Flurans Ilia vjen në këtë bisedë për librin e tij të fundit “Hapësirë midis dy notave (tempovarkë)”. Ai tregon për jetën, manifestimin e saj në poezi dhe qasjet estetike, filozofike dhe realiste mbi qenien e mosqenien e poetit, poezisë, por mbi të gjitha, jetës si konkretësi për hir të abstraktes.
A.D.: Flurans, poetët nuk kanë datëlindje, por poezitë po. Po t’u japësh datë lindje poetëve, duket sikur me zor do t’i përfshih në një rrymë letrare dhe kështu krijohet ideja sikur poetët krijojnë rrymën e mandej rryma poetët. Gjithë kjo për të përligjur pyetjen time të parë: Njëherazi me poezinë tënde, dolën në pah edhe poezi të disa poetëve të tjerë që shkruanin në zanafillën e tranzicionit. Kur e kthen kokën pas, si e sheh në përgjithësi shpresën e madhe të atyre poetëve? Mendon se qe një shpresë që ja doli të merrte trajtë konkrete, apo më tepër solli zhgënjim – nxitës për t’u shkëputur fizikisht nga ai realitet zhgënjyes?
F.I.: Më pëlqen fjalia juaj e parë. Sepse, mundet të jesh poet vetëm në kohët e poezisë. Nuk është poeti që e bënë poezinë por krejt e kundërta. Të jesh poet nuk do të thotë të shkruash vjersha pa ndonjë vlerë, si kam bërë unë në vitet të cilave ju i referoheni. Por të kesh një mënyrë, filozofi, trajtë të jetuari, të cilën e kuptova më vonë. Poetikisht banon njeriu, thotë Holderlini. Haidegeri mbi këtë varg të poetit shtron pyetjen: Tekefundit mund të përfytyrojmë që poetët banojnë ndonjëherë edhe te poetët. Por si mundet vallë “njeriu” – çka do të thotë : çdo njeri dhe në mënyrë të përhershme – të banojë tek poeti? Kjo ngaqë poezia nuk bënë pjesë në planifikimet. Ajo ka dinamikën e saj dhe është e paplanifikueshme. E paparashikueshme poezia kalon përpara jush dhe ju ndiqni kohën që ikën pas hapave të saj. Është çasti për të vendosur, ta marrësh apo ta lësh? Poezia është një formë rezistence që i kundërvë botës realitetin e saj. Unë kam trokitur te poezia në saj të poetëve të tjerë të asaj kohe të cilët, nuk besoj se kanë pritur gjëra konkrete për të rehatuar trajtën e njeriut që banon te poeti.
A.D.: E gjitha kjo më kujtoi një shprehje nga Sokrati gjatë apologjisë së tij. Kuptova se [poetët] për shkak të talentit të tyre poetik kujtojnë se janë edhe në gjërat e tjera më të urtët e njerëzve. Sipas tij, poetët nuk krijojnë me urtësi, por me një dhunti natyrore dhe me një lloj frymëzimi të ngjashëm me atë të falltarëve dhe fatthënësve. Sa të drejtë, sipas teje, kishte Sokrati?
F.I.: Poezia është një univers mëvetësor në raport me rrethin universal të shejzave. Sokrati e kishte kuptuar këtë gjë. Ai beson se Fjala mundet edhe të jetë një skulpturë tingulli, le të themi. Poezia i merr fjalët për dëshmitarë. Bëhet prova e sprovave për botën ku jeton. Poezia mundet të jetë më tepër fizike se sa metafizike, dëshira fundamentale e të qenit dhe të shprehurit në gjëra konkrete. Diagrama e heshtjes, e maskës edhe e origjinës (po qe se apologjia nuk është urgjenca e të shkruarit të një poezie, por gjeneratori i urgjencës së të shkruarit), më krijon shpesh idenë se Sokrati e dinte që mushti i fjalës i vinte nga krejt tjetër proces natyror që nuk varej nga ai (e njëjtë për poetët). Por ama esenca e ideve që ai pinte i përngjan një ëndrre të rigjetur në galaksinë e shejzave.
Sëfundmi, Fluransi ka botuar librin e tij me poezi “Hapësirë midis dy notave” – (Tempovarkë). Në vijim, biseda do të vijojë në disa poezi të marra nga ky vëllim.
