Fragment nga romani me të njëjtin titull
Një roman që lëviz midis mitit e historisë dhe përshkruan botën e brendshme të një ëndërrtari me elemente realizmi, surrealizmi e realizmi magjik, përmes të cilave shfaqen mesazhe të thella. Një nga personazhet e romanit është shkrimtari Ismail Kadare.
Përktheu nga origjinali greqisht Aida Karanxha
Teksa lëvizte me ngadalë, si një balenë e vogël, Petro trashaluqi, që gjithë natën kishte shestuar me ngulm rivënien në skenë, si në ëndërr, të lëvizjes së kalasë, tani po zbriste me kujdes nga lartësitë e vegimit dhe ulej në luginë. E kur gjithë të tjerët talleshin me veprat që ndërmerrte plot pasion, atë e mundonte një brengë e thellë dhe vuante, tek linte pas qytetin e murgëtdhe shoqëronte mendërisht, drejt luginës, qerren e diellit, thyer më dysh nga pesha e kalasë populluar me hije, e cila nga lëvizjet e kërcëllimat e rrotave të saj, herë binte nëpër gropa e herë ngrihej prapë.
Përsiatjet dhe labirintet e mendjes e hodhën tutje, dhe tek flatronte sipër reve, i zhytur në shtrëngatat leshtore të kujtesës, diku u pengua nëpër shkurre e gëmusha plot gjemba, iu zgjidhën lidhëset e këpucëve të vjetra ushtarake, të ngrëna vende-vende, u pengua, ra me fytyrë përtokë, hapi krahët, përqafoi tokën, rrëmbeu baltën e zezë me thonj e me gishta dhe iu duk se tani ishte luftëtari i fundit, një i dështuar, një vrapues i pështirë që, në garë e sipër, frymëprerë, ishte shembur për tokë para shumë kohësh, e s’i kishte dalë koha a s’kish mundur të arrinte në pikëmbërritjen e tij, për të lajmëruar ngathënjimin e hareshëm me fjalën «e korrëm fitoren».
Edhe besonte edhe s’besonte te mrekullitë dhe dukuritë e mbinatyrshme. Shpesh herë, ato i ngjanin me përralla. Kërkonte gjetje të papara ndonjëherë dhe sajonte mrekullitë e veta ëndërrtare, herë me pamje vegimore, herë me fantazi.
E ja, ktheu prapë kokën pas, se diç vetëtiu sipër e pa një ylber që kish prurë një frymë e një rreze drite mbi qytetin e lëverdhë, hedhur si hark, si të ishte ndonjë urë e stërmadhe gotike apo hark triumfi me famë, harpë gjysmëhëne a hark ure i përmbysur në pasqyrimin e vet, një kurorë drite sipër kalasë, e në thellësi, me sfond malet gjigande, s’pa vetëtima, bubullima e tallaze, por portretin e një djaloshi varur aty sipër, me syze të zeza, që lartësohej mbi çdo majë përreth e dilte nga shkëmbinjtë e thepur e të djegur, që kishte filluar të avitej dhe sa më shumë i avitej, aq më qartë i shquheshin tiparet. Ai s’donte ta mishëronte në një bashkëudhëtar të veçantë, por sa më shumë avitej, si të kërcente nga portreti, duke u bërë prej mishi e gjaku, djaloshi merrte tjetër pamje. Kishte shtat mesatar dhe flokët e ngritura përpjetë si antena kryeneçe, të cilat ishte e qartë se i kishte, ngaqë jepte e merrte me lartësitë, malet, muret, shrëngatat tallazet, me gjithë ato madhësi, ngado që ta ktheje kokën. Sytë nuk i dukeshin, por diç fshihnin pas atyre syzeve pis të zeza. Prapëseprapë, rrinte me buzë në gas dhe, që prej fjalëve të para të bisedës së tyre, e ndjeu se kishte të bënte me një djalë të mençur. U çudit sesi i bëhej që ai qytet mbrujtur me ankth, me rrugët e përpjeta shtruar me gurë dhe kalldrëmet e tij, rrjepur nga zvarritjet dhe zinxhirat e atyre që çapiten drejt vdekjes, drithëruar nga gjykimet e pafundme, rënkimet, torturat, ekzekutimet, goditjet e fundit dhënë në lule të ballit, mbi zhavorrin e gjakosur, të ishte vendi ku i ishte rënë koka.
