Përktheu nga suedishtja Edita Kuçi Ukaj
Kjell Espmark është poet, prozator, dramaturg dhe kritik letrar suedez. Ai ka punuar si profesor i Letërsisë Krahasimtare në Universitetin e Stokholmit në Suedi dhe nga viti 1981 është anëtar i Akademisë Suedeze.
Veprat e tij letrare janë botuar në më shumë se njëzet gjuhë dhe është laureuar me shumë çmime suedeze dhe ndërkombëtare, ndër to Çmimin Tranströmer 2010, Il Premio Capri 2012, Il Premio Internazionale Camaiore 2015, një çmim i laureuar nga 21 shkrimtarë të rinj kinezë. Në vitin 2018 u laureua me çmimin Sorescu. Ai është oficer i L´Ordre de Mérite.
Në gjuhën shqip është botuar vëllimi i tij me poezi, “Kur u mposhta nga stuhia”, OM, 2019, përkthyer nga Edita Kuçi Ukaj.
“…por pa dashuri, do të isha asgjë”
Me drita të shuara makina zhytet
në rrugën e pyllit të vjeshtës së rrallë
gjurmë të shtrira nga karroceria dhe verniku në errësirë.
Si mbetjet prej një afisheje të rrëmbyer
në një mur të pistë çimentoje. Të dashurit në ndenjësen e parme
janë duke u liruar nga njëri- tjetri.
Fytyra e saj e hapur duket sikur të kishte parë Zotin.
Por duart e saj që kërkojnë qorrazi shpirtin e tij
gjejnë vetëm grimca të thara qeseje plastike
të ngjitura përreth kraharorit të brendshëm.
Ai është pothuajse abstrakt, duhet të lypë jetë aty ku ka.
Ajo ka. I gjithë trupi i saj i rendë e pa peshë
me sutjena të tërhequra poshtë dhe shpinë te timoni;
është një operacion shpëtimi. Natyrisht dashuria kërkon të vetën.
Ajo vendos emrin e saj në gojën e tij, përsëri e përsëri.
Fryn frymën e saj brenda në mushkëritë e tij.
Por kur ai drejton trupin, të thyer,
merr formën e vet.
Kush është ai? Gjuha te flokët e tëmthit
ndjen përhapjet e tij që goditin nga një bateri:
një turmë zërash dhe fytyra olimpike
që e përkufizojnë atë në paarritshmëri.
Ajo pranon përçmimin e errësirës
kur i dhuron lëkurë nga lëkura e saj
dhe ta ndjek atë një copë, lëkurë në lëkurë.
Ajo detyron frikën e saj për këmbimin e artë të pikëpamjeve,
ndjenja dhe mendja e tij humbasin në të.
Një gjuhë thithëse e pakuptimtë.
Më në fund ai fillon të rëndojë nga materia e ëmbël.
Ajo i dhuron, pafrymë, gjithë frymën e dendur.
Tani ai vjen te ajo, një gjëmim si ditën e gjashtë.
Cukat e saj të lakuara marrin thirrjen e tij,
por një thirrje që iu është drejtuar të gjithëve dhe askujt!
Ajo nuk e sundon atë.
Kur ai u kthye te sytë e tij
pasi mori sytë për t’ u kthyer,
shleu fajin me një buzëqeshje.
Pastaj ai kujdeset lirshëm për përkohshmërinë
dhe ndezi një cigare drithëruese,
i paprekur në rrethin e tij të ndritshëm.
Ajo është zvarritur përgjithmonë,
një ndërmjetësuese e nënçmuar që nuk nxiton për në shtëpi.
Vështron përmes katrorit të mjegullt, të paprekshëm
dhe krejt qartë sheh e vetme
gjithë atë errësirën të jashtëzakonshme.
•
Falsifikuesi i monedhave
A ju kujtohet:
ai lexonte më një zë prej bakri.
Drita regëtinte para karriges së tij.
Te gjithë e mbanin frymëmarrjen. Kur ai heshti
mbi Akademi u zgjat një pëshpëritje.
Tani e veja djeg letrat e tij.
Kujdesshëm qep dhe shqep kujtime,
përsëri, çdo herë vetmitare.
