Si me zor i doli gjumi n’atë mëngjes piktorit Xha. Kështu e thirrnin e tanë mahalla qysh prej vegjlie. Emnin e kish Xhavit dhe nji nga fmijt e familjes e kishte thirrë Xha, dhe pastaj kështu kishin vazhdu me e thirrë edhe të mdhajt. Ma vonë, djemtë e mahallës tue e tallë gjithnji i thoshin se fmijt duheshin me e thirrë axha Xha, ose nganjiherë kur ndonjani donte me u ba vërtet i keq e thirrte: ‘Oj Gjâ.’
Atij iu kishte mërzitë qysh moti galeria e tij e vocërr, që ai e qunte dugajë. Tanë ditën i duhej me pikturu kryesisht fotografitë e njerëzve të vdekun. Hapsina përnime ish e vocërr. Nuk di me thanë sa me metër katrorë, po edhe derën e kishte të vocërr e nji njeriu ma të gjatë me trup do t’i duhej me përkulë kryet për me hy brenda. Dugaja ish nën shpinë e tij dykatëshe, ku Xhaja jetonte me prind, me vllazni e këta me gra e me fmijë. Xhaja ishte sugari i familjes e “artisti” i mahallës, qysh banin hajgare djemtë e mahallës. Shpia, si shumica e shpive në mahallë, ishte pa fasadë, veç me tulla të kuqe. Poshtë ish dhoma e ndejes me kuzhinë. Nalt, në kat, ishin dhomat e mdhaja të vllaznive me gra e me fmijë, e dhoma e Xhajës ish si e veçantë prej të tanve, në nji hapsinë nër kulm. Lagja ishte në pjesën e vjetër të qytetit, dhe njerëzit kryesisht baheshin idare prej fitimit të shitoreve private. Shumica e atyne të cilët i kishin largu nga puna, kishin hapë shitore përfundi shtëpive, dhe profesionet në atë kohë, fillim viteve 1990, ishin tepër lehtë të ndryshueshme e të përshtatuna. Xha ishte ndër ata që njisoj iu kishte dashtë me u “përshtatë”, por përsëri brenda kornizave të profesionit të tij. Përballë dugajës ishte çajtorja e vocërr që mirëpriste burrat e mahallës, të papunët dhe punëtorët e shitoreve. Aty baheshin debate të nxehta politike, shikoheshin video-kasetat me filma me Jacky Chennin, Van Dammin dhe humoreskat vendore. Djemtë e mahallës gati tanë ditën rrinin para shitoreve tue i formulu fjalitë erotike për vajzat që kalonin nëpër sokak. Xhaja nuk i pëlqente djemtë e mahallës sepse ata, perveç tjerash, paraqisnin rrezik për me ia zbulu dashuriçkat e fshehta aty këtu. Ai nuk dilte shpesh në pjesë tjera të qytetit. Nji kohë ishte izolu sepse po fshihej prej armatës së Jugosllavisë e cila po i çonte dhunshëm djemtë e moshës së ushtrisë në pjesët ku bahej luftë. Ai e kishte kalu moshën e ushtrisë por kjo nuk e përjashtonte fare prej rrezikut që policia me e nxanë e me nisë në front në Kroaci ku po bahej luftë. Disa ushtarë shqiptar që kishin qenë duke shërby në armatën jugosllavi ishin kthy në arkivole me urdhërin mos me u hapë arkivoli e me spjegimin zyrtar se “kishin vra veten”. Kur familjarët i kishin hapë arkivolet, disa prej tyne kishin pasë plumbin në shpinë, dhe qepjen prej obduksionit në gjoks. Xhaja e shihte gjithmonë vetën aty. N’arkivol të hekurit, me trup të kthyem përmbys. Ai i gjallë, i ndëgjonte njerzit e vet tue vajtu mbi të. Sa herë e paramendonte këtë skenë, i dridhej trupi. E kështu, e kishte ba planin e ikjes – dilte prej deriçkës së dugajës që nxirrte në podrum të shpisë, e prej podrumit përsëri nëpër do shkallë e mbrapa oborrit, e prej oborrit nëpër nji deriçkë tjetër në oborr të kojshive, e në të kapërcyem të nji prrocke që kishte dalë prej lumit të qytetit që e kishin asfaltu para disa dekadave, në nji oborr tjetër e kështu i humbej filli përtej mahallës. E kishte mendu disa herë me e lëshu vendin, siç banin shumica e moshatarve të tij, por nuk e paramendonte vetën në nji vend tjetër pa ngjyrat e tij. Ndëgjonte prej të tjerve që nuk ishte e lehtë jeta për ata që po iknin. Flenin disa vetë në nji dhomë, punonin punë të randa fizike, me ushqim të dobët. E Xha, nuk mundej me paramendu duert e tij me kapë diçka tjetër pos ngjyrave e pëlhurave.
Ma në fund, mbas disa minutave zvarritje në shtratin e tij luksoz të sapo blemë prej shitjes së nji pikture, përsëri të nji gruje të vdekun, u ngrit dhe ashtu i ulun, krunte njanën kambë me fort pak kime. Bile iu kujtu kur njiherë mbasi kishin çu dashni me grunë e kojshive, burri i së cilës e mbante çajtoren, ajo i pat thanë: “Uuu unë paskam kime ma shumë se ti, more!” U mendu edhe njiherë teksa shihte kambën e tij e mandej filloi me i kujtu skenat pasionante me kojshiken. S’kaloi shumë, tha:
– “Çu Xhavit se nuk ka hajr prej kambve me kime”.
I veshi pantollat me zingjir të prishun e të përlyem prej ngjyrave dhe doli në dugajë. I pëlqente m’u veshë kështu sepse në mendjen e tij dukej ma artist. Flokët si gjithnji i kishte të pakrehun, mjekrën e rrunte veç për bajram, dhe tue qenë se shumë rrallë lahej, gjithnji binte erë duhani e ngjyre.
