“E lëmë për herë tjetër”…, – dhe kjo hera tjetër qe prapë për një herë tjetër! Krizat e një bote shpirtërore të pasur e të trazuar ishin në këmbim të përhershëm tek Marseli, me rrezatime shprese shpejt të fashitura sa herë që pësonte goditje të fortë prej astmës, ose në të kundërt, sa herë që pas sëmundjes duhej të rimerrte veten. Ta pyesje ato çaste ishte krejt e kotë, sepse Marseli mbyllej atëherë në një heshtje të plotë.
Stina versajase e kishte izoluar pak a shumë nga tërë miqtë. Shpesh ndonjë Lauris apo ndonjë Robert d’Hymières shkonin e i bënin vizitë, aq sa ai bëhej shend e verë, e mbase edhe të tjerë që unë nuk i njoh. Ishte dashamirës me të gjithë dhe shfaqte të njëjtën përzemërsi gati pa bërë dallim. Përgjithësisht e mbante vizitorin veç disa minuta.
“Do të më falni, i dashur mik, po sikur s’ndihem hiç mirë këtë mbrëmje. Po i bëj zë Fèlicie-së t’ju shoqërojë. Fèlicie…” Asnjë përgjigje. Nxjerr atëherë që nga dhoma e gjumit një bastun të gjatë me të cilin jep disa goditje të lehta, të thata, nervoze mbi portën përballë, në anën tjetër të korridorit. Tek sheh vizitorin të çuditur, thotë: “Një mënyrë e imja për t’i rënë ziles, ç’t’i bësh! Ngaqë zilja e vërtetë ka një të rënë të egër… e dëgjohet gjer këtu! Ju bie në çaçkë të kokës. Fèlicie!… Veç ta kenë lënë veshët, të gjorën vajzë, që më përkushtohet aq shumë; po plaket, për fat të keq! Ah! e ç’do bëhet me mua kur ajo të mos jetë më? Po kot që e them, se siç e shihni, kur e dua, Felisia gjithmonë mungon. Fèlicie[1] !!!”
Reynaldo e Costandin Ullmann-i, që zakonisht bëheshin versajas gjatë verës, atë vit nuk kishin ardhur, kështu që Marseli çastet e vetme të pushimit kishte vizitat që i bëja unë dhe më të rralla ato të kushëririt tim Eugèn Belin-it. Nganjëherë venim të dy bashkë – kryesisht të dielave – dhe po qe se Marseli ndihej disi mirë, shkonim e bënim një shëtitje në atë park të admirueshëm të Versajës, miku im tek ngjeshte mbi krye borsalinën e tij të përhime dhe nja gjashtë petka mbi trup, me gjithë vapën e madhe të asaj vere. Dhe ishte i pari, si përherë, të tallej me vetveten duke më thënë:
Prust, shkrimtar mërdhac, andrallave iu tremb,
Dimër, behar, mban mbi trup peliçe lëkurë…
Më kujtohen çastet e gjata që kalonim në tarracën përmbi “Reine des Grenouilles” me Frédérik de Madrazo[2] – që atëherë e thërrisnim pa dëshirën e tij Coco (nga “Frédérico”) – me miqtë e mi Pillaud e Danet, dy të pandashëm, të cilët nuk mund ta shihnin veten ndryshe, si dhe një personazh i shtatë, që i vinte pas Marselit dhe që Belini e unë, s’po arrijmë dot ta përcaktojmë kush ishte – e që tregonte, na kujtohet shumë mirë, se si Karli X ia kish mbathur para trazirave – por që s’na ngjallte ndonjë interes të veçantë (përfshirë edhe vetë Marselin). Daneti, në të kundërt, ishte shumë hokatar – komik – por me një ligësi të sëmurë, që as vërejtjet që i bënim, as ndonjëherë edhe pallaveshjet tona nuk e zbusnin. Kalon një grua duke shtyrë një karrocë fëmijësh. Më duhet të them se fëmija nuk është i bukur. Daneti, me zë buçitës, ngulur para karrocës ia jep: “O Zot, ç’fëmijë i shëmtuar!” Pasandaj, tek heq kapën e tij, dhe gjithë nderim me përkulje të trupit: “Po të jeni e sigurt, Zonjë, se nuk e ka të gjatë”, – thotë. Dhe kjo qe për Marselin si një goditje e vërtetë me thikë: kurrë nuk kish dëgjuar gjë më të llahtarshme! Nëna largohet, ndoshta pa marrë vesh asgjë, ose pastaj tek ka menduar se kish të bënte me një të marrosur. Mirëpo Daneti, krejt i vogël në trup, me fytyrën bullafiqe, skuqur flakë, ish treguar aq qesharak, do thosha “tuhaf” krejt tek ish shprehur në atë mënyrë, saqë Marseli, ashtu si ne, veç të lëshonte krahët, i çarmatosur. Po prapë, iu përvesh Danetit e i tha se ishte hera e fundit që dilnin bashkë dhe faktikisht, që atëherë, nuk i foli më me gojë. Versaja atë ditë kish një bukuri të veçantë, por pas një ore, na duhej të iknim, sepse vllajat e lulëzuara zunë të kundërmojnë erë lulesh që e mbyste Marselin.