Ajo lë pas vetëm atë që ngjan
me portretin e sigurt në mur.
Dhe në tokën e dredhëzave i fut
dashnoret e vdekura.
Ajo ka korruptuar karriget me heshtjen e saj.
Dhe më së shumti frikësohej
nga ato letra e shpërndara në erë.
A do të hedhë ai prej zarfi
një satirë të rëndë dhe të fuqishme?
A do të ngulfatet ai nga letra
me sy të kuq dhe gojë të shtrembër?
Në ankth ajo ruan kujtimet e tij.
Dhe e sheh atë përsëri në ëndërr
gjysmë të kthyer nga ajo-
të heshtur, me përçmim të padurueshëm.
Me padurim numëron në dorën e tij
monedhat e forta e të pavdekshme.
•
Rrugëtim i një peshkatari
Mbi bjeshkë bredh lulëzimi i manaferrave.
Nata më e ndritshme se livadhi i pambuktë.
Grepi me mizë lëkundet në pritje të kotet.
Mushkonjat zhduken nga toka.
Kur bie peshku në grep bota tkurret.
Milingonat rrudhen si pëlhurë
rreth vorbullës nga frika e pellgut.
Grepi kërcen drejt reve.
Tani rrapëllin! Dhe zemra i rënkon.
Është një ishullth i përdredhur!
Litari largohet. Unë plakem.
Tërheqjet flasin një gjuhë të panjohur.
Atje poshtë nis një magji kërcënuese
që vetëm durimi mund ta zotërojë.
Orët e jetës sime derdhen
gjatë litarit poshtë në thellësi.
Mjegulla e mëngjesit mban erë kafeje.
Zëra të ngjirur bredhin rreth zjarrit.
Pushojnë të sigurt në enën e kripës
gjahun e të tjerëve të shkëlqyeshëm.
Qëndroj akoma i vetëm mes bregut shelgjishtër
me litarin e prerë në dorë.
Preja ime zhytet, e madhe sa një qark.
Dhe mali përsëri largohet.
•
Ringjallje
Ne barkën e lamë të pa ankoruar
dhe u çapitem drejt e te ishulli i pakalueshëm
me kokat që na shushurinin. Një det i lashtë
u zhduk mes pemëve.
Ne mes të diellit u shtrimë në bari.
Lëndina e kuqe u shua.
E fundit gjë që pashë ishte pulsi i fytit tënd.
Së pari u krijua zukatja e mizës, pastaj drita.
Ne picërrojmë sytë dhe shohim botën teksa përtërihet.
Era mbush pemët me gjethe.
Ti qesh sepse bari ekziston.
Pilivesa ngrihet, zhytet, ngrihet.
Dhe një mijë vjet kanë kaluar.
•
E paimagjinueshmja
Oficerët me pamje metalike
bëjnë pyetjet e tyre të shtrembra.
Ajo hesht. Ato fshatra të torturuara
heshtin me të. Ora e dorës afrohet.
Kur furtuna prek në trupin e saj,
rezervarët gërvishten.
Por ulërima e saj nuk mund të interpretohet.
Ka shumë gjuhë në të.
Është dita e tretë e torturës.
Llambat diellore enden të shkreta.
Çdo arsyeshmëri është pompuar nga dhoma.
Dhe mbi atë mbështeten milingona të mëdha.
Ato i kafshojnë copa lëkure
dhe futen brenda zemrës së saj.
Atëherë ajo dorëzon botën si në narkozë.
Ajo nuk është më qendra e ekzistencës.
Por ajo gjendet në sytë kërkues të tjerëve
(për një rreshter të ri ajo bëhet njeriu i
torturuar ndërsa shekujt mashtrojnë.
Ai përulet jashtë dritares dhe vjell.)
Një vend i prishur me fshatra dhe rrugë.
Ata pllaquriten rreth kujtimeve të saj
që ruhen vetëm nga dridhjet
reflekse në një pëlhurë të zhveshur.
Stenografi qëndron me bllokun e tij të spërkatur
mes rrymës së mendjes së topitur
dhe shkarravit ca fakte të shpërndara
të atentatit të qershorit.