Njerëzit që kanë pare vijnë në dugajë të Xhajës me i pikturu njerëzit e tyne të dashun që kanë kapërcy matanë prej kësaj dynjaje. Xhaja duhet me jetu dyqysh. Normalisht, ma me qef kish me pikturu diçka që i pëlqen atij e jo tanë ditën me u marrë me fytyrat e njerëzve kryesisht të vdekun. Jo, kadale! Nuk asht e vërtetë! Nganjiherë i pëlqente me u përqendru te rrudhat e naj plaku ma shumë se te ngjyrat e luleve të vendosuna në ndonji vazo mbi tavolinë. Por edhe kësaj të fundit i thonë natyrë e vdekun. E sa për rrudha, e kishte pasë ndëgju njiherë nji kritik arti tue folë me shumë pasion për rrudhat e nji plaku në nji pikturë të nji piktori të njohun nga Shqipnia, e sa herë i shikonte me përqendrim, pyeste si në pishman: ‘E mirë çka ka këtu interesante?’
* * *
Kamarieri i çajtores ia solli çajin. Si zakonisht, Xha e niste ditën me nji çaj e me nji cigare. Ishte shi i imtë atë ditë, prej atyne që të ban qull e s’e vëren. Mirë i thonë ‘shi budallë’ se thu hajt edhe pak, e hajt edhe pak, e bahesh qull. Pikat e shiut e kishin prekë pak gotën dhe lugën e çajit.
- Po më vjen keq po më ndali qaj tipi, – tha kamarieri tue dashtë me u arsyetu për gotën pak të lagun.
- Nuk ka gajle! – ia priti Xhaja pa e lanë me përfundu fjalinë.
“Hajt se nganjiherë i bini edhe pa i la hiq,” mendoi me vete. Kamarieri e la çajin në tavolinë dhe doli.
- Hej, më ban za kur ta përvlon çajin për së dyti! – e porositi Xhaja djalin e çajtores.
Xhaja rëndom e pinte çajin deri në gjysmë të gotës e mandej e dhizte nji cigare. Tue e nxjerrë cigaren, ndëgjoi nji za.
- T’u rrittë ndera, dhezë e kam!
Xhaja ktheu kokën pa mendu kah fotografia n’anën e tij të djathtë e mandej e dhezi cigaren.
- Po ti gjith dhezë e ki! – ia ktheu Xhaja, – bile edhe kurrnjiherë nuk ma qite nji.
Fotografia n’anën e tij të djathtë, e vendosun në tavolinë tregonte nji djalë që ish i ulun në shkallë. Ai i kishte vu durtë në gjuj, dhe në njanën dorë e kish cigaren e dhezun. Ishte në gjysëmprofil me shikim gjysëmteposhtë, me nji gjysëmbuzëqeshje. Kish flokë të shkurtë me balluke dhe mjekër të rritun. Dukej në fillim të tridhjetave.
Vetëm shfrymja e tymit të cigares ndëgjohej. Xhaja filloi ngadalë m’i ba gati ngjyrat dhe deshti me porositë edhe nji çaj. Kur ktheu kokën kah xhami për me ia ba me isharet djalit të çajtores, e frikësoi gruja që kishte qenë në dugajë, mbrapa tij.
- Më fal! – tha ajo – të tremba?
- Jo, jo, nuk ka lidhje veç nuk të pasna vu re, a je moti këtu?
- Jo, veç sa hyna po mbeta tue shiku fotografinë e djalit tem.
- Aah po, po, qe tue punu jam por po kam shumë punë.
- A ban me dijtë deri ku ke mbërri?
- A jo, nuk preferoj me ua tregu myshterijve punën e papërfundume, më vjen keq.
- Po kjo asht hera e dytë që po vij dhe ende nuk ka kurrgja. S’po kuptoj.
- Zojë, ju kam thanë, e kam vështirë për shkak se po punoj shumë edhe ju kam thanë që për shkak të vonesës çmimi asht ma i ulët. Hajdeni mbas nji muji.
- Mbas nji muji? Mos asht pak si shumë?
Xhaja i ngriti supet sikur me i thanë që kjo asht e vetmja mundsi.
- Mirë, – tha zoja – veç mbaje në mend që mbas nji muji nëse piktura nuk asht gati unë kam me e marrë fotografinë! Dhe doli.
Xhaja i shliruem si prej nji thesi të randë, u ul në karrige dhe ndjeu njifarë lodhsie.
“Piih” – shfryu, “t’e hajë dreqi t’e hajë, u ba vështirë me gjallnu.”
E dhezi edhe nji cigare. Tue i shiku fotografitë që i vareshin në mure, i shkoi mendja se ky profesion asht shumë palidhje. Në ketë vend s’ka shans me ble dikush piktura me ide origjinale ose qysh i atij i pëlqente me mendu se janë “kontemporane”, se gjindja nuk kanë pare. Në fakt nuk di a kanë pasë najherë pare për piktura. Me gjasë asnjiherë, se fundja piktura asht luks. Po nuk asht puna e pareve, tha me vete, sa i harxhojnë paret për me pikturu fotografinë e njeriut të vdekun ma mirë asht me ble nji prej punimeve të mia kontemporane me përkushtim për të vdekunin. Jo, jo, nuk asht puna aty, puna asht se gjindja janë të mençëm, nuk harxhojnë pare në diçka që nuk e kuptojnë – i sillte kështu nëpër krye mendimet sa andej e sa këndej. Ende e kishte ndjenjën e keqe prej bisedës me grunë që e vizitoi ma heret. “Huu”, shfryu edhe nji herë, mandej u çu e shkoi te shtafellaji. Mori kornizën me pëlhurë, e vendosi në shtafellaj, mori fotografinë dhe e vendosi pranë shtafellajit, përgatiti ngjyrat dhe tha: “Hajde me bismilah, ndoshta kryhesh sot.”
