Pas disa vëllimesh të njohura me poezi si “Vrima”, “Këtu poshtë këndohet live” etj., Rita Petro vjen për herë të parë me një roman, “Lindur së prapthi” botuar nëntorin e kaluar. Kjo bisedë me të lidhet pikërisht me këtë roman, por jo vetëm. Flitet edhe për lexuesin ideal, idealin e letërsisë apo dilema mes prozës dhe poezisë…
Bisedoi Andreas Dushi
A.D.: Roman! Rita Petro vjen me një roman. Edhe vetë titull i tij, “Lindur së prapthi” duket si vijim logjik i krijimtarisë së saj: “së mbari” i lindin poezitë, ndaj romani me patjetër është i lindur ndryshe, mbrapsht. Çfarë është për një poete botimi i një libri në prozë?
R.P.: Surprizë për ju dhe surprizë edhe për vetë mua. Asnjëherë nuk e kisha menduar se do të shkruaja në prozë, se do të rrëfeja. Poezia ishte bërë pjesë e pandashme e krijimtarisë sime. Por, si duket, ishte një kalim i butë e i natyrshëm nga libri me poema “Vrima”, në të cilin iu shmanga lirikave që kisha shkruar deri atë kohë dhe kjo shmangie më erdhi pa sforcim. Ideja për të shkruar librin “Vrima” ishte mendimi filozofik se si lind jeta në tokën ku jetojmë sot, se si vijmë ne vetë në këtë jetë, se si ne lindim e rilindim, raporti kozmik me raportin e përditshmërisë. Dhe struktura e poemës sime rrëfen jetën e njeriut nga lindja në vdekje. Kaq mund të mbante një rrëfim në varg. Më mbetën jashtë kujtime të fëmijërisë e të rinisë që doja patjetër t’i rrëfeja. Dhe natyrshëm ato vinin në kokën time përmes rrëfimit në prozë, po sigurisht së prapthi, ndryshe nga rrëfimet ku ndihet roli i autorit. E “anashkalova” Ritën e rritur dhe i dhashë përparësi Ritës së vogël. Dhe Rita e vogël ia doli. Rita e rritur nuk mund “të fuste hundët” te mendimet e përjetimet e Ritës së vogël dhe t’i interpretonte ato sipas qejfit, duke u nisur nga këndvështrimi i sotëm. Kështu gjeta stilin. Stili më dhuroi romanin.
A.D.: Si hera jote e parë me prozën, a është “Lindur së prapthi” një përjetim i paharrueshëm, njëlloj si herët e para në gjithçka?
R.P.: Patjetër që po. Ashtu si dhe me poezitë apo poemat, kam përjetuar një energji të jashtëzakonshme. Kam gërmuar brenda vetes aq shumë shtresa kujtimesh e mbresash. Hoqa dorë nga albumet fotografike, ditarët, kujtimet e shkruara. Doja gjithçka të më vinte bio në kokë. Kam përjetuar në tru e në trup ndjesi të asaj kohe. Ishte e habitshme… ndjeva të zvogëlohesha apo të rinohesha… shumë gëzime e dhimbje njëkohësisht. Ripërjetova fëmijërinë dhe rininë time. Dhe, kur romani shkoi në shtyp, ndjeva që kisha çliruar gjithë atë energji për ta transmetuar te lexuesi. Dhe vërtet kushdo që e ka lexuar romanin, më ka shprehur se është ndier pikërisht kështu.
A.D.: Për të shkruarin rreth vetes ka disa terma, nga autobiografi deri tek autofiksion. Me romanin tënd, ti çfarë bën, krijon fiksion të nxitur nga faktet reale apo ata fakte i paraqet ashtu sikurse janë, por duke përzgjedhur fjalët me kujdesin e poetes?
R.P.: Të them të drejtën nuk kam dashur që njerëzit të lexojnë historinë time, por historinë e vetes së tyre. Nuk kam dashur t’u jap prioritet fakteve, sesa ndjeshmërisë se si përjetoheshin ngjarjet që ndodhnin në kohën e komunizmit. Dhe veçanërisht ato ndjesi të errëta që shpesh i quajmë të turpshme. Fakti që sapo kanë mbaruar së lexuari romanin, shumë lexues kanë nisur të tregojnë për veten e tyre, tregon se ia kam arritur qëllimit. Dhe këtë provokim, më tepër se një histori personale autobiografike, mund ta bëjë vetëm arti, në këtë rast një roman.
A.D.: Është shkruar shumë për komunizmin nga shkrimtarët shqiptarë, duke u ndalur në aspekte nga më të ndryshmit, por ky i vështrimit të botës nga lart – poshtë, nga Zoti te skllavi, nga burri te gruaja, nga udhëheqësi tek i dënuari, nga heroi tek armiku vjen për herë të parë. Ka qenë i tillë përjetimi yt në atë kohë apo kështu do ta kujtosh atë në këtë kohë?