Këtu
Murg i fjalëve ngele peng
psherëtimë e asaj psherëtime
te të gjitha ritmet merr frymë
varrosja dhe zhvarrosja e shqisave
kësaj pike të gjithësisë
Piketon aty të paktat shenja të pikësimit
në lartësinë e duhur nga niveli i detit
buzë Drinit liqeri dremit
nën barkun e xixëllonjave
bajame e hapur fëmija ngujuar në vargje
Këtu ku ende lexohet toka
si testament i një libri të shejtë
A.D.: Hajdegeri pati thënë se vdekja është mundësia e pamundësisë për të qenë. Kjo poezi s’di pse ma kujtoi këtë thënie, ndoshta sepse rrëfen pikërisht qenien e pamundësisë dhe pambarueshmërinë e mundësisë së saj, jo veç si vdekje, por si pamundësi në tërësi. Për ty, cili është raporti mes qenies dhe mosqenies? Është vërtetë i madh dallimi mes këtyre dy realiteteve kur secili prej tyre ekziston përtej poezisë? Pra, për aq kohë sa është poezia, si është për poetin jetesa mbi vizën ndarëse të fjalëve që përbëjnë diktonominë qenie-mosqenie?
F.I.: Hajdegerin e kam lexuar në vitin 2003, pra njëzet vite më parë. Në atë kohë me thënë të drejtën e kisha të vështirë të përqafja në totalitetin e vet filozofinë e qenies, qëllimin e ekzistencës së Dasein-it, manifestimin e qenies, etj. Nërsa isha duke e përfunduar “Hapësirë midis dy notave” (Tempovarkë) ndodhi që një kushëri i imi, bashkëmoshatar, shokë fëmijërie, u nda nga kjo jetë. Kishte shkuar në Francë ku jetoi edhe u përpoq me familjen e tij që “të bëhej me letra”, të fitonte të ashtuquajturin “status legal”. Dhe çfarë ndodhi? Pikërisht kur sapo filloi të shihte dritën jeshile pas gjithë atyre viteve sakrificash, ndodh që sëmuret dhe vdes. I thashë vetes, ky është fundi i filozofisë dhe detyra e të menduarit për të cilin fliste Hajdeger. Këto qindra e mijra shembuj të brishtë të jetës së cilitdo njeri. Nga të paktat ngushëllime ku tretet shpresa me trishtimin, ishte fakti se librin e ri me poezi ia dedikova pikërisht atij. Thashë, le të prehet i qetë mbi vizën ndarëse të fjalëve.
Përgjumjes së fshatrave
I plakur dremit Shpiragu
pranë tij
lidhur
pas qafës së kafshës
litari i reshjeve të natës
Përherë
prania e njeriut
përpara e pas
shtrëngatës
Dëshmi e Kohës së Arkës
Shën Mëri e Gushtit
ninullën e shiut
ia m’vesh në djep
arkitraut
Përgjumen fshatrat
një flutur nate nëna
përplas krahët e bardhë
Ndënë pullaz
e shuar
vatra
e shtretërve
e etërve
e arratisur
nga harta
A.D.: Hartat, pavarësisht se paraqesin të njëjtën hapësirë gjeografike, kanë kuptim dhe mundësi leximi shumë personale nga kushdo, apo jo? Dhe si gjithçka personale, edhe leximi i tyre ndryshon nga koha në kohë. Poezitë e tua zakonisht nuk rrëfejnë ngjarje, por emocion. Është kjo pikërisht rrëfyesja e emocionit të ndryshimit nga leximi i dikurshëm i hartës dhe pozicionit të Shpiragut në të?
F.I.: Shpiragu një mal i pozicionuar aty ku perëndon dielli në Berat, e ka trupin si të prerë me shpatë. Brinjët e tij përngjajnë edhe si shtretër ku vajtojnë reshjet e natës. Ngaqë vragat e tij bëheshin më qashtër të shoqërueshme me perëndimin e ditëve, viteve, jetëve, ka qenë gjithmonë disi i nënvlerësuar nga pamja mitike në lindje, e Tomorrit për shembull, që eklipson krenarinë e qytetit dhe krejt trevave për rreth. Pra, nuk ka mundur të depërtojë në asnjë antologji emocionesh edhe pse është pjesë e pamjes. Leximi i hartës në këtë rast kryhet si këndim i një arratisjeje që nuk lë gjurmë, por është përherë i pranishëm.