Kishte fillu moti me pikturu këtë fotografi por qe sa ditë kishte mbetë te sytë. Shikimin e djalit në fotografi nuk po mundej m’ia qëllu kurrqysh. Mendoi me vete se sa ma lehtë e ka m’i pikturu fotografitë e pleqve sepse zakonisht ata shikojnë kah kamera, fotografitë e të rijve janë dyqysh si për çudë. Xhaja ia nisi me punu.
“Ndoshta kish qenë mirë me i qitë pak ngjyrë të bardhë në bebëza e me u dhanë pak jetë këtyne syve,” mendoi derisa e shikonte herë pikturën e herë fotografinë. “Po si me u dhanë jetë syve që nuk jetojnë,” pyeti me za. Xhaja e kishte të vështirë me e largu prej mendjes faktin se këto fotografi ishin të njerzve që kishin vdekë. Sa herë shihte fotografi të djemve të ri, si në rastin e fotografisë që ish tue e pikturu, e mendonte mos i kanë vra gjatë shërbimit ushtarak. Shpesh edhe fotografitë e njerzve të gjallë kur i shikonte, në mendjen e tij ata kishin kapërcy moti n’atë dynja. Bile, ju kishte ba shprehi m’i paramendu njerëzit që i kishte përreth se si kishte me ua pikturu fotografitë kur të vdesin. Për Xhajën ishte njifarë lidhje e çuditshme që e kish kriju me vdekjen dhe me fotografitë, prandaj për të fotografimi paraqiste njifarë vrasje dhe mënyra qysh ai e mendonte këtë ish se meqë njerëzit bajnë fotografi për me kapë çaste të jetës apo për me jetësu kujtimin, ata e artificializojnë këtë kujtim me fotografi, bile shkojnë edhe ma tej edhe e pikturojnë. Sa herë shihte fotoaparatin dhe dikush donte me e fotografu, ai e paramendonte se ajo zhurma kur nxinet fotografia, janë të fundmet sekonda të jetës së tij.
Nji ditë moti, gruja e kojshive që sa ishte kthy prej pushimeve verore, kishte marrë nji fotografi të saj m’ia tregu Xhajës. Ai e kqyri mirë e mirë e i tha:
– A kjo asht fotografia që po don me e pikturu kur ke me vdekë a?
Ajo e habitun dhe e trishtueme i tha që ajo veç kish dashtë që ai me e pa fotografinë, qaq. Xhajës veç atëherë sikur i ra ndërmend që jo krejt fotografitë bahen për m’u pikturu mbas vdekjes. Aha, po de po – u përgjegj. Ma vonë, tue çu dashni, ai ia kapi qafën e pastaj kryet.
– Pa kqyr pak andej. Jo, jo, pak ma kah unë. Edhe pak këndej.
– Ç’a ki ej, se marova – i tha ajo.
Xhaja tue e shiku me vëmendje, por pa e përfillë atë, taman sikur t’ishte fotografi, tha si nëpër dhambë:
“Ka me qenë lehtë me pikturu fotografinë tande kur ke me vdekë dhe për ty e baj pa pare.” Padashtas i doli njifarë e ngërdheshune.
- Më fal që po të përzihem po sytë nuk i kam kështu – u ndëgju prapë zani.
- A?
- Sytë, nuk i kam kështu, më ke ngjyrosë lot.
- Nuk janë lot po duhet me qitë pak ngjyrë të bardhë për me shkëlqy se përndryshe duken sy pa jetë.
Xhaja u largu prej pikturës dhe tue ecë mbrapa shikonte herë fotografinë e herë pëlhurën dhe tha: “Ndoshta nuk e ke keq”.
Tue ecë mbrapa u ndesh në kamarierin që ia kish sjellë çajin e dytë. U përvlunë pak të dytë. Xhaja me nervozë iu shfry kamarierit:
- Ku i ke sytë bre budallë! Po a prite unë me pasë sy përmbas a?
- Më fal, më fal, pashë zotin! A u përvlove? Qe po ta bij çajin tjetër.
- Leje krejt, t’e hajë dreqi t’e hajë! I doli lezeti kësaj pune! – i tha Xhaja.
Kamarieri doli ndërsa Xhaja u ul në karrige tue sha e tue shfry. Masandej e ndëgjoi nji të qeshun. Pastaj ra nji qetësi. Prap nji e qeshun.
- A fort qesharake a? Fol, fol!
- Paj, si shumë seriozisht po e me merr jetën bre e kurgja nuk po të shkon mbarë.
- Boll mirë po më shkon! Punën e kam, krejt i kam!
- Po, e ki nji punë që as vetë s’e don. I ke dy shokë. Bashkë me ta dilni në çarshi, pini birra dhe ankoheni e baheni si dhelpna që kur nuk e mbërrini rrushin tha “jo s’pe du se asht i tharbtë”.
U ndëgju e qeshuna prap.
- Ani de, qesh, mirë.
- Po po, e ke edhe nji të dashun.
- Nuk e kam të dashun, po dashnore, – ia ktheu Xhaja me ironi.
- Po de, dashnore që e don. Ah, po, kam harru se gratë e atij soji nuk duhen, – përsëri u ndëgju e qeshuna me përçmim.
Njani prej djemve të mahallës hyni në dugajë dhe i tha Xhajës:
– “Oj Gjá, me kend po folë”?
