“Ai qe i pastrehu i përjetshëm, i urituri i përhershëm, bujtësi i përkohshëm, njeriu që vazhdimisht e kërkoi, por kurrë nuk e gjeti shtëpinë e tij.”[1] Të tillë e përshkruan A. Tufa poetin rus (të akmeizmit por jo vetëm) Osip Mandelshtam. Fëminor e lojcak, i habitur e i mahnitur ndaj fjalës e kulturës, i lidhur ngushtë me gjuhën dhe të folurin si manifestim të ekzistencës njerëzore përballë heshtjes si pritje dhe mundësi të përhershme të muzikës e të fjalës, ai u njoh për një ndërgjegje të veçantë poetike e artistike, duke u përbetuar kundër zbrazëtisë dhe mosqenies.
Një ndër poezitë e viteve të hershme të krijimtarisë së tij letrare, (poezitë e tij të para të mahnisin me përsosmërinë e tyre[2]), e vitit 1910, titullohet pikërisht “Silentium”[3]:
Ajo ende nuk ka lindur,
Ajo është muzikë, dhe fjalë,
Prandaj çdo gjë e gjallë
Është një nyje e pazgjidhur.
Fjalën “si të tillë” Mandelshtami e shihte si realitet të vetë poezisë, si Logos e si mendim të ndërgjegjshëm[4]. Kjo poezi është një shkrim/krijim për vetë shkrimin/krijimin, për procesin dhe forcën krijuese. Në këtë strofë të parë ndodhemi në pritje të “lindjes” së fjalës, të krijimit të saj si një proces krijimi poetik, ku ajo gërshetohet me muzikën pa të cilën nuk lind dot, duke na kthyer pas në kohë në artin e vjetër, veçanërisht atë antik, aq të adhuruar prej Mandelshtamit, ku mbizotëronte shkrirja/sinkretizmi i arteve në një entitet dhe ekzistencë të përbashkët estetike e shpirtërore. “E djeshmja ende nuk ka ndodhur me të vërtetë. Unë dua sërishmi Ovidin, Pushkinin, Katulin.”[5]
Në këtë pritje të gjatë e të heshtur çdo gjë mbetet një nyje e pazgjidhur ende, një identitet dhe ekzistencë e pamanifestuar akoma në fjalë, në Logos. Kështu, kjo strofë e parë, rima e përmbyllur e së cilës lidh/kryqëzon “moslindjen” ende të fjalës me “pazgjidhjen” e nyjes të së gjallës dhe këtë të gjallë me fjalën në sajë të së cilës arrin ta shenjojë qenësinë e vetë, krijon atmosferën e një pritjeje të zgjatur e të heshtur, gati një pritje epifanie. Kryqëzimi i këtyre vargjeve me njëri-tjetrin shënjon pikërisht harmoninë metrike që synon Mandelshtami në mënyrë më se të vetëdijshme. A. Tufa shkruan: “Nëse nuk ka një kryqëzim të drejtpërdrejtë të imazheve, atëherë lidhja ndërmjet sosh kapet (ndjehet) përmjet masës së njëllojtë të vargut – ajo është e para që jep atë inerci tingullore, prej së cilës ngjizen vargjet.”[6]
Parzm’ i detit frymon qetë –
Por si e çmendur dita çelet,
I shkumës jargavani zverdhet –
Në të bruztën enë të zbehtë.
