Përktheu nga origjinali anglisht Granit Zela
Të premten e shtatorit 1986, pasi mbërrita në Torino për të vazhduar një bisedë me Primo Levin të cilën e kishim filluar një pasdite në Londër, pranverën e kaluar, i kërkova të më shoqëronte përreth fabrikës së bojërave ku ai kishte punuar në vitin 1947 si kimist laboratori dhe më pas, brenda pak vitesh, deri në pension, si drejtori i saj. Kompania kishte punësuar gjithsej pesëdhjetë veta, më së shumti kimistë që punonin në laboratorë dhe punëtorë të kualifikuar që punonin në katin e parë të fabrikës. Makineritë e prodhimit, cisternat, ndërtesat e laboratorëve, produkti i përfunduar në enë të përmasave të njeriut gati për t’u transportuar, objekti i ripërpunimit që pastron mbetjet – të gjitha ndodheshin në katër ose pesë hektarë, shtatë milje larg Torinos. Makineritë që thanin rrëshirën, përzienin llakun dhe hiqnin ndotësit nuk bënin kurrë zhurmë të lartë, shqetësuese, aroma e athët e oborrit, siç më tregoi Levi, aromë e cila nuk iu shqit nga rrobat edhe dy vjet pas daljes në pension, nuk ishte aspak e neveritshme, dhe koshat e mbeturinave të mbushura deri në grykë me mbetjet e zeza të llumit të procesit antindotës nuk ishin edhe aq të shëmtuar. Vështirë të kishte mjedisi industrial më të shëmtuar në botë, por megjithatë ishte shumë larg nga fjalitë reflektuese dhe me arsyetime racionale që janë shenjë dalluese e rrëfimeve autobiografike të Levit. “Sado larg frymës së prozës, fabrikën është e qartë se e kisha për zemër; duke marrë atë që mundja midis zhurmës, erës së keqe, mozaikut të gypave, kazanëve dhe cisternave”, m’u kujtua Fausone, personazhi i punëtorit të zot në romanin La Chiave a Stella, duke i thënë Levit, i cili e quan Fausonen “alter egoja ime”, “Më duhet t’ju them, më pëlqen të jem në një kantier pune”.
Ndërsa ecnim nëpër oborri për të shkuar në laborator, një ndërtesë dykatëshe e projektuar thjeshtë, e ndërtuar gjatë ditëve të drejtimit të Levit, ai më tha: “Ka dymbëdhjetë vjet që jam shkëputur nga fabrika. Kjo do të jetë aventurë për mua”. Tha se besonte që gati të gjithë ata që dikur punonin me të, tani kishin dale në pension ose kishin vdekur, dhe në të vërtetë, ata pak që ishin ende atje, me të cilët u shkëmbye patën tek ai efektin e parjes së fantazmave. “Ja një fantazmë tjetër”, më pëshpëriti pasi dikush nga zyra qendrore që dikur kishte qenë e tij doli për t’i uruar mirëseardhjen. Gjatë rrugës për në seksionin e laboratorit ku lënda e parë shqyrtohet me kujdes përpara se të kalojnë në prodhim, e pyeta Levin nëse mund ta identifikonte aromën kimike që depërtonte paksa në korridor: sipas meje ishte si era e një korridori spitali. Ai thjesht ngriti pak kokën dhe nuhati në ajër. Duke buzëqeshur më tha: “Mund ta nuhas si qen dhe ta analizoj”.
Më ngjante se brenda vetes ishte më i gjallëruar si një krijesë e vogël pyjore e gjallë, e ripërtëritur nga inteligjenca më e zgjuar e pyllit. Levi është shtatvogël dhe truplehtë, megjithëse jo me trup edhe aq të brishtë sa e bën të duket në fillim sjellja modeste, dhe në dukje po aq i shkathët sa duhet të ketë qenë në moshën dhjetëvjeçare. Në trup, ashtu si në fytyrë, shihje – siç nuk e shihje te shumica e meshkujve – fytyrën dhe trupin e djaloshit që ndihej se ishte. Një syçeltësi pothuajse të prekshme, një energji dhe dritë të brendshme. Nuk është aq befasuese sa mund të mendohet të zbulosh se shkrimtarët ndahen si pjesa tjetër e njerëzimit në dy kategori: ata që të dëgjojnë dhe ata që nuk të dëgjojnë. Levi dëgjon, duke u përqendruar me të gjitha tiparet e fytyrës, një fytyrë e modeluar përpikmërisht, mjekra e bardhë majuce, e bën të duket si një Pan i ri gjashtëdhjetë e shtatë vjeçar dhe si profesor po ashtu, prej kërshërisë së papërmbajtshme të një studiuesi të nderuar. Unë mund t’i besoj Fausones kur ai i thotë Primo Levit “Je djalë i shkëlqyer, që më bën t’i tregoj këto histori të cilat, përveç teje, s’ia kam treguar askujt”. Nuk është çudi që njerëzit tregojnë gjithmonë histori dhe se gjithçka është regjistruar tashmë me besnikëri përpara se të shkruhet: kur të dëgjon, është po aq i përqendruar dhe po aq i palëvizshëm si një ketër që përgjon diçka të panjohur mbi një muri guri.