* * *
Sa herë Xhaja çonte dashni me grunë e kojshive, i shkonte dita a nata fort për së mbari, po mandej mendonte, ‘hm! shih se çka po më len me i ba’. Për Xhajën “kojshikja” qysh ai e thrriste, ishte nji gru llojin e së cilës kurrë nji burrë nuk do duhej me u martu. Nganjiherë, kojshikja vinte me gjoks të mavijosun dhe ai i mllefosun thoshte me vete se ajo e lypë dajakun. Nuk e kishte pytë kurrë për mavijosje të gjoksit a të gjinit. Ishte i bindun se dikush e rrihte. Për Xhanë e plot të tjerë, me i rrehë gratë ishte gati si normale, por me e pasë pytë dikush se a asht normale, ai kishte me thanë “Jo”. Por nuk kishte me dalë, ta zamë, me demonstru kundër, ashtu siq dilte, me demonstru kundër shtypjes kombtare. Ai vetë nuk kish çu duer mbi asnji gru. Kojshiken, diqysh e përdorte si mjet për shfrymje të epsheve. Së paku kështu mendonte ai. Sipas tij, burri i saj a ndonji burrë tjetër që e rrihte, i dilte hakesh edhe për të. E kojshikja? Ajo ishte si e mpime. Gratë e tjera do t’i kishin thanë “Hajt se qeshtu janë krejt burrat, dikur ndalet”. Gratë së pari ua mësonin huqet baballarve, mandej burrave të tyne, vjehrrive, e krejt ma vonë djemve. Kojshikja po ia mësonte huqet edhe Xhajës. Disa herë i kishte thanë që e ka mendu me ikë prej burrit se asht lodhë. Bile edhe ia kishte qitë si përreth që hiq s’kish qenë keq ajo e Xhaja me pasë dalë prej këtij vendi, me ikë bashkë. Xhaja kurrë s’e kishte marrë mundin me iu përgjegjë, njiherë veç i kishte thanë si me të qeshun “A p’e sheh ku shihet që axhami je martu e axhami ke mbetë”.
Ajo e kish kuptu që ky muhabet, veç muhabet asht e veç muhabet mundet me mbetë, edhe atë veç në mendjen e saj. Prap, ajo vazhdonte me andrru, se fundja këtë nuk mbërrinte kush me ia ndalë. Me andrru me sy hapun. Përhumbej me orë ta tana në të vetmen hapsinë ku mundej me qenë vetja – në mendjen e saj. Mu sikur Xhaja. Ai andrronte gjithmonë, veçse mbas nji kohe e kishte vështirë me e pre me thikë realitetin prej andrrës me sy hapun.
Nji herë familja e kishin qitë Xhajën me u pëlqy me nji çikë, dhe sa ndejti me të, Xhaja e krahasonte me kojshiken. Në ditët mbas kësaj, derisa përpiqej me flejtë, i dilte para fytyra e saj dhe e kojshikes. E fundit gjithmonë ishte ma e kthjellët, ma e dashun. Nji mbasdite ajo kishte shku te Xhaja, dhe e shtrime në shtratin e tij i tha që ajo tash moti nuk flinte me burrin e saj. Përveç që ajo nuk donte, burri i saj kishte dashnor. Xhaja nuk e kuptoi mirë e i tha me njifarë të qeshune: “Të gjithë mashkujt kanë dashnore! Burri asht për shtatë gra!” Ajo ia ktheu – “Jo dashnore” – tue e zgjatë e theksu “e”-në, “po dashnor”. Xhaja u step, ia paramendoi fytyrën burrit të saj. Po ai asht njeri i mirë more, asht njeri i mirë – ia përsëritte vetës, se kështu Xhaja i lidhte gjanat. “Nuk asht e mundun” – tha ai dhe iu vërsul kojshikes – “Nuk po të vjen marre, moj e paftyrë!”
I tha e shku në shpi, e pastaj i erdh si nji e vjellun. Përsëri e paramendoi burrin e saj, të zotin e çajtores. “Tanë ata burra në çajtore, e ai i gatshëm me u dhuru dashni të gjithve” mendoi. Të nesermen, me sabah, nuk e porositi çajin në dugajë po shkoi vetë në çajtore. Burri i kojshikes, si gjithmonë, mikpritës e i njerzishëm, u çu në kambë e i tha:
– Eu, hajërli koftë, ç’a të paska gjetë kështu Xhavit? Ku me lanë nji shej? Qe tybe dy çajat e parë i ki prej shpije, dhe ia bani me isharet kamarierit me ia sjellë Xhajës çajin.
Xhaja u ul pa ba za. Herë dukej sikur ka me nisë me kajtë e herë dukej sikur asht tue buzqeshë. E piu çajin e parë, tue e veneru të zotin e çajtores se si sillej me burrat e tjerë. E piu çajin e dytë, me shpresë që po vërente ndonji gja të “dyshimtë”. I humbun në këto farë konspiracionesh, e ndjeu nji dorë në krahun e tij e u çu rrëmbimthi prej karriges. Si me shpejtësi drite iu shfaqën fotografi në krye: i zoti i çajtores tue ia përkdhelë krahun, burrat e tjerë tue e shiku me sy zgurdullues, kamarieri i çajtores tue e sjellë çajin me nji tepsi çaji që e kish kapë veç me dy gishta e që luhatej majtas e djathtas dhe me nji buzëqeshje alla “eh të zuna”. Tavolina lëvizi, u derdh çaji. Në fakt, kishte qenë nji prej djemve të mahallës që e kish thirrë Xhanë disa herë, po ai i përqendruem në profesionin e tij të ri prej detektivi, nuk kish ndëgju send deri në momentin kur ai e preku në krah.
– Oo kadalë he burrë, po fort u trembe bre! – i tha djali i mahallës.
– Çka po kqyresh kështu oj Gjâ? Xhaja kishte mbetë tu e shiku herë atë, herë veten, sikur me dashë me u siguru se asht plotësisht i veshun dhe herë herë shikonte të zotin e çajtores. I hutuem, e mori veten por vendosi me dalë prej çajtores e me u kthy në dugajë.
Kur hyni në dugaj, shfryu njiherë e u ul.
– Çka je ba kështu si lugat – u ndëgju zani. Çkafit po i tutesh? Vetes a atij? Ku e ke problemin?