R.P.: Çdo fëmijë e sheh botën nga poshtë-lart, nuk e shpika unë, thjesht e shfrytëzova këtë detaj për romanin tim. Fëmija ka aq shumë imagjinatë dhe i bën gjërat ndryshe nga i rrituri, zvarritet, rrotullohet, futet poshtë tavolinës, flet me personazhet e përrallave që i tregojnë të rriturit, ka mënyrën e vet të përjetimit të ngjarjeve rreth e qark tij. Po të rriturit kujdesen vetëm sipërfaqësisht për fëmijët. P.sh., në roman personazhi kryesor ngatërron fytyrën e Zotit, për të cilin i ka folur gjyshja, me figurën e Udhëheqësit të Madh, por dhe me autoritetin e Babait në shtëpi. E kam shfrytëzuar këtë fakt. Apo brengën e largimit të shokut të ngushtë brenda natës, për shkak të internimeve në atë kohë.
A.D.: Jordan Peterson në një shqyrtim që i bën Bukuroshes së Fjetur te libri i tij “12 rregulla”, thotë se shpimi i gishtit të saj nga rrota tjerrëse në fakt personifikon humbjen e virgjërisë. M’u kujtua kjo, kur lexova te libri yt dialogun në vijim. Si mendon, ka hapësirë për një analogji në rrafsh metaforik?
[…]U fut brenda dhe solli një biçak.
‒ Hape pëllëmbën.
‒ Do më dhembi?
‒ Jo, pak fare.
‒ Do dalë shumë gjak?
‒ Jo, pak fare.
‒ Mos më bërtasin në shtëpi.
‒ Jo, pak fare.
‒ Mjaft, nuk dua.
‒ Oooo, mos bëj si llasticë tani…
‒ Mirë. Vetëm ngadalë.
‒ Po, ja vetëm majën po ngul.
‒ Jo aty, te ky vendi tjetër poshtë gishtit të madh.
‒ Mirë.
Ai e nguli. Vetëm majën.
‒ Ja gjaku! Të dhembi?
‒ Jo dhe aq.
R.P.: Po, nënteksti aludon atë që thoni ju. Është një situatë mes dy fëmijësh, një djalë dhe një vajzë, që janë miq të ngushtë dhe duan të bëhen vëllezër duke pirë nga gishti i shpuar gjak. Nga njëra anë, vajzën e josh të qenit djalë, nga ana tjetër, sjellja e saj është e natyrshme femërore. Po kështu, mungesa e vëllait në familjen e saj e josh dhe e shtyn drejt shokut, që instinktivisht do që ta ketë edhe vëlla, edhe të dashur.
E keni kapur bukur.
Këtë lloj dialogu që nënkupton çastin e çvirgjërimit, e kam edhe në librin «Vrima» ku vajza zhgënjehet nga puthja e parë, pasi e edukuar me përralla, pret që nga puthja me «princin» të shpërthejnë xixa. Jeta i ofron të kundërtën: një çvirgjërim të dhunshëm.
Lojërat e çdo fëmije priren drejt provokimit. Ndjesia instinktive e çvirgjërimit i çon fëmijët pikërisht te këto lojëra. Në roman jepet dhe loja e dy shoqeve, njëra prej te cilave luan burrin dhe tjetra gruan. Ato flenë bashkë dhe të nesërmen në mëngjes përkundin kukullën që “lindi” ngaqë fjetën bashkë gjithë natën të përqafuara. Gjaku paraqitet edhe në skenën tek rrjedh nëpër këmbën e vajzës me ardhjen e menstruacioneve të para dhe që i sjell asaj një tronditje të madhe, pasi askush nuk i kishte treguar për këtë gjë, as në familje, as në shkollë. Dhe më vonë, kur vajza është më e rritur, gjaku paraqitet si një shenjë reale e çvirgjërimit.
A.D.: Një fushë e studimeve letrare merret me shtegtimin e subjektit te një autor. Për shembull Kadare e merr atë çka trajton te poezia “Laokonti” dhe e rikrijon te romani “Përbindëshi”. A e ke një poezi që, në raport me romanin mund të krijojë qasje të ngjashme?
R.P.: Po, është poezia “E dashura e babait”, kur zysha e letërsisë na kërkonte poezi për baballarët. Sigurisht ajo donte poezi për luftën e jo për “dashuriçka”; dhe poezia “Nëse natën vij”, të cilat personazhi kryesor e mbante bashkë me poezitë e tjera intime në sirtar. Jemi në një kohë kur intimja në art ishte e ndaluar. Dashuri të vërteta quheshin ato kur lindnin në fshat nëpër ara apo në gjirin e klasës punëtore.
A.D.: Termi letërsi feministe dhe ai i kanonit femëror në letërsi krijojnë përherë debate, diskutime, madje edhe kundërshti kryekëput, duke u quajtur edhe si dy forma që nuk shprehin asgjë, boshe. Ti nga perspektiva jote e disafishtë (poete, shkrimtare, autore tekstesh shkollore, botuese…), si i sheh?