Këtë portret si pamje fantasmagorike që i kishte dalë përpara, askush s’ia kishte paraqitur. E tek rënkonte vazhdimisht e qahej, iu duk se ky djalosh i mençur e krenar, e njatjetoi dhe i foli : «Përshëndetje».
«Diku të kam njohur ty, more djalë», u përgjigj Petrua. «Apo më mirë ta them si në ëndërr se kam bindjen se, edhe në s’të pata njohur, pas pak kam për të mësuar se kush je».
Djaloshi i mençur e mundi me buzëqeshjen e tij dhe Petrua zuri të ndjente mirënjohje, si për praninë e tjetrit, ashtu edhe për bisedën e tij të çiltër. Kjo, sepse gjithë të tjerët, sa e shihnin dhe i kalonin përbri, e quanin për të marrë, i shmangeshin, i hapnin rrugë dhe e përqeshnin.
«Të gjithë më tallin, biri im, për pronësinë e kalasë. S’ka ngelur njeri pa më thënë se e ka të babait ; më kanosen se do më zhdukin nga faqja e dheut, në ndodhtë që ta prek e ta lëviz nga vendi».
Djali ia dha me të madhe dhe i bëri shenjë të vazhdojë, se, siç dukej, i pëlqeu fantazia e tij.
«Vazhdo rrëfimin», ia ktheu, « se është shumë tërheqës ky version donkishotesk i rrëmbimit të kalasë».
«Si të thonë? Kush je ti, mor bir», pyeti, «meqë të pëlqyeka versioni im fantastik? Mos je edhe ti ëndërrtar e sheh vegime si puna ime?»
«Ismail më thonë», iu gjegj djali « e ma ka ënda edhe mua të dëgjoj të tilla rrëfenja. Kam edhe unë fiksimet dhe neurozat e mia për mitet, malet, urat e kështjellat».
«O, shoh se po na puqet ylli», iu kthye Petrua. «Më së fundi, u gjend dikush që të kuptojë zanafillën e rrëfenjave të mia. Pa më thuaj, biri im, ç’je ti, turk a i krishterë? Të pyes se tani ky qytet ka marrë të tatëpjetën. Nga dita që ra kalaja e Argjirosë në duar të Turqve u çbëe po kthehet në besimin e tyre».
«Për ëndërrtarët, s’ka pikë rëndësie as gjenealogjia dhe as besimi”, ia priti djali me syze të zeza e flokët e ngritura përpjetë. “Të parët tanë ishin të gjithë të krishterë dhe vonë e kthyen besimin, si dhe shumë të tjerë në qytet. Si dëshmi për ç’të them është se një nga degëzimet e pemës sime gjenealogjike u shkul dhe mbajti fenë e krishterë, kurse tjetra u bë myslimane».
«Më fal, mos ma merr për keq. S’të pyes për gjë tjetër, biri im Ismail, sepse si për mua si për ty, s’ka rëndësi feja. Le të besojë ku të dojë njeriu. Nga kureshtja të pyeta se emri yt e ka prejardhjen nga Dhiata e Vjetër».
«S’ka rëndësi emri, Petro, ëndërrtar i natës», i tha.
«Mos e thuaj atë fjalë. Emri i vihet njeriut që sa del në dritë. S’ka në këtë botë njeri të paemër. Si s’paska rëndësi emri! E, që thua ti, emrat kanë kuptimin e vet. Vëri veshin fjalës që po të them, biri im, se është interesante. Bëhet fjalë për Shkrimet e Shenjta. Ti dhe unë kemi emra të shenjtë e, meqë dolëm nga Dhiata hyjnore, Zoti na ka taksur të bëjmë mrekullira».