Xhaja i nervozuem u kthy kah fotografia:
– Nuk po tutna bre nuk po tutna, po… shuj tash ti.
U ndëgju prapë e qeshuna, me tallje, si zakonisht.
Xhaja doli edhe prej dugajës e shkoi nalt në dhomën e tij nër kulm. U shtri në shtratin e tij luksoz, sytë në tavan e po mendonte cila asht ma keq. Përpiqej me e tfillu nëse e kishte rrejtë kojshikja. “Si asht e mundun bre? Nuk asht e moralshme”- mendoi. Por kanari nuk i rrinte mbarë. Përsëritte dyshimet – po une? unë e du nji gru të martume? A asht e moralshme kjo? Po ajo? Po nuk e du unë ate jo.
“Kujt po i ban keq ti?” – zani prej fotografije i tingllonte përsëri.
“Qysh bre?” përsëritte me vete, ndërkohë që përpiqej me kujtu tamam se çka i kishte thanë kojshikja. E kishte respektu e dashtë gjithnji të zotin e çajtores, sikur të gjithë njerzit tjerë që e njihnin. Dhe tani nuk po arrinte me i lidhë gjanat tamam.
Kur i çeli sytë, Xhaja e mori vesh se e kish pasë nxanë gjumi e tash veç ishte tre e natës. I hoqi teshat, i veshi pizhamet dhe u shtri përsëri. I ra në mend qysh ish friksu prej djalit të mahallës në çajtore. E ndreqi pozitën në shtrat, e futi krahun nër jastëk e i msheli sytë. Iu kujtu kojshikja. I erdh nji dëshirë e fuqishme, thujse prej barku me e pasë afër veti. Filloi në mendjen e tij me fantazu se qysh kish me çu dashni me të. Pastaj filloi me e mendu mëngjesin me të. Ia paramendoi flokët e saj shumë të gjatë ngjyrë gështaje e me disa fije ngjyrë ari. Asaj kështu i kishin thanë gratë e shpisë, me i ngjyrosë dhe mos me i pre flokët se kur e veshnin me tesha të nuses, me flokë të gjata e me fije ngjyrë ari, frizura dilte ma e mirë, e modës së fundit për nuse. Xhajës i pëlqenin flokët e saj. Nganjiherë kur ishin të shtrimë, dhe kojshiken e zinte nji gjysmë gjumë, flokët i shkonin deri te beli, ia mbulonin krahët e gjoksin dhe fijet e ngjyrosuna përziheshin me ngjyrë gështaje. Ajo edhe në gjumë strukej dhe sikur e vidhte gjumin. Xhaja e shikonte tinëz dhe thoshte me vete “shih qysh struket, si trumcak” dhe nji gjysëmbuzeqeshje ia përshkonte fytyrën. E paramendoi ashtu të strukun edhe tani. Xhaja e kishte fort problem me u çu prej gjumit por me vete tha “me pasë atë afër, hiç nuk kisha pritu”. Pastaj e paramendoi qysh në nji botë tjetër kur krejt njerzit si me magji kishin me harru gjithçka e kishin me mendu se ajo nuk asht e martueme e kurrë dorë mashkulli s’e ka prekë, besa, kështu edhe ishte martu me të. Ose me e kthy kohën mrapsht e me u pasë taku me kojshiken atëherë moti, kur ky e pat vërejtë rrugës, prej së largu por nuk pat folë kurrë me të. Filloi me e pa shtatzanë.
– Heee bre nanën! – tha me veti – Budallë! Kthjellu!
I paramendoi dy shokët e vet se qysh kishin me komentu Xhajën, ba me pasë martu “qiftin e kojshikes” – qysh zakonisht shpreheshin burrat. Pastaj e mendoi familjen e tij. Marren. Iu duk sikur i pa njerëzit tue kalu kah dugaja e tue pa Xhajën me bisht të synit, e mandej burrin e saj që me durë në xhepa prej pragut të çajtores e sillte kryet tue u zgërdhi sikur me dashtë me i thanë “e pata unë në dorë e tash të mbet ty”. Shprehja “i mbeti në dorë” ishte krejt e zakonshme për burra, e që shprehte nji vendim martese si imponim prej rrethanave, e “moral të dyshimtë” të grues. Krejt e zakonshme e burrave të atij qyteti, të cilët temë kryesore kishin gratë e jetët e tyne, se me kë kishin shku e kë kishin dashtë. Kush i kishte posedu trupat e tyne. Në moralin e asaj shoqnie, trupat e grave e jetët e tyne ishin prona për posedim. E për prona, burrat edhe vriteshin.
Xhajës iu kujtu se ai vetë i kish pasë gjyku shumë vetë që ishin martu me gra “si qiften e kojshikes”.
– Heee, more budallë, kthjellu! – tha dhe u kthye në krahun tjetër sikur me u mundu me fillu natën prej fillimit e me i heqë mendimet prej kreje.
Pothujse e zuni gjumi, kur e ndjeu kojshiken afër. Pastaj edhe ma afër. Kojshikja e kishte zakon me ia prek shpinën me thithkat e gjinjve, diçka që këtij i pëlqente fort. Buzqeshi.
- A e erdhe a? – i tha. Ajo nuk u përgjegj.
- Hej moj, dil këndej!
Përsëri heshtje.
- Mori – u kthye kah ajo. Po ajo veç ishte çu prej shtrati e kish dalë para derës së dhomës. Njenin krah dhe njenin gji e kishte të zbuluem dhe i shiheshin plagë.
