Është shumë ftohtë, më tha Ladi, kam hallin e vajzës së sapolindur. U bë dy ditë që kërkoj një reflektor si Diogjeni me fener që kërkonte njeriun. Kam unë, i thashë, ta sjell sonte! Njohja me Vladimir Priftin ishte e thjeshtë: ai ishte një orator i lindur, më shikonte riosh pa përvojë dhe më rrëfente për sekretet e filmit. Dramaturgjia, ajo është thembra e Akilit. Temporitmi. Më kupton? Një tregim i thjeshtë ishte ai i Dhimitër Shuteriqit, e kam fjalën për Buka dhe thika… Punoi me tregimin Peçi Dado, Naumi, unë vetë. Duhej dialog i fortë dhe mendoj se ia arritëm. Udha e shkronjave ende pëlqehet shumë.
Harronim të hipnim në autobusin e linjës Kinostudio – Kombinat, e merrnim në këmbë të tatëpjetën, shkolla e Bashkuar, Medreseja, aty përballë vilës Gold ndalonim, po s’ndaheshim, ngjitur ishte rrugica e vogël në fund të së cilës ndodhej shtëpia përdhese e Ladit. Unë në fillim gjej subjektin, lexoj shkrimtarët e tregimit, Teodorin, Naumin, Vathin, Dritëronë. Gjuaj gjetje. Bie fjala, ç’ka të veçantë: Ajri i ftohtë i mesnatës, i Teodorit. Vëllai i madh i fshatit ther kaun e vetëm për dasmën e vëllait të vogël, funksionar i lartë në Tiranë. Ç’merr si shpërblim? Mosmirënjohjen. (Dhe vjen një ditë). Po shoferi i kamionit që aksidenton mësuesen e fshatit dhe i çon asaj në spital një qeskë me qershi, të cilat, nga shtrëngimi, kanë kulluar dhe ia kanë bërë duart gjak? Sheh gjë film ti? E, më thuaj. Unë shoh. (Flutura në kabinën time). Kam vite që i bluaj. Pothuajse i kam hedhur si konstrukte dramaturgjike, tani më duhet dialogu. Kam fiksuar Naumin dhe Teodorin. Ata janë dialogistë të mirë. Përditë jetoj me imazhin. Si ai skulptori që nxjerr nga guri tiparet, përvijon linjat e vijat pastaj konturon njeriun e plotë, edhe unë punoj për personazhet, aktorët që do t’i interpretojnë, po ajo që më mundon është dramaturgjia, pikërisht në këtë drejtim duhet punë e vërtetë konstruktori, këtu çalojnë filmat tanë. Pastaj më fliste për elementin e dytë të rëndësishëm që s’i takonte më skenarit, po punës së tij tekniko – regjisoriale, kur shndërronte skenarin artistik në imazh filmik. Dhe ky element bazë ishin aktorët. Ekuivalenca ideale e personazhit me aktorin. Marrëdhënia gati dashurore e figurës artistike me interpretimin, mishërimi i fantazmës, ende i së padukshmes si një makth, karakterit dramaturgjik filmik, që ende ekziston si lëndë eterne vetëm për lexim, me aktorin e përshtatshëm. Kjo rezonancë delikate, kur gjen masën e vet, të kujton një çift të dashuruarish që e ngrysin jetën së bashku. Dhe pikërisht kjo është një nga provat e suksesit. Dhe Ladi më përmendi filmin Udha e shkronjave, aktorët Sandër Prosi, (Dhaskal Todhri) Bujar Lako (Tunxhi) Ndrek Luca (vrasësi). A të shkon mendja për aktorë të tjerë? Besoj se jo. Sepse po të shkoi mendja, e kësisoj të fillosh e të zëvendësosh aktorin që interpreton, me një tjetër, ti ke dështuar.