«I gjori ti», tha nga brenda djali, «të lanë trutë e s’i vë dot fre fantazisë tënde. Pa më thuaj, si do ta marrësh kështjellën, me luftë do ta fitosh, sikundër Turqit kalanë e Argjirosë?»
«Do ta marr një natë, qoftë me mot të trazuar e stuhi dëbore, qoftë një natë pranvere me hënë. Do ta vë përpara dhe do ta shtyj deri në mes të luginës».
Një turmë kalamajsh që kalonin atypari, dëgjuan bashkëbisedimin për marrjen e kalasë e bërtitën me të madhe: «Jo, jo, askush s’ka për të na e marrë kalanë. Askush s’ka për të na e marrë qytetin. Çelësat i mbajmë ne, i kemi të fshehur e të mbyllur me shul. Askujt të mos i shkojë mendja se mund të na i vjedhi. S’kemi për t’ia dhënë askujt, as çelsat e portës së madhe të kalasë, as ato të deriçkës së vjetër. Vetëm Turqit e morrën kalanë nga deriçka, por edhe ata e hëngrën kokën e u mbyt vendi me çallma».
«Leri të flasin fëmijët», ia ktheu Ismaili, «janë të vegjël e luajnë. S’ia kanë idenë se për ç’çelësa e kemi fjalën ne të dy. Çelësat e qytetit dhe ato të portës së madhe të kalasë i mbaj vetë. E për më tepër, janë prej ari njëzet e katër karatësh dhe i mbaj të fshehur në sëndukun e vjetër aristokratik të gjyshit tim. E kam urdhër të prerë të mos t’ia dorëzoj askujt, se është mbushur vendi me kusarë e, po të duan, mund të na i vjedhin brenda një nate shtëpitë prej guri. Por do ta bëj një përjashtim për ty, se je njeri i ndershëm. S’je dredharak. Po t’i dorëzoj, se unë nuk e kam vendin këtu. Do të nisem për në vise të largëta që më presin. Mos ia u vër veshin të tjerëve që rrinë e thonë se do prishet bota po e fute në dorë kalanë tonë. Merri që të dyja. Vërtet, pse s’i merr të dyja, ëndërrtar i natës, meqë do të të duhen? Bëje tënden edhe kalanë, edhe qytetin. Kjo kështjellë e ky qytet s’janë prej lënde, s’është baltë, s’është ujë, s’është gëlqere, s’është gur. Është mit që buron nga thellësia e mjegullës dhe afsh që del nga fryma e shpirtit tonë. Shpirtrat janë të të gjithëve. Edhe tuajat, edhe tonat. Sa e sa erdhën e shkelën këtu, por s’mundën ta shkulin legjendën që del nga skurpujt e mjegullës dhe të shpirtit tonë. A mund të shkulet fryma dhe tempulli i shpirtit tonë? Jo, s’shkulen dot. As legjenda e Argjirosë».
«More biri im, edhe unë i bëj punët dhe sprovat e mia duke qëndruar pas frymës, tallazit dhe stuhisë. E që të të tregoj të vërtetën, të betohem mbi këtë baltë ku shkelim, se të gjitha vegimet i shoh përmes mjegullës, pa ditur se ç’do më sjellë e nesërmja dhe ku do më shpien planet e mia, ç’kalime, ç’monopate e ç’shtigje dhish do marrin. E tek më shfaqet vegimi i një ure që hidhet mbi det, teksa përsiat natyrën dhe rri e mendoj lëvizjet e ardhshme, ja tek m’ u fanepset një kështjellë mbushur me fantazma e shumë e shumë të tjera, të cilat dorëzania e punës time nuk më lë t’i shpreh. Kam bërë be të mos e tradhëtoj kurrë orën e shenjtë të krijimit. Përndryshe, kanë për ta humbur shenjtërinë e tyre të fshehtat e laboratorit tim. Gjithsesi jam si të isha pas një tymi a mjegullie dhe s’e di as vetë ku po shkoj -ku të më nxjerrë udha vete- ku të më nxjerrë fryma e shpirtit dhe mjegulla e mitit shkoj dhe kërcej gur më gur, sidomos nga nata në natë. E vazhdoj gërmimet dhe veprat e mia. Nata është pjesa më e qartë e trurit tim, ndihmësi më i mirë».
