Kur isha fëmijë shkoja shpesh nga ime gjyshe e cila banonte disa lagje më tej. Aty isha miqësuar me fëmijët dhe luaja me ta. Veçanërisht me fëmijët e fqinjit të gjyshes, Koços. Kur luanim ne ai dilte në oborr. Çdo herë e shihja me libër në dorë. Ishte pikërisht Koçoja ai që ngjalli tek unë dashurinë për librat. Shtëpia e tij kishte një bibliotekë të madhe. Një pasdite, kur u mblodhëm me fëmijët për të luajtur, pashë Koçon që ishte ulur në verandë me një libër në dorë.
Më vinte turp ti afrohesha e ta pyesja për librin ndaj dhe vijova lojën me fëmijët. Por sytë vazhdoja t’i mbaja tinëz nga libri mbi tryezë. Sapo pashë Koçon të futej brenda, u largova nga loja dhe iu avita librit. Sytë u ndalën te shkronjat, guxova dhe e preka, e shfletova dhe vura re se nuk ishte në shqip. Ashtu e mahnitur nga ajo gjuhë e pakuptueshme për mua, e kisha humbur disi kur në derë u dha Koçoja. U stepa.
Por Koçoja më buzëqeshi duke më dhënë zemër të qëndroja ende aty. Më shpjegoi se libri nuk ishte në gjuhën shqipe por në greqisht. Pastaj më tha ta prisja aty dhe u fut sërish brenda. Pas pak doli me një libër në dorë dhe ma zgjati duke më thënë se ai ishte për mua. Dhe kështu filloi rrugëtimi im në botën e librave. Kështu nisi miqësia ime me Koçon.
Vitet rrodhën, udhët tona u ndanë por Koçon unë nuk e harrova kurrë. Sa herë kthehesha në atdhe, ndalesha ti bëja një vizitë. Shtëpia me verandë ish vjetëruar, njerëzit ishin larguar duke ndjekur secili fatin e tij, por Koçoja qëndronte stoik, atje ku e kisha lënë. Në shtëpinë me verandë, me bibliotekë e çati me tjegulla. Sa mall ndjeja kur shkoja në atë oborr. Koçon e gjeja kurdoherë jashtë, me libër, filxhan kafeje e syzet e leximit. Vitet kishin lënë gjurmë tek trupi i i tij. Fatkeqësitë e vuajtjet, rrjedha e vrullshme e jetës nuk kishin kaluar pa e çukitur nga pak trupin e shpirtin. Por mendjen e kishin kursyer. Mendërisht Koçoja ishte i njëjti burrë hokatar e fjalëshumë.
Pas disa vitesh larg atdheut, vendosa të kthehem. Ngaqë e kisha ndarë mendjen se qëndrimi do të ishte afatgjatë, nuk e ndala vrapin menjëherë tek shtëpia e Koços. Kësaj here e mora me nge. Dy javë pas rikthimit tim, një të premte në mëngjes mora rrugën drejt shtëpisë së tij. Sapo mbërrita sytë ndeshën portën e shtëpisë, të ndryshkur e të kyçur me një dryn të madh. Zemra më gufoi e një çast e humba. Nëse do të kishte ndërruar jetë, do ta kisha marrë vesh, mendova. Edhe pse gjyshja ime nuk rronte më, dajat do ta kishin marrë vesh nëse fqinji i tyre kish ndërruar jetë. U ktheva pas dhe trokita në portën e fqinjit të Koços. Një grua e hollë, më tha se fëmijët e kishin dërguar plakun në azil. Vetëm kaq munda të mësoja rreth fatin të tij. Por mua nuk më mjaftonte. Vendosa të pyesja nëpër lagje për të marrë vesh diçka më shumë. Dhe mundi im u shpërblye. Mësova vendndodhjen e azilit ku ndodhej Koçoja dhe pa e zgjatur më tej u nisa drejt e atje.
Roja tek dera më njoftoi shkurtimisht oraret e vizitave. Më duhej të vija pasdite që të mund ta takoja Koçon. U prezantova si mbesa. Ora 17:00 më gjeti në një sallë të zymtë. Pas disa minutash u hap dera dhe pashë të hynte brenda një burrë të thinjur, me mjekër e paksa të kërrusur. Vetëm nga sytë arrita ta njoh. Ndërsa ai nuk më dha të njohur. Infermierja që e shoqëronte e uli në një karrige. Mezi prisja që ajo të largohej para se të zbulonte që nuk isha e mbesa. Sapo sistemoi burrin, ajo u tërhoq pa harruar të më njoftonte se kisha në dispozicion një orë kohë. Kur mbetëm vetëm e pashë veten shumë ngushtë. Nuk dija nga t’ia filloja. Më ishte mbledhur një gulç në grykë dhe mezi po arrija të mbaja lotët.