Në një banesë të madhe me apartamente banimi, me goxha pamje, e ndërtuar disa vjet para se të lindte ai – në të vërtetë shtëpia ku lindi, pasi më parë kjo ka qenë shtëpia e prindërve – Levi jeton me gruan e tij, Lucia-n; me përjashtim të vitit në Aushvic dhe muajve menjëherë pas çlirimit, ka jetuar në këtë banesë gjithë jetën. Ndërtesa, qëndrueshmëria strukturore borgjeze e së cilës ka filluar të dobësohet prej vjetërsisë, ndodhet në një bulevard të gjerë me apartamente që më la përshtypjen se ishte homologja veriore italiane e West End Avenue në Manhatan. Ka një trafik të vazhdueshëm automjetesh dhe tramvajësh që kalojnë me shpejtësi por edhe një rresht gështenjash të mëdha që shtrihen përgjatë ishujve të ngushtë në të dyja anët e rrugës, dhe kodrat e gjelbra që kufizojnë qytetin, të dukshme nga kryqëzimi. Harqet e famshme në qendrën tregtare të qytetit të krijojnë mundësinë e një shëtitje për pesëmbëdhjetë minuta në atë që Levi e ka quajtur “gjeometria idengulitur e Torinos”.
Apartamenti i madh i Levit është i përbashkët, siç ka qenë që kur çifti u njoh dhe u martua pas luftës, me nënën e Primo Levit. Ajo është nëntëdhjetë e një vjeçe. Vjehrra nëntëdhjetë e pesë vjeçare e Levit banon jo shumë larg; në banesën ngjitur ku jeton djali njëzet e tetë vjeçar, fizikant; dhe disa blloqe banesash më tutje banon vajza tridhjetë e tetë vjeçare, botaniste. Nuk njoh ndonjë shkrimtar tjetër bashkëkohor që ka mbetur vullnetarisht, përgjatë kaq shumë dekadash, i lidhur ngushtë dhe në një kontakt kaq të drejtpërdrejtë e të pandërprerë me familjen, vendlindjen, rajonin, botën e të parëve dhe, veçanërisht, me mjedisi lokal të punës, i cili në Torino, shtëpia e Fiatit, është kryesisht industrial. Nga të gjithë artistët e talentuar intelektualisht të shekullit të njëzetë, dhe veçantia e Levit është se është më shumë artist-kimist sesa kimist-shkrimtar, ai mund të jetë më i përshtaturi me tërësinë e jetës që e rrethon. Ndoshta në rastin e Primo Levit, një jetë e ndërlidhjes me komunitetin, së bashku me kryeveprën e tij mbi Aushvicin, përbën një përgjigje thellësisht shpirtërore ndaj atyre që bënë gjithçka mundën për të shkëputur çdo lidhje të tij të qëndrueshme dhe për ta përjashtuar atë dhe të ngjashmit me të nga historia.
Në përmbledhjen me tregime “Sistemi periodik”, duke filluar me fjalitë më të thjeshta, në një paragraf që përshkruan një nga proceset më të frytshme të kimisë, Levi shkruan: “Distilimi është i bukur”. Edhe ajo që vijon është distilim, një përcjellje e pikave thelbësore të bisedës së gjallë dhe të gjerë që zhvilluam, në anglisht, gjatë një fundjave të gjatë, kryesisht në studion e qetë të apartamentit të Levit. Studioja është një dhomë e madhe, e mobiluar thjesht. Ka një divan të vjetër me mbulesë me lule dhe një karrige të rehatshme; në tavolinë është një makinë shkrimi e mbuluar; të vendosura mjeshtërisht pas tryezës së shkrimit janë fletoret me ngjyra të Levit; në raftet përreth dhomës ka libra në italisht, gjermanisht dhe anglisht. Objekti më i ndjerë është një nga më të vegjlit: një skicë jopenguese e një gardhi gjysmë të shkatërruar me tela me gjemba në Aushvic. Në mure shfaqen më dukshëm konstrukte të përdredhura me mjeshtëri nga vetë Levi me tel të izoluar bakri – domethënë prej teli të lyer me llakun e krijuar për këtë qëllim në laboratorin e tij. Gjendet një flutur e madhe prej teli, një buf teli, një insekt i vogël teli dhe lart në murin pas tavolinës janë dy nga ndërtimet më të mëdha: njëra figura teli e një zogu-luftëtar të armatosur me një shtizë për triko dhe tjetra, siç shpjegoi Levi kur nuk arrita të kuptoja se çfarë duhej të përfaqësonte figura, “një burrë që luante me hundën”. “Një çifut”, sugjerova. “Po, po”, tha ai duke qeshur, “një çifut, sigurisht”.