«Po t’i dorëzoj, o njeri mendjehollë, ja ku po t’i hedh para këmbëve, bëj ç’të duash me to. Edhe të deriçkës, edhe të portës së madhe të kalasë ; çelësat e gjithë qytetit».
«E kam kuptuar, biri im, se je i mençur dhe pak i shkarë. Shembull për t’u ndjekur. Të punon truri për gjithçka. Po ama këtu e ke gabim. S’jam unë njeriu mendjehollë. Ku ta gjeja ta kisha mendjen aq pjellore sa ç’e kishte mendjeholli. Mos më thuaj më mendjehollë. Petro Kryemjeshtri të më thuash. Ku unë e ku Odisea. Përsa i përket kalasë, s’kam për ta plaçkitur, se është prikë e sime motre, Argjirosë. Unë vetëm do ta shtyj nga pas dhe do ta zbres në fushë që të shohë edhe ajo diell me sy. Dëgjo se kush është mendjeholli e ç’thotë Homeri për Odisenë :
Rrëfemë, o muzë, bëmat e burrit mendjehollë
që Trojën si plaçkiti, të shenjtën kështjellë
për shumë vjet u end, dhe pa dhéra pambarim e popuj
dhe zakone, vuajti dhe hoqi si askush më parë
që dallgëve t’iu shpëtonte dhe shokët gjallë t’i kthente.
«Ti s’qenke vetëm si të kesh dalë nga pena e Servantesit, more i uruar. Qenke edhe homerik. Qenke vegimtar i paparë. S’ma priste mendja kurrë se do të shfaqej një tip homerik e do të zinte të recitonte Odisenë në këtë qytet të gurtë. Besoj tek ty, mekaniku e arkitekti im. Je i lirë të bësh ç’të të dojë zemra me kalanë. Je nën mbrojtjen time e askush s’do të guxojë të të prekë. S’ua kam frikën as rrëmbimeve, as kuajve të hamendësuar të Trojës, as të tjerave se do t’i marrësh e do t’i çosh përtej. Qofsh dhe vetë Odisea. Ai pati peripeci në det, ndërsa ti kërkon tokë dhe baltë».
«Homeriku duhet të jesh ti, mor bir. I vetmi që më kuptoi në gjithë këtë qytet. Por ende s’i ke marrë vesh shestimet e mia. O sa po më zhurmon koka nga hallet. S’kam vetëm kalanë. Kam një sërë veprash për të përfunduar : urën mbi det, ujërat dhe kanalet nëntokësore, përbindëshat e gjallë dhe të vrarë».
«Mund të bësh ç’të duash me çelësat e portës së kalasë dhe të qytetit. Të hysh e të kërkosh ku të duash brenda në thellësirë. Në korridoret e ngushta e nëpër bodrume. Mjafton t’i vlerësosh. Të bësh diçka më të mirë. A mund të shkruash një Odise? A mund të ndërtosh një Partenon? A mund të ngresh Kullën e Eifelit? Kam besim tek ty, meqë mendjen e paske me vegime. Nëse më duhesh ndonjë ditë, do të të gjej e do të t’i kërkoj prapë çelësat e qytetit».
«O, ti që më dhurove me kaq bujari çelësat e qytetit, prano falenderimet e mia. Por, për të mirën tënde, që të mos të të padisin bashkëqytetarët e tu, duhet të më japësh një kopje. Origjinalin mbaje për veten».