Tingëllimë për shkronjën D
Vargjet e frutave të thara
ABC e shkuar në spango
Oshafkë shkronjat në valle
Përpjekje për të shkruar
Gjuhën e një bote me halle
Nuk ke pse mendohesh më
Ajo që vijon është germa D
Pas një dardhe shfaqet Drini sërish
Midis dy diejve kaosi i poezisë
Gjendje e paqme e lëngëzuar
Trajtë e lëndës së shkruar
Forca e fërkimit
Pluskimi
Të gjithë trëndafilat të drejtojnë drejt tokës
Tokës që kullon shenjtëri trëndafilash
Nuk ke pse të qahesh më
Zahireve të dimrit u lidhe një D
Dynden ditët, D-ja tjetërsohet
Si një D-Day,
Ditë pas dite dendësohet
Bëhet armë memece
Kamerdare “Zisi”
Bukëpeshku e vjedhur
Shkumëdeti shpirttrazuar
Tallaz kjo arrati në ajrí
Trualli gjuhës gatuan pritshmëri
Dhe qielli yt nuk qahet më
Mbledh tingëllima nga fjalët me D
A.D.: Poezia, po huazuam një term muzikor (meqë në vetvete ka muzikalitetin e tingëllimës), është një Ode për shkronjën D. Mund ta kishte edhe këtë titull, apo jo? Kam dy pyetje këtu: D është shkronja e trajtuar më padrejtësisht… Sa herë flitet për shkronjat, abetaren, alfabetin, thuhet ABC-ja. D-ja, dhe pse fare pranë, lihet jashtë. Të jetë ky për ty si poet ai guri që punëtorët e nxorrën jashtë, [dhe] Zoti e mori dhe e bëri gur këndi, sikundër na thotë psalmi 118, vargu 22? Së dyti, diell, djall, dashuri… I përmbledh D-ja tiparet thelbësore të brendashkruara në një poet?
F.I.: Janë të gjitha njëherazi, edhe dielli, edhe dashuria, edhe deti, edhe djalli, edhe dimri, edhe dëbora, edhe dita, edhe drita, edhe Drini, edhe Dajti, edhe dora që merr pjesë në mënyrë demokratike, në këtë tingull unik të fjalëve që fillojnë me shkronjën D, e cila deh. Nuk e di. Ka një dinamikë ndryshe D-ja. Dikton diçka vendimtare, si D-Day, por që ende nuk mundem t’i japë një përcaktim ekzakt. Për shembull, shikoni ndryshimin e tingullit kur trëndafilit në gegnisht i këndohet si drandofille. A ka muzikalitet ma t’âmal se kjo tingëllimë për një lule?
Kuaj të bardhë kreshtat e valëve
Jam njëri prej tyre
pa flatra me flegra
në Adriatik
as njëbrirësh
as pegaso
plaga përfund
përpjekja nën magmë
shkumë e bardhë
det që dëshmon me shkulm
tallazet e të gjitha kalërimeve
nga një pelë e hajshme e hajnive
Jam harta të cilën duhet ta përshkoj
për hir të të tjerave qytetërime
fjalës ndënë rrënojë
në gjoks i digjet një liburnë
dhe mermeri i merr frymën
gufon si grifon në koralin e ngurtësuar
midis teje dhe paranojës
të të gjitha Trojave
dhe trojeve
që do të vendoseshin
më pas
A.D.: Mos ndoshta Kali i Trojës ka qenë veçse një kreshtë e bardhë e një dallge të stërmadhe, deti a njerëzish dhe i gjithë epi është mashtrim i një poeti? Sepse poezia që sapo lexuan ata të cilët tanimë kanë në dorë gazetën pikërisht këtë bën, e shndërron imazhin kryesor në një laramani imazhesh me lehtësinë më të madhe. Apo kemi të bëjmë me metaforën e udhëtimit gjeografik e shpirtëror, kohor e mendor? Apo le të mos e themi me çfarë kemi të bëjmë, pasi ndoshta secili është një kalë i tjetërllojtë prej tjetrit, përherë brenda suazës së mundësive që poezia na ofron?
F.I.: Të gjitha edhe asnjëra prej këtyre. Kjo është një poezi portë për muret e të gjitha Trojave dhe trojeve që do të vendoseshin më pas.
Ty deti të përket
Mbë gji sheshbeteja – rreket me kapë pamjen e kepit
natyrë e vdekur ay diell – ndënë parzmore trupat
rremat pozojnë në breg – ndën çukitjen e sqepit
Peshë e krrokamës të një tjetër qyteti të flijuar
O Redon, pas çdo humbjeje fryma nis e merr frymë
sërish ushqehet me çka je dhe përzgjodhe të jesh
hyjni i detrave huktinave të këtij kepi nën brymë
zjarr dhe parzmore ku digjen trupat tanë
Por më tepër se flaka, ah – pamja e këtij zalli
Rodon i dashtun – aty shoh zjarre përfund
zjarre që i ndezëm – me dy gurë stralli
me dy fije eshkë – me dy fije frymë
Shpirtrat e rremtarëve që dogjëm sot mbi det
dy fije dritë i dhanë shtatores tënde nga larg
Redon i madh prej këtij kepi ty deti të përket
Oh, shpirti im ndëshkuar përjetësisht me zjarr
Dy zjarre mblodhëm me dy pishtarë në kthim
dy duar përpjekja për të mbijetuar dy kujtesa
dyzim paralel kjo bukë e ndarë më dysh
Rodon i përjetshëm e fundit vdes shpresa
A.D.: Mendoj se uji i bashkon njerëzit; kujtesa kolektive e botës, vetëdija se jemi njerëz, e vijon rracën njerëzore pikërisht falë ujit. Por shpirti i unit lirik në këtë poezi është i ndëshkuar përjetësisht me zjarr. Ka një armiqësi mes Rodonit e poetit, armiqësi për territore? Rodoni përmbyt tokën kur e do, ndërsa poetit toka s’i mjafton, do t’i marrë edhe detin Rodonit, të bëhet edhe Zot i tij?