Ladi kishte një zakon: i bënte me qejf ripunimet, vërejtjet e Këshillit Artistik, madje provokonte dhe mbante shënime. Ishte krejt gjakftohtë, çuditërisht i prirë për vërejtje e sugjerime, ndonëse si rëndom duhet të ndodhte e kundërta, por jo, s’kishte kurrfarë nervozizmi e justifikimi, moskuptimi e kundërshtimi dhe kjo zgjaste deri në fund. Racionaliteti i tij, ngulmimi për t’i bërë sa më shumë vërejtje, debati që nxiste, më dukeshin disi të panatyrshme, më çudisnin së tepërmi, sepse më dukej sikur ai e vinte veten në një arenë gladiatorësh, aq lehtësisht, pa vramendje, pa i bërë përshtypje humbja. Si një kampion që jepet dhe të krijon kështu përshtypjen e disfatës. Por ishte një lojë mençurie. I linte fushë të hapur «kundërshtarit» pa u mbrojtur. Mbaj mend njëherë Anagnostin kur i tha: Ladi, e ke zbuluar që në fillim filmin, të ka humbur befasia. Pra filmin e ke vetëm në dy tri faqet e para, ç’thua më pas janë marrë vesh me kohë. Ladi mbante shënime, i bëri një pyetje, dy, sërish mbante shënime, e krijonte vetë debatin e në fund, kur s’e priste askush, ngaqë s’ndodhte asnjëherë me kërkesën e vetë regjisorit, lutej për një mbledhje të dytë. O, Ladi, ç’flet, pothuajse filmin e ke gati. Pse e bën qimen tra! Po atij vetë, shpirt i kritikës, më fort kundërshtues i vetes, i kërkimit të mundimshëm, i pakënaqësisë me masën e gjërave, nuk i mbushej mendja, logjikën dhe intuitën ende i kishte të ndezura, në një shtjellë dyshimi dhe brenge prej papërkryerjes. Priste të binin fashë që të thoshte, i lodhur, i rraskapitur: Jam gati! Asnjë s’e bënte këtë. Dhe unë e pyeta një ditë: Të gjithë druhen nga Këshilli Artistik, e kanë frikë, kurse ti e kërkon, madje edhe për herë të dytë. Ja, përgjigja e tij: Gjithmonë në skenar ka gjëra të pazgjidhura dhe unë shkoj me shpresën se duke provokuar debat, ndez fantazinë, mpreh logjikën e atij tjetrit, e vë në rrugën që dua, sepse pa dashje, kap kumte që hedhin dritë në skutat e mia ende në terr. Dhe për fat më ka ecur, kam gjetur nga një fjalë, nga një shkëndijë ideje, e shqiptuar prej dikujt, kam kapur atë që kërkoja prej shumë kohësh, po s’e gjeja. Përfitoj Roland, edhe të paguash me para në dorë, kurrsesi nuk i mbledh dot këto koka të filmit, është një rast që të jepet, pse të mos e shfrytëzoj? Pastaj qeshte, bënte shaka: është si puna e atij «hajdutit», që e gjen shtëpinë hapur, pa zot!
Ladi fliste, po s’dëgjonte, unë s’flisja, po dëgjoja. Ladi donte dëgjues dhe unë këtë veti e shfrytëzova për të mësuar të fshehtat e skenarit. Roland, e ke lexuar Dasmën e Sakos të Vathit? Po. Dhe qeshi. E dija që do të më fliste gjerë e gjatë për novelën, por jo për atë që kishte lexuar, po për tjetrën, atë që kishte konturuar vetë. Na zuri mesnata te porta e shtëpisë së tij dhe më në fund u kujtua se kishte në xhep listën me ushqime që duhet t’i kish blerë, por që i kishte harruar ndërkaq. O, i ra ballit, s’ka qumësht për vajzën! Ç’bëra! Më ka lenë pa mend Sako që e martojnë me budallain e fshatit. Kjo është gjetje. Ah, ta bëja film! Po shiko… Kalonte dhe mesnata. Mund të na kishte gjetur dhe agu, po të mos këndonte një këndes aty ngjitur që e përmendi nga ajo furi pasioni. Hapej dera dhe ashtu gjysmë e hapur, ai vazhdonte: Le që ku ka para për film, s’e shikon ç’bëhet? Kishte të drejtë. Kinostudio i kishte dëbuar të gjithë, gati 900 punonjësit e dikurshëm, bashkë me artistët, ia kishin mbathur nga sytë këmbët në kërkim të kotheres dhe ndërkaq gjithë ato hektarë me ullinj, kinofikimi, ateljetë, reparti i zërit, parku i automjeteve, prapavija, lulishtet, po ndaheshin si mall pa zot. Të merrte të qarët ta shikoje si i binin tjegullat dhe si i leskraroheshin muret nga suvaja që ronitej. Tërë ajo ndërtesë me arkitekturë klasike po i ngjante një varreze madhështore mumjesh. Filmat flinin brenda dhe minjtë ishin spektatorët e vetëm. Jashtë rrëmujë, papunësi, ikje masive, vrasje, vjedhje dhe ishte e kotë, krejt absurde të flisje për filma. Po Ladi fliste me pasionin e një filantropi që s’i mbarohen asnjëherë paratë për bamirësi. Kineastët ndiznin zjarret e kujtimeve nëpër kioskat e bulevardit dhe aty ngrohnin duart që s’preknin më as laps, as kamera, as moviolë, as pelikulë. Kurrsesi s’hiqnin dorë nga ideja e një filmi të fundit, i cili, edhe pse e dinin që ishte një iluzion i humbur, prapëseprapë e përmendnin me mall si diçka që do të ndodhte së shpejti.