- Çka po rrin aty? – i tha me pezm derisa po e ndjente që gjoksi iu ça prej
dhimtës që ndjeu për te. Tue ia shiku plagët, ashtu prej së largu, kojshikja përnjiherë u shndërru në burrë, në burrin e saj, burrin e çajtores, dhe njisoj si kojshikes edhe atij i dukej gjysma e krahut të zbuluem, pastaj në vjehrrin e saj. Xhaja i zgurdulloi sytë dhe mbeti pa frymë. Mundohej me nxjerrë za po nuk mundej. Mundohej me lëvizë e prapë nuk mundej. Dikur, i doli nji za si rënkim. U mbush me frymë dhe i çeli sytë dhe pa veten ulun. Kishte qenë tue andrru.
Jo jo po andrroj, po andrroj – thoshte tue u mbushë me frymë.
Ishte djersitë e ba qull. Shikoi përreth. Hoxha filloi me këndu ezanin.
“Eu subhan-allah, qenka ba sabah. Po a jam tue andrru hala a jam çu vërtet?” – mendoi me vete. E pa veten me rrobet e veshuna prej nji dite ma heret. “A asht e mundun që kam flejtë tanë ditën e natën? Çka më ka gjetë more kështu?”
* * *
Xhaja shkoi në dugajë. E porositi çajin. Filloi me i rregullu disa piktura dhe tha se ndoshta asht koha me e fshi pak dugajën. I erdh çaji. U ul, e piu shpejt e shpejt, dhe nisi me fshi. Tue e rregullu tanë atë pshtjellim në dugajë, i’u duk se ka me e rregullu edhe lamshin në kryet e tij. Nisi me mendu qysh ai e kishte nji jetë gati paralele e shumë kundërthanëse. Vërtet! Në këtë qytet tjetër thuhej, e tjetër bahej. Krejt vendi ishte si në nji farë izolimi, por mahalla e tij veçmas. Kur ishte aty, e mendonte veten brenda këtij rrethi të ngushtë e pajtohej me do rregulla të pashkrume. Mbramjeve, por jo shpesh, shkonte në pjesët ku rrinin “shtresa e shqueme e shoqnisë” – artistat dhe “mendjet kritike”. Rregullat ishin të njejta, veç shpreheshin me nji fjalor tjetër. Fjalë të reja nga koncepte gjoja liberale e të hapuna por në gojë që nuk i përtypnin mirë. Iu kujtu ironia e mikut të tij të ri, të cilit veç zanin ia ndëgjonte, për ngjasimin që ia kishte ba me tregimin për dhelpnën dhe rrushin. Sikur vetëtimë i erdhi mendimi se ndoshta jeta e tij paralele ishte veç në lëvizje në hapsina fizike, po përmbajtja ishte e njejtë. E mendoi me vete që djemtë e mahallës e burrat e çajtores nuk flasin për koncepte, por për rregulla të cilat i arsyetojnë, ndërsa shokët e tij tanë ditën flasnin me mllef nëpër kafe qysh duhet me u thy rregullat por nuk marrin guximin me e realizu mllefin e kafes edhe në jetën e tyne private, apo në publik. Natyrisht, thymjet e rregullave kurrë nuk nënkuptonin thymjen e mënyrave të të menduemit për ‘moralin’, i cili kuptohej veç kur kishte të bante me gratë dhe seksin. Po të dyjat palët, vazhdoi me mendu, i thejnë rregullat fshehtazi kur u përshtatet. E pastaj e mendoi përsëri kojshiken, e të tjerat kojshike në hapsinat tjera! Mënyrën se si diskutohet për “moralin” e tyne. E doli mandej që ka shumë si ajo që vujnë njisoj dhe dojnë njisoj, e qysh u harrohet emni se nuk i qujnë me emna, sikur ai që atë e thirrte vetëm “kojshike”. E mendoi veten si fatkeq, e pastaj si mbret, e pastaj prapë fatkeq.
I vendosi gjanat në vend në dugajë e iu duk sikur edhe në krye i vendosi gjanat në vend të vetin.
– Ajo, – tha vetmevete – realisht asht besnike ndaj meje, po ç’a me ba, qysh kanë thanë ma keq asht e gamja se e bamja, dhe i doli nji “Eh”. Për do sekonda iu duk vetja budallë që përpiqej me moralizu dashninë. E mandej iu kujtu dita e djeshme. Në të vërtetë, hala nuk e dinte tamam, nëse kojshikja e kishte rrejtë, nëse vërtet burri i saj kishte dashnor, se ajo e tha si me hajgare, a me qesëndi. Nuk dinte tamam nëse e kishte andrru tanë atë ngjarje. Pra, prej cilës pjesë? Pastaj filloi me mendu se pse kojshikja kishte aq pikllim? Pse ai kurrë asnjiherë nuk e kish pytë për vredat që ia shihte? Kaq shumë po i ikte nji realiteti? Apo përgjigjeve që ajo mundej me ia dhanë? Atij i dukej se pas përgjigjes së saj atij i duhej me ndërmarrë diçka. Nji gja ia thoshte vetës me bindje se ajo nuk ishte e lumtun n’atë martesë. E dinte poashtu që kohëve të fundit, ajo kish fillu mos me e marrë këtë si normale. Përsëri e ndjeu se po mllefosej.
Po pse u martu me të, pse? Asht dashtë me ikë prej shpisë e mos me u martu me te – shfryu.
– Po ku kishte me shku ajo, me ardhë te ti? Kush kish me pranu nji çikë që kishte pasë nji të dashun por s’ishte martu me të? Ti? – u ndëgju zani përsëri.
Xha u ndal, drejtoi trupin dhe u kthy kah fotografia e pyeti:
- Me kend jam unë realisht i mllefosun?
E mori pëlhurën ku ishte tue e pikturu djalin prej fotografisë dhe si gjithmonë tha: “Hajde me bismilah, ndoshta kryhesh sot”.
Kishte mbetë hala te sytë. Punoi, fshiu, punoi, fshiu për ma shumë se gjysmë ore. E pa që ishte e kot, dhe tha vetmeveti po ulem pak po pushoj.
- Pse vlla po kam problem me t’i vizatu këta sy – murmuriti.