Heshtja e qetësia e natyrës evokohen nga pamjet e detit të qetë e të shkumës së jargavanit, e duket sikur poeti po kërkon atë heshtjen zanafillore para krijimit përfundimtar, një qetësi e botës së jashtme që i lejon asaj të brendshmes paqen për të lindur krijimin e pastër e të çiltër poetik. Përballë imazhit të jargavanit të zverdhur poeti vendos ditën e çelur, shpresën dhe pritjen e nxjerrjes së krijimit në dritë, krijim që turret si i çmendur të lirohet e që nuk pranon të mbetet i syrgjynosur dhe i fshehur, por që gjakon qenësinë, metamorfozën/shndërrimin nga mendim/entitet mendor në fjalë për të arritur ekzistencën e plotë vetjake e të pavarur. Kështu, poeti kërkon qetësinë epifanike e natyrore, të izoluar nga zhurma e rrëmuja njerëzore dhe urbane, që siguron lindjen e poezisë. Ai vetë shkruan: “Gjaku ynë, muzika jonë, shtetësia jonë – të gjitha këto e gjejnë vazhdimin e tyre në qenien e brishtë të një natyre të re, natyrës-Psike. Në këtë mbretëri të frymës pa njeriun, çdocila pemë do të jetë driadë dhe çdocila dukuri do të flasë për metamorfozën e saj.”[7] Vetë kjo poezi (metonimikisht i gjithë arti poetik) po flet për lindjen dhe metamorfozën e saj si një proces natyror dhe i papengueshëm. “Ta ndalosh? Përse? Kush e ndalon diellin kur ai rend me krahë harabeli në vatrën atërore, përpirë prej ethes së kthimit? A nuk është më mirë ta dhurosh atë ditiramb, se sa t’i lypësh lëmoshë?”[8]
Në prekshin pra buzët një ditë
Memecërinë zanafillore,
Mu si një notë kristalore
Të kulluar prej se lind!
Poeti ecën në vijimësi të idesë së strofës paraprake. Ai ndjen nevojën e heshtjes, qetësisë, “memecërisë” zanafillore, natyrore, paraurbane, për të krijuar poezinë e vërtetë. Ai do që t’i largohet kaosit të botës moderne (Llurjè: “Kaosi i shtinte lemerinë”) që shkatërron dhe mohon atë çka është krijuar, në mënyrë që të ketë lirinë dhe paqen që të lindë krijimin artistik si një notë kristalore e të kulluar, të paprekur apo të painfektuar nga sëmundja e çmendurisë bashkëkohore. Gjakon kohën e vjetër, antiken, ku arti qe në piedestalin e vet dhe krijuesi qe hyjni. “Po, bota e vjetër – është ‘bota e vdekur’, por ajo është më e gjallë se kurrë ndonjëherë. Kultura u bë një kamp lufte: ne s’kemi ushqimin, por trapezën; nuk kemi dhomën, por qelën; nuk kemi rrobat, por veshmbathjen. Së mbrami ne kemi fituar lirinë e brendshme, harenë menjëmend të brendshme. Ujin në shtambat e argjilta e pijmë si verë dhe diellin e shijojmë më mirë në një kuzhinë manastiri, sesa në një restorant. Mollët, buka, patatet – ç’prej sodit shuajnë jo vetëm urinë fizike, por edhe atë shpirtërore. Bashkëkohësi nuk njeh veçse urinë fizike, veçse urinë shpirtërore. Për të dhe fjala është kurm, dhe buka e thjeshtë – hare dhe mister.”[9] Kjo botë e vjetër është memecëria zanafillore, kjo paqe e krijuesit dhe e botës me krijimin, me stilin, me të bukurën. Kjo memecëri zanafillore krijuese i kundërvihet memecërisë vetjake (Ahmatova: “Më shumë se gjithçkaje në botë i trembej memecërisë vetjake. E quante atë ‘mbytje marrafrymëse’”), mungesës së frymëzimit apo pengesës së tij, dhe shtron terrenin e krijimit artistik.
Qëndro shkumë, o Afërditë,
Ti, kthehu në muzikë, o fjalë!
Dhe zemra, zemrës turp t’i ngjallë
Njësh me të jetës themelitë!