I shkoja shpesh në shtëpi dhe e gjeja duke lexuar gazetat kundruall bibliotekës plot me libra. Dhe batuta e tij: Blej libra, po lexoj gazeta. Aq shumë politikë kishte dita, sa të zihej fryma. Flisnim për situatën politike, për reformën në art që i kishte boshatisur institucionet dhe i kishte mbushur me fjalimet që buçitnin nga altoparlantët nëpër sheshet rëngë me turma pafund. Flitej vetëm për politikë. Aq shumë politikë kishte sa edhe kokat e njerëzve dukeshin si altoparlantë. Kokat buçitnin: vdekje komunistëve! Dhe ironia ishte se ata që na udhëhiqnin kishin qenë dikur komunistë. Sapo kishin lenë teserat e kuqe. Politikë dhe në bukë, dhe në kafe dhe në dasmë dhe në vdekje. M’u kujtua një tregim i Hajnrih Bëlit, personazhi kryesor i të cilit, një reporter radioje, mblidhte shirita bosh dhe dëgjonte heshtjen. Këtë e bënte për t’i shpëtuar fjalimeve histerike të Hitlerit. Ishte e trishtueshme të flisje për art kur s’bëhej art. Po kinse bëhej duke folur. Kjo na kishte mbetur, diskutime pa fund si studentët, siç thotë Çehovi në një nga dramat e tij. Ishim kthyer në harenë dhe gallatën e konvikteve. Ishte si një sfidë për eklipsin politik që kishte errësuar gjithçka.
Pastaj e linim shtëpinë dhe dilnim.
10 vjet pa bërë film, Roland, gati po ç’mësohem, s’kam as skenar.
Ishte një mbrëmje e mrekullueshme vjeshte dhe bulevardi i madh i ngjante një babilonie provizore me gjithë ato kioska pambarimisht dhe dëshpërimisht vulgare që kishin mbushur parkun Rinia. Atje luhej kumar, këmbeheshin prostituta të huaja, shpërndahej drogë.
Pse nuk ke skenar, e ke harruar Dasmën e Sakos? Skenarin e Vath Koreshit? Dhe ishte hera e parë që Ladi më dëgjoi aq gjatë. Kur them aq gjatë, jo më shumë se dy tri minuta, gjersa i erdhi avazi i asaj gajdes së fshatit myzeqar dhe pas vellos, Sako zbuloi, në vend të nuses, budallain e fshatit dhe kësisoj ai dëgjoi të qeshurat e bujshme, talljet, por edhe atë lotin e burrit të mashtruar që i theri në shpirt. Vërtet, tha, unë e kam një skenar, po si e kisha harruar. Veç kërkon një rishikim, ende ka punë, do t’ia çoj që nesër Vathit. Sa mirë që ma kujtove. Dhe unë rrija e vrisja mendjen për një skenar të ri. Ah, sa dua të bëj një film! Dhe filluan takimet e përditshme me Vathin, herë në shtëpi, herë nëpër kafene të ndryshme, gjersa e mbyllën me një përqafim e shtrëngim duarsh. Por… sërish do të binte telefoni, se Ladi kishte dyshime, diçka megjithatë nuk shkonte. Duhej ende punë. Tre muaj të mundimshëm, Ladi dhe Vathi u bënë si Coli me Lolin, i shikoje kudo, herë duke ngritur zërin, herë duke qeshur me batutat, aq sa një ditë Vathi u dorëzua; Ladi, i tha, nuk të përballoj dot… tani drejtoju Kinës, gjej atje ndonje filigranist kinez, që t’i japë dorën e fundit… ta lëmojë e ta lemojë gjer në imtësinë më të padukshme. Dhe kur filmi u shfaq, e pyeta, në një nga takimet tona gati të përditshme; Je i kënaqur më në fund? Eh, psherëtiu, nja dy gjëra duheshin bërë ndryshe…