– Xhaxhi Koço, nuk më mban mend? – arrita ta pyesja.
Plaku më hodhi sytë e i la ata të soditnin fytyrën time. Buza e poshtme nisi ti dridhej, e në sy i pashë vezullimet e lotëve.
– Të mbaj xhan, të mbaj.
Kaq mërmëriti plaku dhe trupi iu drodh nga ngashërimi. E lashë të shfrynte teksa i kisha marrë dorën e rrudhosur në duart e mia e ia ledhatoja ngadalë. Befas ai sikur u përmend. Ndali të qarën dhe duke më parë në sy më tha:
– Dalim përjashta në kopësht.
U ngritëm dhe me drejtimin e tij morën udhën e kopshtit. Afër një peme ishte një stol bosh. U ulëm pranë dhe si ta kishim bërë me fjalë një copë herë heshtëm. Heshtja ia la vendin fjalëve, e fjalët psherëtimave. Ora kaloi dhe unë u largova atë ditë për t’u kthyer sërish.
Vizitat e mia tek Koçoja u bënë të shpeshta. Shëtisnim në kopësht, uleshim në stol, flisnim për librat, muzikën, politikën e fenë. Nuk e pyeta kurrë si dhe pse kishte përfunduar në atë vend. Më vinte zor. Por një ditë, plaku nuk mbajti më dhe zbrazi gjithë ç’kishte ndodhur. Fëmijët kishin emigruar dhe kur ktheheshin për pushime kishin filluar grindjet për shtëpinë. Kur situata kishte arritur kulmin plaku ishte nxehur dhe i kishte përzënë të gjithë. Që prej asaj dite ai kishte marrë vendimin ti kalonte vitet e mbetura në azil. Shtëpisë i kishte vënë kyçin. Të paktën aty ku ishte kishte njerëz që kujdeseshin për të.
Një ditë, teksa shëtisnim në kopësht, kaluam pranë një peme. Koçoja më shtrëngoi dorën. Ndala këmbët se mendova mos ndihej i lodhur. Por plaku m’u avit pranë veshit e pëshpëriti:
– Nën këtë pemë janë groposur libra të rrallë.
Unë mbeta. Mendimi i parë ishte se mos plaku roiti a pësoi ndonjë goditje të beftë. U deshën disa ditë radhazi të shkoja ta takoja në mënyrë që të më tregonte për librat e rrallë të fshehura nën pemë. Mendimin se plakut i kishte ikur mendja e vura mënjanë dhe gjatë vizitave e lashë të rrëfente mbi librat dhe sektin fetar të bektashinjve.
Para shumë vitesh, nisi të rrëfejë Koçoja, në vendin ku ngrihej sot shtëpia e pleqve kishte qenë një teqé. E ndërtuar vite më parë, ajo ishte mjaft e pasur në libra e dije. I kishte rezistuar shumë furtunave por nuk kish mundur të qëndronte ndaj regjimit të xhuxhmaxhuxhëve. Xhuxhmaxhuxhët që kur kishin marrë në duar frerët e pushtetit nuk ishin ndalur përballë asgjëje. Kishin prishur objekte kulti, ndërtesa, e gjithçka që ata mendonin se nuk përkonte me idetë e frymën e tyre xhuxhmaxhuxhniane. Të njëjtin fat kish patur dhe teqeja. Xhuxhmaxhuxhët ia kishin behur një natë me armë, kërcënime e zjarr. Dervishët në fillim ishin trembur nga furia e atyre njerëzve shtatshkurtër por më pas ishin munduar të flisnin. Por dukej që mysafirët e paftuar nuk kishin ardhur për bisedime. Ata i kishin të qarta qëllimet e tyre. Pasi shkuan në thikë gjysmën e dervishëve (kryesisht ata që u “rebeluan” e morën guximin të pyesnin), gjysmën tjetër e prangosën dhe i morën me vete për t’i rrasur birucave. Vendin e zbrazën. Furia e xhuxhmaxhuxhëve grisi, dogji e shkatërroi qindra libra. Rrënuan dhe përdhosën varrin e shenjtit të teqesë e pasi lyen muret me mut, u larguan duke brohoritur e thirrur plot entuziazëm.