Filip Roth: Në “Sistemin periodik”, libër për “shijen e fortë dhe të hidhur” të përvojës si kimist, rrëfeni për Xhulian, kolegen e re tërheqëse në një fabrikë kimike në Milano në vitin 1942. Xhulia shpjegon “maninë tuaj për punën” me faktin që në fillim të të njëzetave jeni i turpshëm me femrat dhe nuk keni të dashur. Por ajo gabohej, besoj. Mania e vërtetë për punën rrjedh nga diçka më e thellë. Puna duket se është tema kryesore, jo vetëm në La Chiave a Stella, por edhe në librin e parë, në lidhje me burgosjen tuaj në Aushvic. Arbeit Macht Frei – “Puna është liri” – janë fjalët e gdhendura nga nazistët mbi portën e Aushvicit. Por puna në Aushvic ishte një parodi e tmerrshme e punës, e padobishme dhe e pakuptimtë – punë si ndëshkim që çonte në agoninë e vdekjes. Është e mundur të shikosh të gjithë veprën tënde letrare si të përkushtuar për t’i rikthyer veprës kuptimin njerëzor, duke e zhveshur fjalën Arbeit nga cinizmi tallës me të cilin e kishin shpërfytyruar punëdhënësit tuaj të Aushvicit. Fausone ju thotë: “Çdo punë që bëj është si një dashuri e parë”. I pëlqen të flasë për punën pothuajse po aq sa i pëlqen të punojë. Fausone është njeriu, punëtori i bërë me të vërtetë i lirë përmes punës së tij.
Primo Levi: Nuk besoj se Xhulia e kishte gabim kur ia mvishte furinë time për punë ndrojtjes në atë kohë me vajzat. Kjo ndrojtje, ose frenim, ishte i vërtetë, i dhimbshëm dhe i rëndë – për mua, shumë më i rëndësishëm sesa përkushtimi ndaj punës. Puna në fabrikën e Milanos që kam përshkruar te “Sistemi periodik” ishte punë për të të përqeshur të cilës nuk i besoja. Katastrofa e armëpushimit italian të 8 shtatorit 1943 ishte tashmë afër dhe do të ishte marrëzi ta shpërfillje duke u marrë me një veprimtari shkencërisht të pakuptimtë. Nuk jam përpjekur kurrë seriozisht ta analizoj ndrojtjen time, por pa dyshim Ligjet Racore të Musolinit luajtën një rol të rëndësishëm. Miqtë e tjerë hebrenj vuajtën prej tyre, disa shokë “arianë” shkolle talleshin me ne, duke thënë se rrethprerja nuk ishte gjë tjetër veçse tredhje, dhe ne, të paktën në një nivel të pavetëdijshëm, prireshim ta besonim, me ndihmën e familjeve tona puritane. Mendoj se në atë kohë puna ishte për mua një kompensim seksual dhe jo një pasion i vërtetë. Megjithatë, jam plotësisht i vetëdijshëm se pas kampit, puna, ose më saktë, dy llojet e punës sime (kimia dhe të shkruarit), luajtën dhe vazhdojnë të luajnë një rol thelbësor. Jam i bindur se qeniet njerëzore normale janë ndërtuar biologjikisht për një aktivitet që synon drejt një qëllimi dhe se përtacia, ose puna pa qëllim (si Arbeit-i i Aushvicit), shkakton vuajtje dhe atrofi. Në rastin tim, dhe në rastin e alter egos sime, Fausones, puna është identike me “zgjidhjen e problemeve”.
Në Aushvic kam vërejtur shumë shpesh një dukuri të çuditshme. Nevoja për lavoro ben fatto – “punë të bërë siç duhet” – është aq e fortë sa i shtyn njerëzit të kryejnë “si duhet” edhe punët e skllavëruese. Muratori italian që më shpëtoi jetën duke më sjellë fshehtas ushqim për gjashtë muaj, i urrente gjermanët, ushqimin, gjuhën, luftën e tyre; por kur e vunë të ngrinte mure, ai i ndërtoi drejt e të forta, jo për shkak të bindjeve por për dinjitet profesional.