Një herë tjetër, në mbrëmje – më duket se ishin prapë me ne Madrazo, Belini e Daneti – shkuam e zumë vend në një nga eldoradot tona të zakonshme versajase që ishte Café Anglais me pronarë çiftin Lacointe në Rue Duplessis (sot rruga Maréchal-Foch) përballë stacionit të trenit te bregu i djathtë. Atje, u ulëm rrëzë një salle për të mos u prekur nga rrymat e ajrit që mund të dëmtonin Marselin dhe i hymë një loje të lezetshme që e përdornim shpesh në atë kohë dhe që e quanim loja e të varurit në litar. Secili kishte laps dhe një fletë të bardhë, mbi të cilën një nga lojtarët shënonte një numër vizash të vogla që përfaqësonin germat e një vargu aleksandrin të njohur që lypsej t’i gjeje; gjithkush nga lojtarët, sipas radhës, e pyeste atë që kishte parashtruar vargun e tij me viza nëse gjendeshin në të germat që ai mendonte. Për shembull, nëse kishte një F. Dhe qëllonte kështu që germa e tretë e fjalës së katërt të ishte kështu vërtet germa e gjetur. Vinte radha e lojtarit të dytë që, në të njëjtën mënyrë, thoshte edhe ai germën që mendonte dhe, po qe se kjo germë e tij nuk ndodhej brenda vargut, ai shpallej i “varuri në litar”. Secili kish të drejtë të shpallej gjer në tri herë “i varur” dhe pas kësaj s’kualifikohej; fitues shpallej ai që, i pari, arrinte të gjente krejt vargun e plotë. Kuptohet, ishte një lojë mjaft zbavitëse dhe Marseli, me dijen e vet dhe mprehtësinë që e karakterizonte duhej të ishte një kampion i madh. Sikur të mos merrnim parasysh mirësjelljen e tij. I linte – duke i admiruar – fillimisht të tjerët të kërkonin përgjithësisht germat e zakonshme, që të merrnin kështu përgjigje të kënaqshme, të cilat për më tepër u jepnin tregues jo fort përcaktues, ndërkohë që ai kërkonte menjëherë e kuturu Z-ra, Y-ra e K-ra duke e parë veten të varur pothuaj sa herë që i vinte radha. Kësisoj, merret me mend se me çfarë entuziazmi ai duartrokiste fituesin e lumturuar. “Mrekulli!… Ja ç’do të thotë të dish, të jesh i shkathët, mendjemprehtë!” Pasandaj vinte radha e tij për të parashtruar vargun me viza që lypseshin gjetur. Atëherë zinim kokën me duar dhe me shumë mundim arrinim të zbulonim një varg krejt të panjohur, të marrë nga ndonjë vepër e padeshifrueshme e llojit të Maurice Scève apo Malarmesë. Marseli, me dijen e vet të thellë e universale, nuk arrinte të maste vështirësinë dhe padashur, e bënte lojën të koklavitur. Por kënaqësia që ndjente ishte e skajshme dhe nuk e fshehte gëzimin e madh.