Pak pas largimit të tyre, nga një derë e fshehtë brenda teqesë doli një djalosh imcak, flokëverdhë e me sy që xixëllinin. Ai me të dëgjuar ardhjen e tyre ishte futur në dhomën e fshehtë, të cilën nuk kishte shumë që e kishte zbuluar. Gjesti i tij ishte gjest prej frikacaku mirëpo dervishi i ri nuk e fajësonte veten. Kështu ndodhi që për dy ditë ai rrëmoi në grumbujt e librave që kishin mbetur dhe hoqi mënjanë disa prej tyre. Me njohuritë që kishte e dinte se sa të rëndësishëm ishin ato libra dhe sa thelbësore ishte që dija e grumbulluar në to mos të humbiste. Dervishi i ri arriti të largohej nga teqeja e shkatërruar bashkë me librat, në një natë pa hënë. Ai kishte një plan. Dhe me ndihmën e Zotit do e realizonte.
Xhuxhmaxhuxhët u kthyen tek teqeja pas pesë ditësh. Pasi hodhën muret përtokë, dogjën librat e mbetur ata vendosën që ta kthenin atë vend në një azil pleqsh. Dhe ashtu bënë. Në rrënojat e teqesë së vjetër tashmë ngrihet azili ku shtyj ditët unë, – përfundoi Koçoja.
Unë kisha mbetur pa fjalë dhe vetëm dëgjoja. Por e kuptova që historia nuk ishte mbyllur aty. Kishte ende për të rrëfyer ndaj dhe e nxita plakun:
– Po pastaj ç’ndodhi?
Pyetja ime dukej të ishte me vend pasi e nxiti Koçon të rifillonte rrëfimin e asaj historie të shumë kohe më parë të cilën ai e kishte dëgjuar nga të moçmit.
Vijuan kështu punimet për ndërtimin e azilit të pleqve. Xhuxhmaxhuxhët ndërtonin shpejt ndaj për pak kohë ngrehina e re nisi të merrte formë. Xhuxhmaxhuxhët mbollën lule e pemë në kopshtin e azilit. Një natë ia behu në kopshtin e sapo mbjellë dervishi i ri. Me vete kishte një çantë ngarkuar me libra. Pa humbur kohë dervishi u soll nëpër kopësht. Në një cep, pa që kishin mbjellë një pemë. Filloi të gërrmonte si i marrë. Gropa që hapi nuk e nxinte të gjithë thesarin ndaj mblodhi forcat dhe nisi të thellonte gropën. Kur vendi i hapur ishte mjaftueshëm i madh, futi çantën me libra brenda, e mbuloi me ngut dhe u largua. Që prej asaj nate, dervishi nuk reshti së thëni të vërtetën. Me këdo që takohej a ndeshej në udhë, dervishi i ri rrëfente se nën një pemë, tek ajo që gjendej në cep të azilit që po ndërtonin xhuxhmaxhuxhët kishte fshehur një çantë me libra të rrallë, libra që rrëfenin të vërtetën, libra që ndriçonin mendjen dhe përgatitnin shpirtin.
Kështu ndodhi që u hap fjala se dervishi i ri ishte një i çmendur që endej udhë pa udhë e tregonte dokrra.
Askush nuk e besoi djaloshin, disa qeshnin, disa talleshin e të tjerë ndjenin mëshirë. Se ç’u bë me të askush nuk di të thotë.
Por shpirti i tij endet këtu, arrij ta ndjej netëve, kur gjumi s’më vjen e mendja më sillet. – më thotë Koço.
Unë kam mbetur shtang, e nuk di ç’të them. Thellë brenda meje e besoj gjithë historinë por logjika nuk më lë të besoj. Koço është plakur shumë e ndoshta mendja ka filluar të luajë lojërat e saj ngatërrestare. Koçoja më vështron në dritë të syrit. Duket sikur do të më hetojë në i besoj apo jo. E unë dua ti besoj.
Por Koçoja arrin ta ndjejë hezitimin tim e kjo me shumë gjasë e lëndon.