Atëherë vezullon edhe një kujtim i papritur:
si një dorë e zgjatur për ujë të rrjedhshëm,
ku ajo përkulet për të mirëpritur një burrë.
Oficerët shikojnë njëri – tjetrin dhe zgërdhihen.
Hetimi mbaron. Ajo shtrihet e qetë
nën të çarën e dritares, përtej rënkimit.
Qielli bosh, as ngjyrë dhe as re.
Klithmat e zogjve janë larg dhe të pafuqishme.
•
Mërgimtarët
A jua errësojmë ne qiellin e natës
me tërheqjen e procesionit të kampshtëpizave, me makina
të ndryshkura, biçikleta kërcëlluese, qen dhe plaçka?
A bëhemi grimca në gypin e madh
me leckat tona të shqyera, fëmijë të ndotur te gjinjtë-
të palindurit, pas, nuk arrijnë.
Jo, ju i shihni yjet përmes nesh
përmes kësaj britme turme
të hollë sa një premtim
dhe e përndjekur që prej agut të kohërave.
Askund nuk mund të paguajmë
tatimin komunal kozmik
ose uljen e vlerës së vilave të fqinjëve.
Provojeni një tjetër galaksi, ju thatë.
Po mundohemi. Ne po hulumtojmë për ju.
Jeta jonë e pa kohë, e papërcaktuar
është një eksperiment i pastrehë.
E kaluam përmes gjuhës suaj.
Duart tona u formuan parmës çelësave mashtrues,
prej tërë duarve tuaja të mbyllura.
Fytyrave tona iu zhvesh pafajësia
para gjithë atij dyshimi.
Ja pra këto na ndodhën.
Dhe nëse dëgjoni zhurmat e borive të makinave dhe të tiganëve
prej vite larg në kohë dhe arsye,
kemi gjetur një kontinent të ri për ju.
Me kapelën mbi fytyrë
pushoj në bar. Përherë jemi të ndjekur
edhe mes yjeve skajore.
Shelg barishte lart përmes gjoksit. Bari lëvizës.
Pjesa e përparme e trenit
ka të njëjtën ngjyrë si errësira.
Unë jam një prej atyre të fundit.
I dëgjoj ata, hapat drejt zhavorrit, rrota kërkëllitëse
Ankime fëmijësh, gjithë këto zëra
i kemi pasur me vete, gati të këputur jemi tani.
Do të përpiqemi në galaksinë tjetër.
•
Dhoma e izolimit është gjithë heshtje
Nuk mund t´i bindej më atij dëshpërimi
që e lejoi t’i ngulitej.
Me pjesët e mbetura të duarve të ndritshme
e mbërthen vrullshëm mjekun.
Ndihmomë të lirohem nga jeta ime!
Dhe ndihmomë që t’i dorëzohem asaj
që askush nuk donë t’i thotë emrin.
Ajo shtyp shkretimin e saj afër tij.
Por mjeku shqyen veten, i ashpër ndaj tmerrit.
Shkarravit në fletore; shenjat e shqetësuara
mohojnë që ajo farë ekziston.
Ajo ka rënë prapë në shtrat
dhe dridhet nga poshtërimi.
Shikimi i infermieres e lut për durim.
Duart e saj strehohen te bula:
premtim pas premtimi për jetë
lejon vetës të zhytet në krahun e venitur
pa asnjë detyrim.
Për shkatërrimin e trupit ka një rutinë.
Kockat e legenit të saj zbrazën nga dhimbja
në çaste të caktuara. Bashkësitë
kujdesen mirë për mbetjet e mishit ndriçues
por tremben nga shpirti ankues.
E vetme duhet të lirohet
nga sytë e fëmijëve të mëdhenj të pangjyrë
të mbushur nga frika para lëkurës të shkëlqyer
dhe gjithë asaj zbrazësie të pëshpëritur në jastëk.
Ajo deshi ta prekë vdekjen e saj me duart e tyre.
Por së fundi i bashkon vetëm tmerri.
E vetme i duhet të përballojë zemërimin e pakuptimtë
që herë pas here i zë vendin e dhimbjes.