Filip Roth: Mbijetesa në Aushvic përfundon me një kapitull të titulluar “Historia e dhjetë ditëve”, në të cilin ju përshkruani, në formë ditari, se si keni duruar nga 18 janari deri më 27 janar 1945, midis një numër të vogël të mbetur pacientësh të sëmurë dhe që po vdisnin në infermierinë e improvizuar të kampit pasi nazistët kishin ikur drejt perëndimit me rreth njëzet mijë të burgosur “të shëndetshëm”. Ajo që tregohet atje unë e lexoj si historia e Robinson Kruzosë në ferr, me ty, Primo Levin, si Kruzoja, duke siguruar atë që të duhet për të jetuar nga mbetjet kaotike të një ishulli jashtëzakonisht të pamëshirshëm. Ajo që më tronditi atje, ashtu si gjatë gjithë librit, ishte shkalla në të cilën të menduarit kontribuoi në mbijetesën tuaj, të menduarit e një mendjeje shkencore praktike, njerëzore. E jotja nuk më duket një mbijetesë që u përcaktua nga forca brutale biologjike ose nga fati i jashtëzakonshëm por i kishte rrënjët në karakterin tuaj profesional: njeriu i saktësisë, kontrolluesi i eksperimenteve që kërkon parimin e rendit, i përballur me përmbysjen e keqe të gjithçkaje që vlerëson. Kuptohet që keni qenë një pjesë e numërtuar në një makinë skëterre, por një pjesë e numërtuar me një mendje sistematike e cila duhet të kuptojë gjithmonë. Në Aushvic i thoni vetes: “Unë mendoj shumë” për të rezistuar, “Unë jam shumë i civilizuar”. Por për mua njeriu i qytetëruar që mendon shumë është i pandashëm nga i mbijetuari. Shkencëtari dhe i mbijetuari janë një.
Primo Levi: Pikërisht – keni qëlluar në shenjë. Në ato dhjetë ditë të paharrueshme, me të vërtetë u ndjeva si Robinson Kruzoja, por me një ndryshim të rëndësishëm. Kruzoja u përpoq të punonte për mbijetesën e tij individuale, ndërsa unë dhe dy shokët e mi francezë ishim të gatshëm të punonim më në fund për një qëllim të drejtë dhe njerëzor, për të shpëtuar jetën e shokëve tanë të sëmurë. Për sa i përket mbijetesës, kjo është një pyetje që ia kam bërë vetes shumë herë dhe që ma kanë bërë shumë të tjerë. Unë këmbëngul se nuk kishte asnjë rregull të përgjithshëm, përveç hyrjes në kamp me shëndet të mirë dhe njohjes së gjermanishtes. Përveç kësaj, ishte çështje fati. Kam parë mbijetesën e njerëzve mendjemprehtë dhe të budallenjve, të trimave dhe frikacakëve, të “mendimtarëve” dhe të çmendurve. Në rastin tim, fati luajti një rol thelbësor në të paktën dy raste: duke më çuar në takimin me muratorin italian dhe se u sëmura vetëm një herë, por në momentin e duhur. Arrita të mos sëmurem gjatë gjithë kohës së kampit, por më zuri skarlatina në janar 1945, kur gjermanët, me afrimin e trupave ruse, e braktisën kampin, i transferuan (e pastaj i masakruan) të burgosurit, ndërsa të sëmurët që gjendeshin në infermieri i lanë në mëshirë të fatit. Unë shpëtova pikërisht për shkak të këtyre rrethanave. E megjithatë, ajo që thoni, që për mua të menduarit dhe vëzhgimi ishin faktorë mbijetese, është e vërtetë, edhe pse për mendimin tim mbizotëroi fati. Mbaj mend që e kam jetuar vitin tim të Aushvicit në një gjendje shpirtërore të jashtëzakonshme. Nuk e di nëse kjo varej nga formimi im profesional, nga një qëndesë e padyshimtë, apo nga një instinkt i shëndoshë. Nuk reshta kurrë së regjistruari botën dhe njerëzit përreth meje, aq sa kam ende një imazh të detajuar të pabesueshëm të tyre. Kisha një dëshirë të madhe për të kuptuar, më përshkoi vazhdimisht një kureshtje që dikush më pas e quajti, në fakt, asgjë më pak se cinike: kureshtja e natyralistit që e gjen veten të transplantuar në një mjedis përbindshëror, por të ri, përbindshëm të ri. Jam dakord e vëzhgimin tuaj se fraza ime “Mendoj shumë…Unë jam shumë i civilizuar” nuk është në përputhje me këtë këndvështrim tjetër mendor. Ju lutem më jepni të drejtën e mospërputhjes: në kamp gjendja jonë shpirtërore ishte e paqëndrueshme, ajo luhatej nga ora në orë midis shpresës dhe dëshpërimit. Koherenca që unë mendoj se dikush e vëren në librat e mi është një artefakt, një racionalizim a posteriori.