F.I.: Kjo është e vetmja poezi e vëllimit tim që e kam shkruar me një të rënë të penës dhe as që e kam prekur asnjëherë të vetme më pas. E konsideroj si një poezi “aksident”, njëfarë kataklizme e tipit të Atlantitave që shtresojnë vetëdijen tonë. Të vetmen ndjesi që kam kundrejt saj është imazhi i Kosovës e cila nuk ka dalje në det por deti i përket. Shpesh nuk i kuptoj njerëzit kur thonë “letërsia e kosovës” dhe “letërsia e shqipërisë”. Çdo të thotë kjo?
Nota të befta
një ditë pik’-pik’
do pikojm’ edhe ne
si nota
të befta në pentagram
tretje prej akulli
trajta e mbrame e dimrave
në sytë e tu si kamera të vockla
regjistron HESHTJEN
Kasandrat
kamaret
kështjellat
bishtukun dhe pishtarin
motin e mureve
(celularin)
koha është një koncept
me caqe të caktuara
hapësira flë ndënë ura
ninëza e syrit të të pastrehëve
murmura e mureve të spitaleve
qirinjtë
librat
poetët
bulëza e vreshtarit
koha që i duhet verës
përtej territ
të maturoj’ kohën
e rishtarit
vargje-vargje parmakët e urës
vështrojnë lumin
ujëpakët vërshon
për miliona vjet
asnjëherë kaq madhështor
nuk ka qenë ai i një çasti më parë
sepse
një ditë pik’-pik’
edhe ne do të pikojmë
si nota të befta në pentagram
A.D.: Ngjan sikur muzikaliteti kalon para ngjarjes, duke u ulur në një vend më pranë kyresë së tryezës së tipareve të rëndësishme të poezisë. Ndoshta e kam gabim, por në leximin e parë të kësaj poezie shijova tingull, mandej në të dytin kuptova tekst. Vetë ti, i rrëfen dhe i radhit dot sipas rëndësisë elementët që duhet të ketë një poezi për të qenë poezi?
F.I.: Ka një ndarje të madhe, le të themi, midis një teksti në prozë në të cilin fjalët ndjekin si ushtarë të bindur subjektin, gjeneralin e rrëfimit. Dhe poezisë e cila, ndjek fjalët. Pra një poezi duhet të udhëhiqet nga fjalët. Tingulli i tyre. Muzikaliteti. Poezia është një territor krejt i pavarur dhe po aq e veçantë në biodiversitetin e vet.
Shishe plastike
kujtesa
burg i mollëzave të gishtave
ësh’ çast
kanione drastike
me arkitekturë gotike
progresi
zhvesh vetet e veta prej vidash
mbërthyer me ndërfarëzim formash
kryq katror vijëdrejtë formylli
(programuar)
si ditët tona
si krahët tanë
prej dylli
qarkuar nga një qark i mbyllur
ku nuli i brishtë është i domosdoshëm
për zgjimin e dritës ku zgjohet
herë pas here ai çast
si një shportë me manaferra
e gjithë gurgullima e pyllit
nën krahët e oksigjenit
(jetoj në një shishe plastike)
si me qenë në rrjedhën lakuriqe
të lumit të fëmijërisë sime
A.D.: Ka përjetim të Shqipërisë në poezinë tënde, kryesisht përjetim që i përket fëmijërisë. Në procesin krijues, fëmijëria dhe kujtimi i saj, sa vend zë? Edhe diçka, ndoshta e pavend, por është pyetje që më ndjell ta bëj: Poetët kanë një zvetnim të natyrshëm me të natyrshmen e imponuar si të tillë prej shkaqeve sociale. Në rastin tënd, nëse ky zvetnim ekziston, mund të ketë një origjinë të zbehtë, të largët edhe tek fakti se që fëmijë je veshur me personalitetin e dikujt tjetër si aktor?
F.I.: Vërtet kemi qenë të varfër, por fëmijërinë e kemi patur të papërlyer. Jo vetën në letërsi por edhe në jetë, mendoj se është kjo ndjesia parësore që udhëheq pjesën më të qenësishme drejt aktit final. Sepse nga dita në ditë duhet të mësojmë se si të banojmë te njëri-tjetri. Ne “të arratisurit nga harta” e duam shumë atë vend vetëm në saj të kujtimeve të fëmijërisë. E duam Shqipërinë, ku ende lexohet toka si testament i një libri të shenjtë.