R.P.: Nuk i kam konsideruar asnjëherë. As krahun e atyre shkrimtareve që e kanë problem t’u bjerë në sy feminiteti dhe as krahun tjetër që e ka të hapur mesazhin feminist. Për vete nuk kam komplekse. Dua apo s’dua, jam femër dhe nuk e shmang dot këtë ndjeshmëri; është e natyrshme. Nga ana tjetër, feminizmin nuk e kam pasur asnjëherë qëllim as në jetë dhe as në shkrime. Aq më tepër ta bërtas. Mendoj se kur bën art apo kur flet e jep mesazhe të qarta e të vërteta lirie, e ke kryer misionin shumë më tepër se të jesh feministe agresive.
A.D.: Ti je e vetmja që asnjëherë, asnjë takimi të organizuar nga unë apo nga të njohur, asnjë interviste, asnjë komunikimi a promovimi, pra asnjë ndërreagimi me lexuesit nuk i ke thënë jo. E kam thënë shumë herë, por është hera e parë që e shkruaj, kur isha një gazetar i ri shtatëmbëdhjetë vjeç dhe punoja në një portal, ti pate mirësinë e dashurinë të më jepje kënaqësinë e intervistës së parë me një shkrimtare. Dhe ç’intervistë…! Kush është lexuesi për ty dhe, mendon se ai në fshehtësi, por edhe hapur e gjen veten te krijimtaria jote? E them këtë – ndjesë se e zgjata – sepse thuhet që ti je anapolla, ndryshe…, por ndoshta jo, ndoshta edhe të tjerët janë si ti me këto mendime, dëshira, përsiatje, dyshime, frikëra, veçse druajnë t’i thonë… Të thuhet kjo gjë nga lexuesit?
R.P.: Për lexuesin fola dhe pak më lart, që dua ta provokoj mos merret me mua, por me veten e tij. Lexuesit mendjehapur e lejojnë veten t’ju ndodhë katarsisi. Ata që janë mendjembyllur do merren me mua, me jetën time private, dhe provokimin artistik do ta quajnë provokim vulgar. Por mua kjo s’më shqetëson aspak, pasi kur krijoj, harroj se shkruaj për lexuesin. Kur libri është drejt publikimit nuk e shoh me syrin e autocensurës, siç mund të bëjnë disa shkrimtarë.
A.D.: Ka mbaruar panairi dhe është i dyti me stendën e Albasit pa Latifin fizikisht. Në intervistën tonë të fundit (“ExLibris” nr. 109, 12 dhjetor 2020) më ke thënë: “Ende nuk e kam shkruar poezinë e mungesës”. Ende vijon mos ta kesh shkruar?
R.P.: Shkruaj përditë vargje mungese për të. I shkruaj me mendje. Doja që dhimbja mos ma impononte shkrimin. Tani që u mësova me dhimbjen, e kam më kollaj ta përballoj mungesën. Por me mallin për Latifin nuk do të mësohem kurrë. Dhe ky mall që është imi, vetëm imi, më nxit në vetminë time të krijoj poemën e mungesës në jetë dhe në letërsi.
A.D.: Dhe për çudinë e lexuesve, “Lindur së prapthi” nuk gjendej në stendën e Albasit në panair, por tek ajo e Onufrit, si pjesë e katalogut të kësaj shtëpie botuese në tridhjetëvjetorin e themelimit. Pse këtë herë zgjodhe të kishe një botues e mos ta botoje vetë romanin tënd?
R.P.: Është një lidhje e vjetër e bukur vlerësimi reciprok mes meje dhe botuesit Bujar Hudhri. Kam bërë zgjedhjen e duhur dhe ndihem autore e nderuar me logon Onufri dhe sigurisht e vlerësuar. Në Albas më ngatërrohej të qenit autore me botuesen.
A.D.: Është pyetje e pashmangshme! Rita Petro më ka shoqëruar çdo ditë në shkollë si autore e tekstit Gjuhë shqipe dhe Letërsi; më ka shoqëruar çdo pasdarke si botuese e disa prej shkrimtarëve të mi më të dashur; më ka shoqëruar çdo darkë për njëfarë kohe kur flitej ngado për poezinë e saj; tani shoqëron në raftet e bibliotekës romanet e mi nëpërmjet romanit të saj. Rita vetë ku dhe si ndihet më mirë: botuese, poete, autore tekstesh mësimore apo shkrimtare?
R.P.: Po të më vinin para dilemës që të zgjidhja profesionin apo artin, do të zgjidhja profesionin. I ka dhënë kuptim jetës sime. Qëndron në themel të gjithçkaje që kam ëndërruar në jetë. Më ka bërë të kem një kompani të suksesshme botimi, më ka ngritur lart shpirtërisht, profesionalisht dhe materialisht. Poezia është dashuri me shikim të parë. Romani kam përshtypjen se do të mbetet dashuria ime e fundit…