Filip Roth: “Mbijetesë në Aushvic” u botua fillimisht në anglisht si “If This Is a Man” (A është, vallë, njeri), një përkthim besnik i titullit tuaj në italisht, “Se questo è un uomo”. Përshkrimi dhe analiza e kujtimeve mizore të “eksperimentit gjigant biologjik dhe social” të gjermanëve udhëhiqen pikërisht nga një shqetësim sasior për mënyrat në të cilat një njeri mund të transformohet ose shpërbëhet dhe, si një substancë që dekompozohet në një reaksion kimik, ku humbasin vetitë e tij karakteristike. “A është, vallë, njeri” lexohet si kujtimet e një teoricieni të biokimisë morale, i cili vetë është regjistruar me forcë si organizmi ekzemplar për ‘‘iu nënshtruar eksperimenteve laboratorike të llojit më të keq. Krijesa e kapur në laboratorin e shkencëtarit të çmendur është vetë mishërimi i shkencëtarit racional. Në La Chiave a Stella, i cili mund të ishte titulluar me saktësi “A është, vallë, njeri”, ju i thoni Fausones, Sheherazades tuaj punëtor krahu, se “duke qenë një kimist në sytë e botës dhe duke ndjerë … gjakun e një shkrimtari në venat e mia” si rrjedhim ka “dy shpirtra në trupin tim, dhe kjo është shumë”. Unë do të thosha se ka një shpirt, të gjerë për t’u pasur zili dhe të pastër; do të thosha se jo vetëm që i mbijetuari dhe shkencëtari janë të pandashëm, por edhe shkrimtari dhe shkencëtari.
Primo Levi: Më shumë se një pyetje, kjo është një diagnozë, për të cilën jam falënderues. E jetova jetën time në kamp në mënyrë sa më racionale që mundesha, dhe shkrova “A është, vallë, njeri” që përpiqet t’u shpjegoj të tjerëve dhe vetes, ngjarjet në të cilat kisha qenë i përfshirë, por pa një qëllim të caktuar letrar. Modeli im (ose, nëse parapëlqeni ta quajmë, stili im) ishte ai i “raportit javor” që përdorej zakonisht në fabrika: duhet të jetë i saktë, i thukët dhe i shkruar në një gjuhë të kuptueshme për të gjithë në hierarkinë industriale. Dhe sigurisht që nuk është i shkruar në zhargonin shkencor. Meqë ra fjala, nuk jam shkencëtar dhe as nuk kam qenë ndonjëherë. Doja të bëhesha, por lufta dhe kampi më penguan. Më duhej të kufizoja veten në të qenit teknik gjatë gjithë jetës sime profesionale.
Jam dakord me ju që ka vetëm “një shpirt … dhe të pandashëm”, dhe sërish ju jam mirënjohës. Pohimi im se “dy shpirtra … janë shumë” është gjysmë shaka, por gjysma nënkupton gjëra serioze. Kam punuar në një fabrikë për gati tridhjetë vjet dhe më duhet të pranoj se nuk ka asnjë papajtueshmëri mes të qenit kimist dhe shkrimtar – në fakt, ka një përforcim të ndërsjellë. Por jeta në fabrikë, dhe veçanërisht menaxhimi i fabrikës, përfshin shumë çështje të tjera, larg kimisë: punësimin dhe shkarkimin e punëtorëve; grindje me shefin, klientët dhe furnitorët; përballimi i aksidenteve; telefonatat edhe gjatë natës ose kur je në një festë; të cilat kanë të bëjnë me burokracinë; dhe shumë detyra të tjera që ta shkatërrojnë shpirtin. E gjithë kjo është brutalisht e papajtueshme me të shkruarit, gjë që kërkon një qetësi deri diku të domosdoshme të mendjes. Rrjedhimisht, u ndjeva jashtëzakonisht i lehtësuar kur arrita moshën e pensionit dhe mund të jepja dorëheqjen, dhe kështu të hiqja dorë nga shpirti im numër një.
Filip Roth: Vazhdimi juaj i “A është, vallë, njeri” në italisht pati titullin La tregua, “Armëpushimi”. Bëhet fjalë për udhëtimin tuaj të kthimit nga Aushvici për në Itali. Ka një dimension legjendar në atë rrugëtim të vështirë, veçanërisht në historinë e periudhës suaj të gjatë në një kamp që ishte pushtuar nga ushtria e kuqe sovjetike, në pritje të riatdhesimit. Ajo që është befasuese te “Armëpushimin”, e cila karakterizohet nga një gjendje zie shpirtërore dhe dëshpërimi të pangushëllueshëm, është tepria e tij. Pajtimi juaj me jetën ndodh në një botë që ndonjëherë ju dukej si kaosi i kryehershëm. Megjithatë hyni në marrëdhënie me të gjithë, aq shumë zbaviteni dhe i udhëzoni saqë pyes veten nëse, pavarësisht urisë, të ftohtit dhe frikës, edhe pavarësisht kujtimeve, keni kaluar vërtet një kohë më të mirë sesa gjatë atyre muajve që e quani “një parantezë e gatishmmërisë së pakufizuar, një dhuratë providence, por e papërsëritshme e fatit”. Duket se jeni dikush që kërkon, para së gjithash, rrënjët te profesioni, prejardhjen, rajonin, gjuhën e tij – dhe megjithatë kur e gjetët veten aq të vetmuar dhe të çrrënjosur sa mund të jetë një njeri, e quajtët atë rrethanë një dhuratë.