Pastaj, për dy ditë, veç kur pasonin vuajtjet. Kishte bërë gabim që kishte dalë jashtë shtëpisë. Atëherë ligështohej. Ime më, e prekur nga një paralizë e pjesshme, ndjente keqardhje që e shihte shumë rrallë. Për ta zbavitur, i dërgonte libra e revista… E marr me mend se librat që lëçiste nëna ime – me mendje të mprehtë për më tepër, por disi hokatare – atij nuk i interesonin dhe aq[3]; ai i përgjigjej duke i dërguar lule. Kur ndenja dy ditë, krejt kundër dëshirës sime, pa shkuar për ta parë, ai u vu në siklet e padurim, por pa e thënë. Letra e shkurtër që po jap më poshtë, na e shfaq krejt të turbulluar që nuk kish arritur t’i përgjigjej menjëherë një gjesti gjithë përkujdesje të nënës sime. Kërkoj ndjesë që po e paraqes letrën të plotë, edhe pse përmban një fjali që më mburr së tepërmi. Do të ishte e kotë të merresha me dashamirësinë dhe mirësjelljen e Marselit, dhe mund të qëllojë që edhe unë të detyrohem të veproj shpesh në të njëjtën mënyrë.
Zonjë,
Ndihem aq i sëmurë sa ende nuk ju kam falënderuar për mirësinë tuaj të pafundme që më prek thellë. Revistat tuaja më magjepsin e më dëfrejnë. Por gëzimi im më i madh është përkujdesja plot dhembshuri dhe fjala e ëmbël e Rënesë.
Mirënjohësi juaj, shumë respektueshmërisht,
Marsel Prust
I shkrova një fjalë se do të isha i kënaqur sikur këtë mbrëmje, nëse nuk kthehet tepër vonë, të më bënte nderin e një vizite, qoftë edhe në një orë të shkuar.
E sigurisht, në mbrëmje isha tek ai, jo shumë vonë, që të mundja edhe unë të bija për të fjetur jo në orë të vonë.
Dhe Marseli që më priti me tërë ato gazmime: “Ah! I dashur Rëne, sa i sjellshëm jeni që erdhët. Po mërzitesha dhe pata kriza kolle të llahtarshme. Sikur të kishit ardhur ato çaste, nuk e di në do kisha fuqi t’ju mirëprisja. Po ju nuk erdhët, dhe nisa të zemërsohesha[4] shumë. Por jo, domosdo që nuk jam zemërsuar, megjithëse sikur më harrsuat një çikëz”.
Pas kësaj, më hapte krejt zemrën duke më tjerrë konfliktin e ri të tmerrshëm në të cilin sapo ishte kërleshur “sërish”. Në fakt, kishte në shprehjen që përdorte – gjer edhe në qimen e flokut të tij – diçka nga ajo e një kaposhi të ri, i cili, edhe pas luftimit, ruante ende ndoca pupla luftarake ngritur përpjetë. Çfarë kishte ndodhur pra? Thjesht që çështja e madhe e kohës, zbatimi i ligjeve të egra ndaj kongregacioneve fetare kishte bërë të ngrinin krye brenda tij dy personazhe nga më të kundërtit, pikërisht vetë ata që kishin jetuar në paqe përgjatë viteve, por që ishin shfaqur tashmë si armiq të papajtueshëm që prej çështjes Drefys: personazhet e lindur nga dy prindërit e tij. Njëri, të cilin ato çaste ai ishte i detyruar ta quante “çifuti” – lindur nga ana e së ëmës – dhe tjetri përballë tij, i krishteri tolerant, por tradicionalist – lindur nga ana e të atit – personazh ky që, në prani të “ligjeve barbare”, ngritur befas nga pala tjetër, nga ishte klani çifut përkrah masonierëve, ndjente të ziente përbrenda tij të njëjtën zemëratë që, në çastin e “çështjes”, ai klan e kishte shfaqur tashmë ndaj veprimeve të tepruara dhe moskuptimit të dëmshëm të shtatmadhorisë, domethënë të ushtarakëve, mbështetur nga klerikët, domethënë nga gjysma e Francës. Të godisje klerikët i dukej po aq e urryer sa i ishin dukur disa vite më parë persekutimet ndaj një çifuti të pafajshëm. Fatkeqësia, sipas tij, ishte se duke qenë që ngadhënjeu kauza e drejtë që përkrahnin çifutët, këta, për mungesë ruajtjeje të masës, dukuri që u njihet tashmë, sillnin sot në betejën hakmarrëse forcën e një dhune prej kohësh të përmbajtur dhe një ashpërsi të dhjetëfishuar. Atëherë, s’mbetet veç t’i dëbojnë nga rrethet e njohura dhe sallonet, sikurse po ndodh. Po shpejt ata do e marrin veten, si të munden e ku të munden, domethënë kudo ku ushtron ndikimin e vet dija e intriga, domethënë në gjithçka që ka me të vërtetë rëndësi shoqërore: universiteti, letrat, administratat e mëdha, biznesi, të cilit, të nesërmen, veç kur t’i bashkëngjitet politika, me një fjalë gjithçka që drejton vendin. Përmasat që kjo do marrë, bëhen për më tepër edhe më të pallogaritshme po të kemi parasysh që ostarcizmi nga ana tjetër do vijë duke u rritur, dhe ai, Marseli i shkretë, do ta shohë veten përherë e më shumë të rrënuar, i ndodhur mes këtyre dy gjysmave të Francës.