E vetme duhet të lëshojë kapjen e zbardhur
në rrethin e shtratit
dhe të largohet nga uji, tërësisht e trullosur
me hapa që morfina heqë çdo rëndesë.
E vetmja gjë që ajo mban me vete
është një kujtim pulsues tradhtie.
•
Ende më quajnë Osip Mandelstam
Jo, kjo nuk është migrenë.
Është mbetje e një detyre
të goditura
mbetur në zbrazëti.
E kam shumë vështirë të marr frymë, Nadja.
Sikur të ishim shtrirë ende në kasolle
dhe të këqyrnim tavanin: një grumbullim aq
i madh që s’ka vend në fjalën “turmë”.
Kjo barakë është një varr masiv
ku i ndajmë vdekjet e njëri – tjetrit. Dëgjojmë mendimet
e ngadalshme të tjerëve duke kërkuar në dhomë
pas një dritareje. E qartë si era
e shurrës këtu brenda.
E mësova në fund,
tretje në zjarrmi dhe jashtëqitje,
të mendosh me trup.
Dhe puhia që kalon përmes dhomës
(nga erdhi ajo?) më jep fuqi.
Dikush merr frymë për mua.
Arrita të mendoj dhe e ngre krahun
duke këqyrur nga dritarja.
Duket si asgjë nuk ka ndryshuar:
peizazhi i zbrazët, mungesa e oksigjenit,
era siberiane e vetmisë – gjithçka është njësoj.
Babai i kombit e dinte deri në grimca
se mbretëria e vdekjes është e përbërë. Jetova tashmë
sikurse vendi të mos ekzistonte.
Sytë e tij janë vetëm një paranojë e shtangur prej ku mund të shoh,
mustaqja vetëm një tërbim ujku gri që nuhat
një Rusi tjetër në mes të Rusisë së tij,
një vend që bën vendin të dukshëm.
Me yjet poshtë, me pamje elastike
që u japin atyre njoftimet që ai kërkoi.
Se si ata që e drejtojnë realitetin
i trembën poezisë: një kundërshtim i papritur
që e bënë të mundshme të shoh.
Ata duhet thjesht ta ngulfatin zërin tim.
Më ndanë larg prej kujtimeve të lexuesve
siç prehet një faqe nga enciklopedia.
Atë që askush nuk e dëgjon
ngulfatet nga fjalët e veta.
Pesë frymëmarrje të thella më thonë
se i shpëtove dorëshkrimet
dhe që ka njerëz që i lexojnë shkrimet e mia. Dikush
shfleton një faqe: më jep fjalë që të shoh.
Fikson harkun e zbrazët të dritares. Kovën
në kënd: një kundërmim i shtypur nga ideologjia.
Shoh shumë qartazi se kam vdekur.
Shoh se asgjë nuk ka ndryshuar.
Fjalë të reja realisht dalin nga goja
dhe lëvizin këtu përmes zbrazëtirës.
Do të me gjejnë mua të krimbur nga poezia
megjithëse dhoma është e tymosur.
Askush nuk shkruan pas vdekjes, thua ti.
Por e ke gabim pra, Nadja!
Nëse unë do të mbaroja
zemra jote do të mbarojë së rrahuri
dhe Rusia do mbetet një koncept i shkretë.
Nuk guxon të besosh?
E shoh dyshimin tënd të degëzohet
jashtë dritares, një e gjelbër e qartë.
Fjala ime lëshohet lëkundshëm në të,
disa tone të imëta, një lëmsh
që detyron të gjelbrën të pavendosur në gjethe,
ku dhe një saktësi, me pesë gishta.
Ndoshta për një minutë
fjala e shndërron në panjë
këtë pemë që nuk ekziston
dhe pema shndërron fjalët në gardalina
që tundin skajet e degës. Asnjë tingull
nuk është aty ku pritej.
Rruga bëhet për një çast e qartë-
është rruga për në Vladivostok.
Dhe ti je aty.
E ndjej se je aty dhe sheh në errësirën time.
Mos ndalo së marri frymë për mua!
E ngriti dorën time në erën tënde.
Rrafshina e baltosur përmban një Mesdhe.