Primo Levi: Para shumë vitesh, një miku im, mjek i shkëlqyer, më ka thënë: “Kujtimet e tua të para janë bardh e zi; ato të Aushvicit dhe të udhëtimit për në shtëpi janë me ngjyra”. Kishte të drejtë. Familja, shtëpia, fabrika janë gjëra të mira në vetvete, por më privuan nga diçka të cilën ende nuk e kam: aventura. Fati vendosi që unë të kisha aventura në rrëmujën e tmerrshme të një Evrope të përfshirë nga lufta. Ju jeni i kësaj fushe dhe e dini se si ndodhin këto gjëra. “Armëpushimi” u shkrua katërmbëdhjetë vjet pas “A është vallë njeri”; dhe është libër më i “vetëdijshëm”, më metodik, më letrar, gjuha është shumë më e përpunuar. Ajo tregon të vërtetën, por të vërtetën e filtruar. U parapri nga versione të panumërta me gojë. Dua të them, se çdo ngjarje ua kisha rrëfyer shumë here gojarisht, njerëzve të niveleve kulturore shumë të ndryshme (për miqtë kryesisht, dhe për djem e vajza të shkollave të mesme) dhe e kisha retushuar gjatë rrugës për të ngjallur reagimet e tyre më të favorshme. Kur “A është, vallë, njeri” nisi të arrinte njëfarë suksesi dhe po shikoja një të ardhme për shkrimet e mia, vendosa që ngjarjet t’i hedh në letër. Synova të zbavitesha me të shkruarit dhe të zbavitja lexuesit e mi të mundshëm. Rrjedhimisht, theksova episode të çuditshme, ekzotike, gazmore – kryesisht për rusët e parë nga afër – dhe e çova në faqet e para dhe të fundit gjendjen shpirtërore, siç thua ju, “të zisë dhe dëshpërimit të pangushëllueshëm”. Më duhet t’ju kujtoj se libri është shkruar rreth vitit 1961; Këto ishin vitet e Hrushovit, të Kenedit, të Papa Gjon Palit, të ngjalljes së parë dhe të shpresave të mëdha. Në Itali, për herë të parë, mund të flitej për BS-në në terma objektiv pa u quajtur filokomunist nga krahu i djathtë dhe reaksionar përçarës nga Partia e fuqishme Komuniste Italiane.
Për sa i përket “rrënjosjes”, është e vërtetë që unë i kam rrënjët e thella dhe që kam pasur fatin të mos i humbas. Familja ime ishte gati plotësisht e kursyer nga thertorja naziste. Tryeza këtu ku shkruaj, zë, sipas legjendës familjare, pikërisht në vendin ku pashë për herë të parë dritën. Kur e gjeta veten “të shkulur siç mund të jetë njeriu”, sigurisht që vuajta, por kjo u kompensua shumë më pas nga magjepsja e aventurës, nga takimet njerëzore, nga ëmbëlsia e “konvaleshencës” nga murtaja e Aushvicit. Në realitetin e tij historik, “armëpushimi” im rus u kthye në një “dhuratë” vetëm shumë vite më vonë, kur e filtrova duke e rimenduar dhe duke shkruar për të.
Filip Roth: E filloni “Sistemin periodik” duke folur për paraardhësit tuaj hebrenj, të cilët mbërritën në Piemont nga Spanja, nëpërmjet Provansës, në vitin 1500. I përshkruani rrënjët e familjes suaj në Piemont dhe Torino si “jo të mëdha, por të thella, të gjera dhe të ndërthurura në mënyrë fantastike”. Jepni një leksikon të shkurtër të zhargonit që këta hebrenj shpikin dhe përdornin kryesisht si gjuhë sekrete nga johebrenjtë, një zhargon i përbërë me fjalë të prejardhura nga rrënjët hebraike, por me mbaresa piemonteze. Për një të huaj rrënjosja juaj në këtë botë hebreje të të parëve duket jo vetëm e ndërthurur, por, në një mënyrë thelbësore, identike me rrënjët tuaja në rajon. Megjithatë, në vitin 1938, kur u paraqitën Ligjet Racore që kufizonin lirinë e hebrenjve italianë, ju e konsideruat të qenit hebre një “papastërti”, megjithëse, siç thoni ju në “Sistemin periodik”, “Fillova të krenohem që isha i papastër”. Tensioni midis rrënjëve dhe papastërtisë më bën të mendoj diçka që profesori Arnaldo Momigliano shkroi për hebrenjtë e Italisë, se “hebrenjtë ishin më pak pjesë e jetës italiane sesa mendonin se ishin”. Sa pjesë e jetës italiane mendoni se jeni? A mbetesh një papastërti, “një kokërr sinapi” apo është zhdukur ajo ndjesi dallimi?