- Hah, nuk asht problemi me sytë e mi, po me sytë e tu – u ndëgju zani – Sy kie e nuk po sheh.
- Boll mirë po shoh, shumë kthjellët bile.
- Sytë e menjdes nuk po të shohin. Për me e arsyetu vetën, i len fajin botës. E ke kriju nji skenar në mendjen tande, e ke nisë me e besu si të vërtetë. Ke renditë ngjarje të paqena. Çu, kthjellu. Gruja e kojshive, asht dashnore e jote vetëm në mendjen tande.
Xha e injoroi zanin.
Mendimet iu mbështollën përsëri. Mendoi me ndëgju muzikë dhe iu kujtu nji radio e vogël dhe u ngrit me e kërku dhe iu kujtu që mundet me qenë në nji dollap ku linte gjana që nuk i hynin në punë. Filloi me i palu edhe disa vegla në dollap derisa kërkonte radion. Mendimet iu ngatrruen prapë. Iu kujtun ditët prej që kishte fillu me çu dashni me kojshiken, pastaj shkoi edhe ma larg, kur e kishte pa kojshiken për herë të parë. Shumë moti, në rrugë.
Nuk iu kishte afru asnjiherë, as kur ishte ajo me shoqe në ndonji kafe, e as kur ishte tue ecë vetë por gjithmonë ia kishte admiru flokët e gjatë. Hera herës ishte mundu me i ra në sy diqysh, me e lëshu ndonji gjysmë fjale por kaq. Ajo ishte e imët me trup, dhe saherë e kishte pa, e kishte mendu veten si shpëtimtar të saj. E kishte paramendu me e pasë në krah e në gjoks, e gjithmonë kishte thanë “qe, këtë njeri me nji dorë e zapton”, e këtë mendim e kishte percjellë gjithmonë me nji buzëqeshje. Mbas nji kohe, e kishte pa përdore me nji djalë pastaj nuk e kishte pa ma. Disa vjet mbas, në nji të dielle, dëgjoi muzikë me za të naltë në kojshi. Familja e tij i thanë se po martohej burri i çajtores. Kishte kalu ndoshta nji vit a ma shumë prej dasmës, nji nga djemtë e mahallës tu nejt me Xhajën në dugajë të tij, e pa nusen e burrit të çajtores tue dalë nga shitorja që shiste perime me nji qese në dorë, e i tha Xhajës – qe nusja e mahallës, kojshikja e re, gruja e pronarit të çajtores. Xhaja e kishte njoftë menjiherë. Ishte ajo. Kishte pasë trenerka të kuqe veshun, me nallane, dhe flokë të lidhuna mbrapa. Ai u hutu. Diqysh sikur u ndje i irituem, ndoshta edhe i inatosun. Iu kujtu i dashuni i saj i maparshëm. Mendoi me vete “ku i ra hise këtij kjo”. Nuk mundi tamam me e lidhë qysh u ba kjo martesë, por ia merrte mendja. Ishte prej atyne rasteve kur lidhja e parë nuk kishte përfundu me martesë, dhe gjykimi e shtypja në familje e rreth rritej, dhe nji mënyrë me e ndalë këtë ishte martesa. Nuk e kishte pytë asnjiherë atë, se nuk donte me i lanë asaj përshtypje se ky interesohej. Kish mendu me i pytë gratë e familjes dhe e kishte sjellë muhabetin si përreth disa herë, por nuk kish nxjerrë gja. Shpia e tyne ishte afër me shpinë ku ishte martu ajo. Gratë e familjes së tij ishin endë njifarë kohe shumë shpesh me gratë e familjes ku ishte martu ajo. Kish mundësi hiç mos me dalë në sokak, po veç me u përbiru nëpër oborre e deriçka, e mure të rrënueme të shpiave të vjetra e me mbërri te shpia e tyne. Ashtu e kish taku kojshiken, në nji prej herave tue e provu atë ikjen prej policve që vijshin me kërku për ushtri. E gjeti radion. U ul dhe po kërkonte muzikë – lajme, muzikë popullore, lajme, emision me të ftuem, muzikë e qetë. Derisa po mendonte a me lanë këtë muzikë, iu kujtu se në cilin prej hapave të provës së ikjes prej ushtrisë e kish taku kojshiken. Iu kujtu qysh e kish marrë në gjoks, për herë të parë. Ai kishte qef me mendu se ajo i kish ra në gjoks. Diqysh, si prej qielli. Duke mendu kështu, si diçka që ajo kish ba, apo si diçka që kish ndodhë vetvetiu, ai e hiqte përgjegjësinë për veprimin e tij. Njikohësisht, largohej ma shumë prej të vërtetës. U mbështet në karrige. E kish sjellë ndërmend këtë çast disa herë por donte përsëri me e kujtu. Donte përsëri me e risjellë po atë ndjenjë që e kishte pasë në bark kur ajo “i kish ra në gjoks”. N’atë moment sikur u kthjellë pak dhe u lidhë me zanin e fotografisë për “skenaret e paqena”. Hala i turbulluem, i ndëgjoi do zane mbrapa e u tremb. Iu duk që dikush edhe mendimet mundet me ia diktu, e kështu kuptohet “sekreti” i tij. E ktheu kryet kah sokaku dhe pa disa njerëz te çajtorja. Pastaj u ndëgjuen disa zane të grave. Pastaj qetësi prap. Ju duk pak si e pazakontë kjo atmosferë, sikur me pasë ngja diçka po nuk donte me e prishë imazhin e dikujt që i sheh punët e veta. U ngrit me shku te shtafelljaji kur n’atë moment hyni djali i çajtores dhe i tha.
- A nive për kojshiken? – dhe bani me dorë kah çajtorja.
- Pse çka u ba? – pyeti Xha.
- Ka vdekë.
Xhajës iu prenë gjujtë, e ra në karrige, iu duk se po i vjen përsëri nji e vjellun.