«S’kanë rëndësi çelësat, por qenia. E kjo është e fshehur brenda meje. Origjinalin e ruaj përbrenda e askush s’mund të ma vjedhi. Kudo që të shkoj, do ta kem me vete, strukur në gji. Qytetin dhe kalanë i kam të ruajura në vetvete e ç’lashë këtu ta jap bujarisht ta bësh ç’të duash. Sidomos kalanë. Të gëzojë edhe ajo një ditë të bardhë nën diell, në mes të luginës, se u myk këtu brenda, mes luftrash.
«Ja tek ramë dakort, djalë i mençur e ta dish se s’jam as kusar, as dhunues varresh, as merrem me sende të vjedhura. Çdo gjë do të bëhet hapur. E gjithçka gjë do ketë për qëllim përparimin e kësaj kalaje».
«Merri të gjitha, epiku im, tragjiku e komiku im i marrë. Shtoju a vlerat. Vetëm të pamësuarit tremben nga naivët që shohin ëndrra me sy hapur dhe nga vjedhësit e pafajshëm. E ku vidhet qyteti! Kalaja dhe qyteti janë të të gjithëve. Do t’i shohësh dikur kur të dalin sheshit. Të gjitha këto i kam të ruajtura përbrenda, të mbajtura shënim me hollësi dhe të regjistruara. Ndonjë ditë, kur të ma dojë puna, do t’i shfaq me personazhe e me pamje dhe do të kuptosh se s’të gënjeva kur të thashë se askush s’mund ta vjedhë qenien time, se është e gjitha brenda meje. Kam edhe unë të çmendurit e të mençurit e mi. Të dhurova kalanë dhe qytetin që të merresh me ato si t’i kesh trashëguar nga yt atë, me idenë që t’i shpëtosh nga papastërtitë dhe myku që as unë s’kam për t’i fshehur, mes sa e sa bëmave të tyre. Eja ta shtyjmë bashkë kalanë, se ndoshta arrin më shpejt në pikëmbërritjen e vet».
«Njëri në të djathtë e tjetri në të mëngjër, nga pas, që të mos na rrëshqasë», u hodh Petrua.
«Jo, jo», ia ktheu djali i mençur, «më mirë të mos ngatërohemi e të mos pengojmë shoku-shokun, duke ngatërruar kofshët se na kapin rrotat pastaj. Ti shtyje kalanë për veten tënde drejt diellit të luginës sate. Unë do ta shtyj kalanë time drejt lartësive të mia. Sidoqoftë, që të dy shkojmë drejt diellit për të gjetur shpëtimin, apo jo? Nga ana tjetër, ne s’do të ngremë emblema. Nëpër këto kala të marra s’është nevoja të ngrihen emblema. Në kohën e rrethimeve sigurisht ishte e nevojshme të ngriheshin emblema. Por tani, në pamjen e tyre tragjiko-komike e grafike, s’iu duhen më flamuj, as të bardhë, as të kuq, as të zinj, as të kaltërt».
«Ik ti biri im, shko ku të duash e merru me ç’të të dojë zemra. Mos mendo se unë do të rri këtu mes therrtoreve e paçeve. Do të iki larg dhe nga larg do të jem me mendje në këtë qytet të çuditshëm prej guri. E unë, biri im, meqë mora lejen tënde, jam perandori i fandaksur dhe zyrtar i kalasë, por të më falësh që s’po i përmbahem pikë për pikë trofeve me simbole që i njeh gjithë bota. Unë kam një mik të mirë, Lefterin, i cili bashkë me Nanon, që është shoku im tjetër i ngushtë, kapërdijmë shpejt e shpejt dhe pa humbur asnjë fije kohë, supën e peshkut përherë në të njëjtën tavernë dhe, pasi merremi vesh me shikime të shpejta, secili vrapon në postin e vet, ai në breg të detit me kavaletën e dorës, me pinelet e ngjyrat e tij, ndërsa unë te stoli me mendimet e mia dhe qelitë e mia murgjërore. Do t’i përgjërohem të më vizatojë, mbi vel të bardhë, një qiell pa re, një det, një kala, një perëndim dielli të kuqërremtë dhe një dorë dhé, që t’i var si emblemën time mbi kala».