“Ju, më thoshte, e kini të lehtë të qëndroni si spektatorë të thjeshtë në këtë përçarje që po i ndodh vendit – për më tepër aq e llahtarshme – por ja që mua më duhet të pozicionohem, po për kë se? Kauza e drejtësisë as që hyn në këtë mes, përderisa të dy palët, po aq sa kanë të drejtë, e kanë edhe gabim. Mbetet vetëm ndjenja, ose pastaj interesi, po ku t’i futësh? Ah! I dashur Rëne, qofsh i lumtur që jeni vetëm një i tëri. Kurse unë, mjerisht! disi i ndërlikuar prej natyre, jam i dyzuar, e s’di si t’ia bëj? Më jepni një mendje. Ndoshta ende gjithçka nuk është thënë. Njerëzit nuk honepsin të duan njëri-tjetrin, por mbase me përparimet e shkencës dhe injeksionet e urtësisë, s’i dihet…! Do duhej një Pastër dhe për trurin, dhe për zemrën. Po, e di, babai juaj nuk e donte Pastërin, por sikur të ishte injektuar edhe ai me këtë urtësi, ë? Gjithçka do kish ndryshuar, e atëherë s’do kish mbetur veç të injektohej vetë Pastëri! Ah! Rëne, sa të marrë janë njerëzit dhe ç’lumturi është të rrish e t’i kundrosh.”
Përktheu nga origjinali:
Fotaq Andrea
[1] Kërkonte të falur, me bastunin gjithnjë në dorë, e thoshte: “Dukem si një babëlok bujar i “komedisë”. Tamam si personazhi që ka interpretuar Thironi. Po ju, jeni shumë i ri dhe s’e keni njohur dot Thironin”.
[2] Piktor i shquar, i biri i piktorit të famshëm Raimondo de Madrazo, që ishte martuar, ndonëse në moshë shumë më të madhe se ai, me njërën nga motrat e Reynaldo Hahn-it.
[3] Megjithatë, kishte dëfryer si jo më mirë atë vit tek kishte lexuar pjesë teatrore të Labiche, nga i cili i kisha çuar disa vëllime. Përmendnim shpesh mes nesh ca batuta madhështore nga ky filozof që fshihej prapa një komiku: “E lezetshme, ka mbi njëzet e pesë vjet që s’jemi parë dhe vjen puna që kemi aq pak gjëra për t’i thënë shoqi-shoqit”, “Jo se dua të shes mend, po bënte një vapë që ç’të të them”, “ Sa i hyrë në ujë është njeriu kur e këqyr që nga sipër detit të Akullt”, dhe ishte vërtet një shfaqje më se e këndshme të shihje nxënësin e Bergson-it dhe admiruesin e Ruskin-it të pasionohej krejt pas autorit të të pavdekshmit Z. Perrichon.
[4] Kjo fjalë “zemërsohesha”, me “s” në mes, bënte pjesë në fjalorin tonë të vogël që përdornim midis nesh dhe për të cilën do flas më vonë.