Të nesërmen kur shkoj ta takoj, nuk më del në takim. Flas me infermieren dhe më thotë që i kanë bërë qetësues pasi pësoi një goditje në tru. Kish nisur të fliste përçart për ca libra, për një teqé dhe një dervish që kishte fshehur librat në rrëzë të një peme. E ajo pemë ndodhej në kopshtin e azilit. Kuptova që për stafin Koçoja ishte çmendur. Askush nuk e besonte. Në sytë e të tjerëve ishte një plak i roitur që fliste ç’ti vinte për mbarë. Më vinte të qaja. Dola nga dera dhe me lot në sy iu ktheva vetes:
– As ti nuk e besove! Ti që e njihje më mirë nga të gjithë nuk e besove. E pse duhet ta besojnë këta njerëz të panjohur që as e njohin e as e dinë kush është e çka bërë.
Koka më gumëzhinte. Vendosa të shkoja të nesërmen sërish. Do ngulmoja ta shihja. E nesërmja erdhi dhe unë u gjenda në sallën ku e prita Koçon për herë të parë. Infermierja, një grua e bëshme, buzëgaz më njoftoi se xhaxhai ishte transportuar në spital. E falenderova dhe u nisa për atje. Por atë ditë nuk ishte e thënë ta takoja Koçon. Më thanë se ishte në gjendje të rëndë dhe nuk më lejohej ta vizitoja. Më thanë të prisja. Dhe prita.
Lajmin për vdekjen e tij e mora nga goja e një infermiereje e cila më njoftoi përmes telefonit. Më telefononte nga azili dhe duke qenë se unë gjatë gjithë kohës kisha qenë vizitorja e vetme e tij e kishin parë të arsyeshme të më njoftonin. U vesha dhe pa humbur kohë mbërrita në ambjentet e azilit. Infermierja që më telefonoi më priti që jashtë.
Para se ta shohësh, më tha, prit se ka lënë diçka për ty. U ndala dhe prita. Gruaja erdhi shpejt dhe nga xhepi i përparëses nxori një letër. E mora dhe vendosa ta lexoja pasi të ishte kryer funerali.
Kanë kaluar pesë ditë nga funerali i fqinjit tim, Koços. Ende nuk e kam lexuar letrën e tij. Ora shënon 17:37. Jam ulur në ballkon dhe po pi kafenë e pasdites. Mbi tryezë ndodhet letra. Kam vendosur ta hap e ta lexoj sot. Ndjej një boshllëk në shpirt që s’më le të qetë. Më duket se po tregohem e padrejtë ndaj tij. Pi dhe një gllënjkë, largoj filxhanin dhe nis të lexoj letrën:
“Bijë! Se për mua e tillë je. Kur nisa të të rrëfeja historinë e teqesë nuk e mendova se do ta tregoja deri në fund. Por duket u rrëmbeva. Ti më dëgjove me kujdes e mua më dhe zemër ta çoja historinë deri në fund. Po kur historia mbaroi pashë në sytë e tu e ndjeva në zemrën tënde grimca mosbesimi. E kjo më dhembi, më lëndoi. Kisha shpresuar se ti, e brumosur me librat që unë ti jepja për të lexuar e kishe kuptuar vërtetësinë e asaj që të rrëfeva. Por isha gabuar.
E siç të thashë kjo më lëndoi. Më vrau shpirtin e plakur. Por unë të kuptoj. Mos u ndjej në faj. Mua më lëndoi mendimi që kaloi në ato çaste në mendjen tënde. Mendimi që unë isha çmendur, që nuk isha veçse një plak i rrjedhur që i shtyn ditët në një azil dhe sajon histori. Kjo më lëndoi. Por siç të thashë unë të fal.
Të falenderoj për kohën që më ke kushtuar, për bisedat e shëtitjet në kopësht e gjetkë. Ke qenë një mike e mirë për mua, një bijë e durueshme.
Të faleminderit!
P.s: dervishi që fshehu librat ishte im gjysh.
Fjalët janë të pakta për të shprehur tronditjen time. Boshllëku që ndjeja çaste më parë u zmadhua duke pushtuar jo vetëm shpirtin. E ndjej tek rritet e fiton terren duke më zhytur në një re të bardhë pambuku nga e cila nuk mund të dal. Trup e shpirt notojnë dëshpërimisht brenda një flluske bosh. Po çmendem!
