shkrimtarin, është çështje e talentit. Shekspiri e shkruan Makbethin në kohën e kufizimit më të madh që ka pasur në jetë. Në fron kanë ardhur Stjuardët dhe mbreti Xhejms e porosit Shekspirin të shkruajë një dramë. Nënteksti – të shkruajë një dramë lavdëruese për Stjuardët. Oborrtarët e Pallatit e këshillojnë Sheskpirin të shkruajë një dramë sa më të shkurtër, ngase drama do të shfaqet për mbretin dhe mbretin na e zënka gjumi shpejt. Pra, një dramë me porosi, një dramë-furçë për mbretin dhe një dramë që duhet të ketë parasysh që të mos ia prishë gjumin mbretit. Duket se me të gjitha këto kushtëzime banale, me gjithë këtë mungesë lirie, Shekspiri do të shkruajë veprën e vet më të dobët. Në fakt, me të gjitha këto rrethana, ai shkruan Makbethin, veprën më të fuqishme të vetën. Sepse në letërsi liria nuk është liria politike, por liria e gjuhës, liria e brendshme e shpirtit, e talentit të shprehjes.
Gabimi, koprracia, mëkati, marrëzia/ Na pushtojnë në shpirt e na mundojnë në trup/ Ne ushqejmë pendimet tona më në fund/ Siç ushqejnë lypësit morrat me mijëra./ Kokëfortë i kem’ mëkatet, pendohemi me frikë/ Pendimet i paguajmë me çmim të lartë… Këto vargje të Bodlerit nga “Lexuesi”-i… çfarë reflektimi ju shkakton?
Mendoj se Bodleri nuk ka nevojë as për lavdërimin dhe as për shpjegimin tim!
Kur keni prezantuar poetin Preç Zogaj, citonit poetin francez Paul Valery, që kishte zakon të këshillonte të tjerët, sidomos veten e vet, duke kërkuar gjithmonë të falur para se të fliste për poezinë… çfarë është poezia, vjen pyetja, si do të përgjigjeshit? Çfarë ju bën të besoni te poezia?
Nga milionat e përcaktimeve të poezisë, më pëlqen ajo që thotë Ezra Pound: “The Poetry is the dance of the intellect among the Words!” Ndoshta më pëlqen se është më afër edhe me konceptimin tim të poezisë. Por e di se poezia e mirë ndoshta meriton përcaktime ende më të bukura!
Si e mendoni lexuesin tuaj ideal?
Parapëlqej një lexues që lexon pa paragjykime; që lexon për kënaqësinë e vet dhe që nuk rrehet nga emrat e mëdhenj të autorëve, sidomos jo nga lavdia mediatike e autorit. Më duket se Ovidi mbi 2000-vjeçar e ka thënë më bukur nga të gjithë raportin e shkrimtarit me lexuesin, tek shkruante se “të krijosh një vepër letrare pa pasur asnjë lexues, është si të vallëzosh i vetëm në errësirë”. Kësisoj më duket se shkrimtarit i duhet t’i jetë mirënjohës çdo lexuesi të veprës së vet, edhe atij lexuesit që e lexon veprën në një mënyrë krejt tjetërsoj nga kritikët, profesorët, akademikët. Madje, autorët i mbesin borxh sidomos këtij lexuesi “të pakualifikuar”.