- Qysh?
- Nuk e di veç sot në sabah e kanë gjetë.
* * *
Kishte kalu nji muj. Xhaja nuk kishte dalë në dugajë, as nuk kishte shku në çajtore e as nuk kishte dalë me shokët e tij, e besa as “ushtrimet’ e ikjes prej ushtrisë nuk i kishte ba. Si vdiq kojshikja? Nuk arrinte me zbulu misterin. Nga frika që mundej me iu zbulu “sekreti”, as nuk kishte marrë pjesë në muhabetet për të ose vdekjen e saj. Ishte izolu në dhomën e tij nër kulm. Por i ra në mend se sikur kishte ndëgju muhabetet e grave në shpi ma moti që “kojshikja” po lëngonte prej nji sëmundje. Por vetëm tani po i kujtoheshin copza muhabetesh. Madje iu kujtu që gjatë provave të tij të ikjes prej ushtrisë, kishte gjetë nji kuletë në tokë e që ndër tjera kishte pasë nji fotografi. Prej letërnjoftimit e kishte pa që kuleta i përkiste burrit të mirë të çajtores dhe Xhaja ia kishte dërgu kuletën në çajtore. Iu kujtue përsëri ajo çfarë pat thane zani prej fotografisë – “skenaret e paqena”, por shpejt mendimet tjera ia mbuluen këtë copë vërtetësie.
Nji mbasdite, nji fëmijë i familjes i shkoi në dhomë dhe i tha që nji gru po e pret në dugajë. I mori ma shumë se dhjetë minuta me u çu prej shtrati. Shkoi poshtë në dugajë dhe e pa grunë që kishte qenë para nji muji.
- Më keni thanë me ardhë mbas nji muji dhe unë erdha. Shpresoj që deri tash e keni kry pikturën. Ju lutem më tregoni sa kushton.
N’ato momente hyni burri i çajtores dhe ndërhyni
- Oo Xhavit, qysh je? A je ma mirë, se më kanë kallzu që je smutë.
Xhaja po e shikonte çuditshëm pa iu përgjegjë. Por atij nuk i bante përshtypje dhe vazhdonte:
- Kam dashtë me ardhë edhe në shpi po thashë nuk ka lidhje, pret kjo punë.
Nxori nji fotografi prej xhepi dhe ia lëshoi në dorë Xhajës. Derisa ai po fliste, gruja kishte shiku pikturat e mbështetuna për muri dhe kishte gjetë pikturën e djalit të saj. Tu e shiku pikturën tha:
- Aaah e paskeni kry. Oh, shumë mirë, shumë shumë mirë. Faleminderit shumë. Sa duhet?
Xhaja u çudit. Nuk i kujtohej që e kishte kry pikturën. I kujtohej që kishte mbetë te sytë. U avit te gruja me e shiku pikturën kur burri i çajtores e ndërpreu:
- Xhavit, më fal se po të ndërhyj po më ka mbetë çajtorja vetë. Pra, ta dhashë fotografinë, a kishe mujtë me pikturu në kësi formati? – tue tregu me dorë pikturën në duer të grues.
Xhaja e shikoi fotografinë në dorën e tij. Ishte fotografia e asaj. E njejta që ia kishte tregu para disa mujve kur ishte kthy prej pushimeve verore, kështu bile mendoi si fillim. N’at çast sikur morën gjanat tjetër kahje. Iu kujtue kjo fotografi që e kishte pa në kuletën e burrit të çajtores. Ishte krejtësisht i hutuem. Nuk arrinte me i ngadalsu mendimet që i priftonin në krye. E shikoi prapë fotografinë dhe qeshi. E shikoi pikturën në duert e grusë dhe pa që sytë e djalit kishin qenë të pikturuem.
- Jam shumë e kënaqun me punën e juj. Ia paska vlejtë me pritë pak. Po më duket si me qenë i gjallë – i tha gruja.
Burri i çajtores e pa si i çuditun Xhajën. I dha shej me krye sikur me pyet përsëri.
Xha i shikoi të dytë e u tha:
- Nuk jam tue punu ma – tha dhe bani me dalë prej dugajës.
- O prit, ju lutem, kisha dashtë me ju pagu. Nuk asht në rregull.
Xhaja e shikoi zbrazt dhe i tha:
- Rregull? Nuk ka rregulla ma! – e shtërngoi fotografinë në dorë dhe doli prej dugajës.
U nis për në dhomën e tij. U shtri në shtratin e tij luksoz. E shikoi fotografinë, mbrapa saj ishte i shkruem emni dhe viti – Zoge, 1991. Ia shqiptoi emnin me za. Nuk e kishte thirrë kurrë n’emen. Pastaj zani i tij iu dukë si zani që vinte nga fotografia e djalit sytë e së cilit kishte mendu që nuk po mundej me ia pikturu. Por kësaj here ky za nuk vinte prej jashtë, por brenda vetës së tij. Ishte zani i tij. Brenda vetës së tij. Filloi me qeshë, e me qeshë, po jo me tallje e përçmim siç zakonisht bante. Kjo e qeshun i dilte si vajtim.
Mbas nji kohe, Xhaja kishte vazhdu ushtrimet e tij të ikjes nga policia e armata jugosllave. Me vdekjen e Zoges, e kishte kuptu që pjella e fantazisë së tij ishte ba ma reale se e vërteta. Kishte kriju tana skenaret e mundshme, që projektonin dëshira e dilema. Në mendjen e tij, vazhdoi me ikje tjera përmes fantazisë. Gratë vazhduen me u konsideru prona. Ndërsa qyteti vazhdoi përditshmëninë me vogëlsinë e vet në izolimin e vet. Me gjykimin ndaj grave, me mllefin e burrave.
Trupat e grave vazhduen me qenë armë lufte edhe në kohë paqeje.
2008, 2010 New York, Prishtinë