Ladi, je në vete, i thonin miqtë, a xhirohet në këtë kohë? Pse? Do të lësh kokën, do të marrësh më qafë dhe grupin e të huajve që s’kanë informacion për situatën kaotike në Shqipëri, sidomos ne jug ku do të xhirosh ti… Ky është filmi i fundit, përgjigjej Ladi, e ndiej që është i fundit, s’kam rast tjetër…
Dhe në kohën më të keqe, në 97-tën, ai realizoi bashkë me një studio filmike hungareze, Dasma e Sakos, pa pyetur për bandat e jugut, për kallashnikovët, rrugët e bllokuara. U ngujua me grupin e xhirimit në një hotel të Gjirokastrës dhe, ditën e tretë, operatori i shquar hungarez që xhironte dhe në Hollivud, humbi. Menduan se e kishin marrë peng bandat, dhanë para dhe ai u duk papritur, aspak i friksuar, por përkundrazi krejt i mahnitur. Më lini këtu, thoshte, s’ka gjë se bëhet luftë, nuk kam parë ndonjëherë një qytet si ky, një përrallë guri. Kam qenë kudo, më besoni, po s’ kam parë si këto shtëpi, si ky terren i pjerrët, një atelje e gjallë, këtë s’e ka as Hollivudi. Mos jam në ëndërr? Këtë mendoj dhe mbeta duke pickuar krahët. Ndërsa regjisorit të montazhit i binte të fiket kur shikonte banditët e armatosur që shkrenin armët në mes të xhrimit. Ai u mbyll brenda, nuk dilte më dhe komunikimi me të u bë me letra që i futeshin poshtë derës.
Gjithmonë duheshin para të thata në dorë. Edhe kur çonin filmin në Tiranë, në laborator, paguanin shoqëruesit me armë, se kudo kishte prita, banda, kusarë, keqbërës.
Aq e fortë ishte dëshira për të bërë filmin e fundit, sa Ladi herë-herë mbetej duke iu shpjeguar pjesëtarëve të ndonjë bande, që sapo kishin djegur me flakëhedhës pemët në të dy anët e rrugës nacionale, thjesht për të provuar efektin e flakëhedhësit, se ç’do të thotë në film një batutë e goditur dhe qeshte edhe vetë kur ata i kujtonin nga filmi i tij Udha e shkronjave plot batuta dhe shkrehnin armët për qejf. Njëherë i vranë tre kuaj në një rrëpirë për të provuar nishanin, kush shtinte më mirë. Kuajt u rrokullisën poshtë të vdekur dhe ata u larguan sikur s’kishte ndodhur asgjë. Këto qenë incidentet më të rëndë. Se bandat e ruajtën filmin, i donin batutat, i pëlqenin filmat shqiptarë dhe e kishin për mburrje ta mbronin dhe këtë film që fliste për një dasmë me një budalla. Kjo i kënaqte, puna e atij budallait që u bë nuse.
Dhe pas disa dokumentarëve, Ladi nuk bëri më film me metrazh të gjatë. E takova vjet në pranverë: tejet intim, i ngrohtë, miqësor, me atë mendjen e tij të kthjellët, me atë uri të pashuar për të bërë film, ndonëse nuk e kishte atë entuziazmin e parë, fliste dhe unë dëgjoja, unë heshtja dhe ai fliste, se shkrimtarët duhet të dëgjojnë, ndryshe mbarojnë, kjo ishte porosia që i dha Heminguej Fitxheraldit. E, ç’të harxhosh para në ndonjë universitet privat për filmin, Ladi është shkollë, ulu me të në ndonjë kafe dhe dëgjoje. Unë vazhdoja t’i vija veshin dhe më vinte keq, se ai s’bënte më filma dhe unë s’shkruaja më skenarë.