Velat e delfinëve poshtë nën tokë
lërojnë pandërprerë, si dora e shkruesit.
Kreta në lartësinë e lëkurës vezulluese
është zëne në baltë. Valët ngritën,
mezi munden të mbajnë pohimin e tyre-
Errësirë. Është shumë herët.
Kujtimi im i vetmuar mërdhin.
Si e mora konceptin “mantel” në dorë?
Do ta kesh ti, dërgoma.
Një mantel kaq e vjetruar. S’kam më si ta ndreq.
Por prapëseprapë ai mbetet një mantel.
E mbështjell shpejt vendin e mërdhirë.
Duhet të tregohem më i duruar.
Më duhet t’ia filloj me më të afërmen.
Tani do të mendoj një fjalë të thjeshtë:
përulësi. Iku te pragu i dritares,
jo, aty ku pritej të ishte prag i dritares,
saktësisht pedante,
por e pamundur të parashihet. Duket
se hyn dhe del i palënduar nga vdekja,
brenda dhe jashtë botës sime, në botën tënde.
Tani merr rrugën e shkurtër mbi një gisht.
Ekziston po aq sa një çast. Kundërshtimi
i fjalës është befas lumturia.
•
Kur lind një gjuhë
Kur lind një gjuhë,
një ditë të gjitha do të thuhen
si një kruarje nën qiellzë.
Barinjtë që rrinë kruspull rreth zjarrit
dhe provojnë një tingull për ngrohje
ndjejnë një letërsi të tëre në gojë,
por e kanë vështirë ta marrin me seriozitet.
Ata ngërdheshen me ngjashmërinë e një thirrje
dhe sytë e dhive jashtë në errësire.
Mund ta kapësh rreth një trill me fjalë!
Një djalë me shpinë të kërrusur dëshiron t´i thotë
vajzës së tij se ajo diellin e bënë diell
por gjuha i rrëshqet. Ende
janë letrat më të bukura të dashurisë,
të shkruara shekuj më vonë,
tashmë në murmurimën e tij jo guximtare.
Ai që sapo vendosi dru në zjarr
përbën dramën më të madhe të gjuhës.
Ai do të lindë së paku edhe njëmijë vite
por gjuha e pamësuar e barinjve
është e mbushur me citate prej veprave të tij.
Deri sa kjo gjuhë të flitet,
askush nuk do të ketë nevojë të ndahet nga bari dhe retë,
asnjë të tërhiqet nga ajo që e dashuron:
sepse të gjallët nuk kanë varreza.
•
Nga jeta ime më kujtohet vetëm një çast.
Qëndroja tek uji i plazhit
me fundin e kuq të ngrehur
dhe e shtyra një varkë të vogël prej kallami
me djalin tim të porsalindur në të.
Valët më kishin premtuar se do të kujdeseshin për të,
kur ushtria armiqësore do të afrohej.
Qëndron një shkëlqim rreth atij çastit.
Unë bëra ashtu siç miti kërkoi
dhe e lashë varkën duke u lëkundur larg.
Por ende në ketë errësire të përjetshme
mund ta dëgjoj britmën e djalit.
•
Ecim përmes pyllit në Runmarö.
Tomasi, lart në mes të Baltikut,
nxiton në stilin madhështor. Ai më ka lejuar ta lexoj-
dhe të vërej si era nga Baltiku
përbën zëra me vrima pas gërshërëve me censorë.
Dhe se si do të ndodhë tanimë është këtu
por nuk do të flasë.
Hala e pishës është një tekst kodues
dhe retë ndërrojnë, nuk dëshiron të lexohen.
Një kursive precizon: është një afazi.
Por është një memecëri që mund të mposhtet.
Sikur ai kompozitori rus
që pas një goditje në tru nuk kuptoi tekstin
por arriti të shkruaj muzikë për të.
Kjo ngjashmëri e njeh një fragment të ardhmes!
Nëse Tomasi kishte dëgjuar sesi një derë
godet prapë në një kohë të mëvonshme
por lë jehonën e vet tani.
Kandili i detit që stërpik në ujin e plazhit
vezullon prej porosisw rrezikuese.
(Për Tomas Tranströmer)