Primo Levi: Nuk shoh asnjë kontradiktë midis “rrënjosjes” dhe të qenurit (ose ndjenjës) “një kokërr sinapi”. Për ta ndjerë veten katalizator, një nxitje për mjedisin kulturor të dikujt, një diçka ose një dikë që i jep shije dhe sens jetës, nuk të duhen Ligjet Racore, antisemitizmi ose racizmi në përgjithësi; megjithatë, është një përparësi t’i përkasësh një pakice (jo domosdoshmërisht racore). Me fjalë të tjera, mund të jetë e dobishme të mos jesh i pastër. Nëse më lejoni t’i kthehem pyetjes: a nuk e ndjeni veten, ju, Filip Roth, “i rrënjosur” në vendin tuaj dhe në të njëjtën kohë “një kokërr sinapi”? Në librat tuaj perceptoj një aromë të mprehtë sinapi. Mendoj se ky është kuptimi i citimit tuaj nga Arnaldo Momigliano. Hebrenjtë italianë (por e njëjta gjë mund të thuhet për hebrenjtë e shumë kombeve të tjera) dhanë një kontribut të rëndësishëm në jetën kulturore dhe politike të vendit pa hequr dorë nga identiteti i tyre, në fakt duke mbajtur besimin në traditën e tyre kulturore. Të zotërosh dy tradita, siç u ndodh hebrenjve, por jo vetëm hebrenjve, është një pasuri – për shkrimtarët, por jo vetëm për shkrimtarët.
Më ngjan pak e vështirë t’i përgjigjem pyetjes suaj të qartë. Po, sigurisht, jam pjesë e jetës italiane. Disa nga librat e mi lexohen dhe diskutohen në shkollat e mesme. Marr shumë letra – inteligjente, budallaqe, të pakuptimta – vlerësimi, më rrallë kundërshtuese dhe grindavece. Marr dorëshkrime të kota nga shkrimtarë të mundshëm. “Dallimi” im ka ndryshuar në natyrë: nuk ndihem i margjinalizuar, i getoizuar, i jashtëligjshëm, pasi në Itali nuk ka antisemitizëm. Në të vërtetë, judaizmi shihet me interes dhe kryesisht me simpati, megjithëse me ndjenja të përziera ndaj Izraelit. Në mënyrën time kam mbetur një papastërti, një anomali, por tani për arsye të tjera nga më parë: jo veçanërisht si hebre, por si një i mbijetuar i Aushvicit dhe si një shkrimtar i jashtëm, i ardhur jo nga institucioni letrar apo universitar, por nga bota industriale.
Filip Roth: “Nëse jo tani, kur?” nuk ngjan me asgjë tjetër tënden që kam lexuar në anglisht. Megjithëse e mbështetur qartë në ngjarjet aktuale historike, libri është krijuar si një rrëfenjë e drejtpërdrejtë pikareske për një grup të vogël partizanësh hebrenj të palës ruse dhe polake që ngacmojnë gjermanët pas vijës së frontit të tyre lindor. Librat e tu të tjerë janë ndoshta më pak “imagjinarë” për sa i përket tematikës, por më duken si më shumë imagjinativ në teknikë. Motivi që qëndron pas “Nëse jo tani, kur?” duket më ngushtësisht tendencioz – dhe rrjedhimisht më pak çlirues për shkrimtarin sesa shtysa që krijon veprat autobiografike. Pyes veten nëse jeni dakord me këtë: nëse duke shkruar për trimërinë e hebrenjve që luftuan, e ndjeje veten duke bërë diçka që duhet të bësh, si përgjegjës ndaj mëtimeve morale dhe politike që nuk ndërhyjnë domosdoshmërisht diku tjetër, edhe kur tema është fati juaj dukshëm hebre.
Primo Levi: “Nëse jo tani, kur?” ndoqi një rrugë të paparashikuar. Motivet që më shtynë ta shkruaj janë të shumëfishta. Këtu janë, sipas rëndësisë. Kisha vënë një lloj basti me veten: pas kaq shumë autobiografie të mirëfilltë apo të maskuar, a je apo nuk je plotësisht shkrimtar, i aftë të krijosh një roman, të formësosh personazhe, të përshkruash peizazhe që nuk i ke parë kurrë? Provoje! Synoja të argëtohesha duke shkruar një komplot “perëndimor” të vendosur në një peizazh të pazakontë në Itali. Synoja t’i zbavitja lexuesit e mi duke u treguar një histori thelbësisht optimiste, një histori shprese, madje herë pas here gazmore, megjithëse e projektuar në një sfond masakrash. Doja të sulmoja një stereotip të zakonshëm që ende mbizotëron në Itali: hebreu është një person i butë, një dijetar (fetar ose profan), joluftarak, i poshtëruar, i cili toleroi shekuj persekutimi pa u kundërpërgjigjur kurrë. Më dukej detyrë t’u bëja homazh atyre hebrenjve që, në kushte të dëshpëruara, gjetën guximin dhe aftësinë për të rezistuar. E çmova ambicien për të qenë i pari (ndoshta i vetmi) shkrimtar italian që përshkruan botën Jidish-e. Synova të “shfrytëzoja” popullaritetin në vendin tim për t’u imponuar lexuesve të mi një libër të përqendruar në qytetërimin, historinë, gjuhën dhe strukturën shpirtërore Ashkenazi, të cilat janë pothuajse të panjohura në Itali, me përjashtim të disa lexuesve të sofistikuar të shkrimtarëve Joseph Roth, Saul Bellow, Isaac Bashevis Singer, Bernard Malamud, dhe sigurisht ju. Personalisht jam i kënaqur me këtë libër, më së shumti sepse jam zbavitur duke e planifikuar dhe shkruar. Për herë të parë dhe të vetme në jetën time si shkrimtar, pata përshtypjen (pothuajse një haluçinacion) se personazhet e mi ishin të gjallë, rreth meje, pas shpine, duke sugjeruar vetvetiu bëma dhe dialogët e tyre. Viti që kalova duke shkruar ishte një vit i lumtur, dhe kështu, pavarësisht nga rezultati, për mua ky ishte një libër çlirues.