Lutja që poeti i drejton perëndeshës dhe kërkesa e tij për kthimin e fjalës në muzikë motivohen me lutjen, kërkesën dhe nevojën e tij për t’u kthyer në artin e vërtetë, artin e fjalës ku fjala ka peshën dhe magjinë e saj primordiale, artin e pashkëputur nga harmonia melodike dhe lidhja shpirtërore me njerëzimin, artin që bashkohet e njëjtësohet me zemrën e njeriut dhe me themelet e jetës, artin letrar si krijim të mirëfilltë realitetesh të përtejbotshme ku përthyhet bota e brendshme memece. “Unë nuk kam shkrim, sepse nuk shkruaj kurrë,” shprehet autori në “Prozën e katërt”. “Jam i vetmi në Rusi që punoj me zëtin… Çfarë dreq shkrimtari qenkam unë!”[10] Kjo prirje e poetit për të krijuar letërsi përmes zërit e jo përmes shkrimit dëshmon dhe manifeston pikërisht pikëpamjen e tij mbi artin dhe krijimin. Krijimi letrar për Mandelshtamin nuk mbyllet brenda kufijve hapësinorë të shkrimit e atyre kohorë të bashkëkohësisë, por i kapërcen ata dhe arrin komunikimin dhe bashkekzistencën me atë që gjendet përtej së ashtuquajturës “unë-këtu-tani”. “Poeti sintetik i bashkëkohësisë […] [është] njëfarë Verleni i kulturës. Për të gjithë ndërlikimi i botës së vjetër – është po ajo gajdja pushkiniane. Në të këndojnë idetë, sistemet shkencore, teoritë shtetërore me po aq saktësi, sikundërse këndonin bashkëkohësit e tij, bilbilat dhe trëndafilat.”[11]
Në këtë shkrirje të talentit krijues me heshtjen, si parakushte, lind krijimi i vërtetë artistik e letrar. Lind fjala, mendimi i ndërgjegjshëm, Logosi, poezia, qenësia… “Fjala është Psikeja. Fjala e gjallë nuk e shenjon sendin, porse e zgjedh lirisht, mu si për banesë bujtjeje, këtë apo atë kuptimësi sendore, gjësendi, një trup të dashur. Dhe përreth sendit fjala bredh lirisht, njashtu si shpirti përreth kurmit të braktisur, por të paharruar.”[12]
Ungjilli sipas Gjonit nis me Mishërimin e Fjalës: “Në fillim ishte Fjala. Fjala ishte me Perëndinë. Fjala ishte Perëndi. Fjala ishte që në fillim me Perëndinë.”[13] Paralelisht, fjala është ajo që lind në fillim krijimin (letrar por jo vetëm); ajo është me krijuesin (poetin), është krijuesi (poeti) dhe ka qenë që në fillim me krijuesin (poetin) dhe Poezia e vërtetë gjithmonë lind me Fjalën dhe përfundon me të, duke metamorfizuar heshtjen dhe memecërinë vetjake në notën kristalore të kulluar njësh me të jetës themelitë…
[1] Tufa, Agron. Letërsia dhe procesi letrar në shekullin XX, Vëll. I, Botimet M&B, Tiranë, 2018, f. 105
[2] Po aty.
[3] Fragmentet e poezisë janë marrë nga: Mandelshtam, Osip. Tristia (poezi të zgjedhura, përkthyer nga Agron Tufa), Pika pa sipërfaqe, 2016, f. 47.
[4] Shih: Mandelshtam, Osip. “Mëngjesi i Akemizmit”, Tristia (poezi të zgjedhura, përkthyer nga Agron Tufa), Pika pa sipërfaqe, 2016, 254.
[5] Mandelshtam, Osip. “Fjala dhe kultura”, Tristia (poezi të zgjedhura, përkthyer nga Agron Tufa), Pika pa sipërfaqe, 2016, 261.
[6] Tufa, Agron. Letërsia dhe procesi letrar në shekullin XX, Vëll. I, Botimet M&B, Tiranë, 2018, f. 104.
[7] Mandelshtam, Osip. “Fjala dhe kultura”, Tristia (poezi të zgjedhura, përkthyer nga Agron Tufa), Pika pa sipërfaqe, 2016, 259.
[8] Po aty.
[9] Mandelshtam, Osip. “Fjala dhe kultura”, Tristia (poezi të zgjedhura, përkthyer nga Agron Tufa), Pika pa sipërfaqe, 2016, 260.
[10] Shih: Tufa, Agron. Letërsia dhe procesi letrar në shekullin XX, Vëll. I, Botimet M&B, Tiranë, 2018, f. 103.
[11] Mandelshtam, Osip. “Fjala dhe kultura”, Tristia (poezi të zgjedhura, përkthyer nga Agron Tufa), Pika pa sipërfaqe, 2016, 264.
[12] Po aty, f. 263.
[13] BIBLA, Shkrimi i Shenjtë. Besëlidhja e Re, Ungjilli sipas Gjonit 1:1-2 (përkthimi “Së Bashku”: Atë Joan Lena, Dom Marian Paloka, Pastor Zefjan Nikolla), Shoqëria Biblike Ndërkonfesionale e Shqipërisë, Tiranë, 2020, f. 1259.