Filp Roth: Le të flasim për fabrikën e bojës. Në kohën tonë shumë shkrimtarë kanë punuar si mësues, disa si gazetarë, dhe shumica e shkrimtarëve mbi të pesëdhjetat, në Lindje apo Perëndim, janë marrë, të paktën për një farë kohe, si rekrutë. Ekziston një listë mbresëlënëse e shkrimtarëve që kanë praktikuar mjekësinë dhe kanë shkruar njëkohësisht libra dhe të tjerë që kanë qenë klerikë. T. S. Elioti ishte botues dhe siç e dinë të gjithë Wallace Stevens dhe Franz Kafka punonin për kompani të mëdha sigurimesh. Me sa di unë, vetëm dy shkrimtarë të rëndësishëm kanë qenë menaxherë të fabrikave të bojës: ju në Torino, Itali dhe Sherwood Anderson-i në Elyria, Ohio. Andersonit iu desh të linte fabrikën e bojës (dhe familjen) për t’u bërë shkrimtar; ju duket se jeni bërë shkrimtar duke u qëndruar besnikë dhe duke ndjekur karrierën tuaj atje. Pyes veten nëse e mendoni veten si më me fat – madje edhe më të pajisur me aftësi për të shkruar – se ne që jemi pa fabrikë bojërash dhe gjithçka që nënkuptohet nga kjo lloj lidhjeje.
Primo Levi: Siç e kam thënë tashmë, hyra rastësisht në industrinë e bojrave, por kurrë nuk kam pasur shumë të bëja me prodhimin e përgjithshëm të bojrave, vërnikut dhe llakut. Kompania jonë u specializua në prodhimin e artikujve të emaluar, veshjeve izoluese për përçues elektrik bakri. Në kulmin e karrierës sime, kishte rreth tridhjetë a dyzet specialistët në botë të kësaj dege. Kafshët e varura këtu në mur janë në tela të emaluar. Sinqerisht, nuk dija asgjë për Sherwood Anderson-in derisa e përmendët ju. Jo, nuk do të më kishte shkuar kurrë në mendje të lija familjen dhe fabrikën për të shkruar me kohë të plotë, siç bëri ai. Do të kisha frikë nga errësira e të panjohurës dhe do të kisha humbur çdo të drejtë për një pagesë pensioni. Megjithatë, listës suaj të shkrimtarëve prodhues të bojërave duhet t’i shtoj një emër të tretë, Italo Svevo, një çifut i konvertuar i Triestes, autori i “Rrëfimet e Zenos”, i cili jetoi në vitet 1861 -1928. Për një kohë të gjatë Svevo ishte menaxher tregtar i një kompanie bojërash në Trieste, Società Venziani, që i përkiste vjehrrit të tij dhe që u shpërbë disa vite më parë. Deri në vitin 1918 Trieste i përkiste Austrisë, dhe kjo kompani ishte e famshme sepse furnizonte marinën austriake me një bojë të shkëlqyer kundër ndotjes, duke parandaluar futjen e butakëve, për përmbysjen e anijeve luftarake. Pas vitit 1918 Trieste u bë italiane dhe boja iu dorëzua marinës italiane dhe britanike. Për të qenë në gjendje të merrej me Admirali, Svevo mori mësime në anglisht nga James Joyce, në atë kohë mësues në Trieste. Ata u bënë miq dhe Joyce ndihmoi Svevo-n në gjetjen e një botuesi për veprat e tij. Jo, siç e kam lënë të kuptohet tashmë, nuk jam penduar. Nuk besoj se kam humbur kohën duke menaxhuar një fabrikë. Detyrat e përditshme në fabrikë – shërbimi im i detyrueshëm dhe i nderuar atje – më mbajti në kontakt me botën e gjërave reale.
