Bisedoi Andreas Dushi
A.D.: Me letërsinë tuaj jam njohur nëpërmjet dy librave të fundit, “Kolerë në kohë të dashurisë” dhe “Covid-1984” e mandej, nxitur prej tyre, kam lexuar librat e mëhershëm. Më ka bërë shumë përshtypje loja intertekstuale me titujt…Pse një zgjedhje e tillë?
N.D.: Në letërsinë botërore, intertekstualiteti është i njohur si risí që në zanafillë, kur tragjediani i madh Eskili thoshte se tragjeditë e tij janë thërrime të tryezës homerike, edhe pse Eskili jetoi katër shekuj më vonë se Homeri. Por, nga pikëpamja e ligjërimit letrar, ky term u bë i përdorshëm vetëm nga fundi i viteve gjashtëdhjetë të shekullit të kaluar, sidomos pas disa studimeve të kritikut të njohur Cvetan Todorov etj. të divulguara në mjediset intelektuale franceze të asaj kohe.
Ka tituj, pasazhe, fraza të famshme me të cilat një tekst i ri futet në një marrëdhënie dialoguese për të krijuar një kontekst të ri; është si të thuash që i famshmi bëhet si nënkrejce ku i riu vë kokën, edhe si nxitje emocionale dhe estetike për lexuesin. Për shembull, e famshmja “të rrosh a të mos rrosh” e Hamletit është përdorur mijëra herë, apo fjalët “shpirt, shpirtëra”, “vetmi”, “mjegull” në shumë tituj, madje një roman i Samuel Savage hapet me frazat nistare të dy romaneve të tjerë: të Lolitës së Nabokovit dhe të Ana Kareninës së Tolstoit. Gabriel Garcia Marquez përdor intertekstualitetin me një vepër të nobelistit japonez Jasunari Kavabatës. Duket që është një element stilistik, i cili përdoret me dëshirën për të nënvizuar diçka të rëndësishme, për të tërhequr vëmendjen e lexuesit drejt mjedisit të veprës së re.
Unë e kam përdorur intertekstualitetin në tre tituj romanesh; dy tituj të përmendur në pyetjen tuaj dhe “Lulet e skajbotës” (në përqasje me titullin “Lulet e së keqes”). Titulli i romanit “Kolerë në kohë të dashurisë” është inversi i romanit të njohur të G.G. Marquez, por në tekst nuk ka asnjë referencë me sëmundjen e kolerës; kolera e titullit tim është përdorur si metaforë për kolerën politike të diktaturës që vret dashurinë dhe poetët, të cilëve edhe u është kushtuar romani. (Havzi Nela, Trifon Xhagjika, Vilson Blloshmi dhe Genc Leka). Ndërsa titulli “Covid-1984”, përveç se të kujton titullin e romanit të njohur të Oruellit, ka edhe një linjë të subjektit që të çon natyrshëm te ky titull: është linja e personazhit që çdo mëngjes shkon në shtëpinë e Enver Hoxhës për t’i lexuar lajmet dhe përmbledhjen e shtypit, meqë ai po e humbiste shikimin, gjë që ndodh në vitet e fundit të jetës, pra edhe në vitin 1984. Dhe pikërisht dita e vdekjes së diktatorit është ai topth bore që shkakton ortekun dramatik të jetës së tre personazheve kryesorë të romanit. Ndërkohë që një personazh dytësor ndërfut intertekstualitetin me “Poemën e mjerimit” të Migjenit, duke e recituar të ndryshuar: “Kafshatë që s’kapërdihet asht, o vëlla, covidi”… Megjithatë përdorimi i tepruar i intertekstualitetit edhe mund ta dëmtojë një vepër.
A.D.: Gjatë leximit në retrospektivë, në vitet ‘70, vura re se një pjesë e krijimtarisë tuaj është në dramë. A është ky zhanri juaj i parapëlqyer për krijimtarinë?
N.D.: E vërteta është që kontakti im i parë me letërsinë ka qenë me një minidramë, në fshatin tim, Borje (Bukojna në roman) kur ende nuk isha bërë dhjetë vjeç. Në shfaqjen e minidramës që u organizua në shkollë, mua më dhanë rolin e një djali të vogël, aq sa isha edhe vetë. Sot e kësaj dite nuk kam harruar që rolin e “nënës” time e luante një burrë; i mbaj mend edhe emrin, Xhevat Iliazi. Ndoshta që nga ajo kohë e fëmijërisë më ka mbetur pasioni për dramën; kam shkruar 14 drama e 6 radiodrama, pjesa më e madhe e të cilave janë shfaqur në teatër, janë interpretuar në radio dhe janë botuar në tre libra me drama. Pak prej tyre kanë marrë çmime të ndryshme; njëra me kryetar jurie Ismail Kadarenë.
Por… drama është edhe gracka, ku shpirti i shkrimtarit zihet si laraska, për të perifrazuar kështu një thënie të Shekspirit. Dhe mua më ka ndodhur disa herë, në fillim në teatrin e Shkodrës ku drama ime u ndalua vetëm me një fjali të komisionit të dërguar nga Komiteti Qendror: “kjo dramë është e gabuar në themel!”. Më pas në teatrin e Tiranës, kur regjisori i shquar Pirro Mani më shpëtoi nga “gracka” duke më thënë: “grise, digje ose fshihe këtë dramë dhe mos i trego askujt se e kam lexuar edhe unë.” Çudia ndodhi edhe në teatrin e Korçës, në vitin 2013 (në demokraci, pra!) kur drama “Shën Maria e Beratit” u ndalua të shfaqej, pas natës së katërt ose të pestë (!)
Pra, po ta them me dy fjalë, drama dhe romani janë dy gjinitë e preferuara në krijimtarinë time. Diçka të tillë e kanë vënë re edhe lexues të huaj që nuk më njohin as s’i njoh personalisht. Përkthyesi i romaneve të mi në gjuhën boshnjake, Sadik Idrizi, para botimit ia dërgonte tekstet për mendim një profesori të universitetit të Tuzlës, në Bosnje. Dhe një herë profesori Ahmet Kasumoviç i sugjeroi: “I thuaj Dokles të shkruajë drama se ka dramacitet në romanet e tij.” Profesori nuk e dinte se unë kisha botuar tre libra me drama.
A.D.: Të mbetemi edhe pak te drama. Libri “Shën Maria e Beratit” përmbledh “Tullumbacja fryn vetveten”, pjesë ironike me një akt, “Vetëvrasja e luleve”, monodramë, “Shën Maria e Beratit”, dramë në pesë pjesë dhe “Viti i qenit”, dramë në shtatë pamje. Me vetëdije nuk ruajta renditjen që është në libër, pasi dua t’ju pyes pikërisht për këtë, a është rastësore apo ka një arsye? Si dhe, në veprat ku janë bashkë disa drama, ekziston një fill lidhës mes tyre?
N.D.: Renditja është pothuajse rastësore. Renditja e dy dramave është vendosur kronologjikisht, sipas viteve kur janë shkruar, ndërsa dy pjesët e tjera janë vendosur në fund për arsye të gjinisë së tyre dramatike; monodramë dhe pjesë me një akt. Sa i përket fillit lidhës mes dramave të vendosura në një libër, të paktën në librat e mi, nuk ekziston; secila prej dramave ka një jetë letrare të pavarur. Mjafton të përmendim që ngjarjet e dramës “Viti i qenit” zhvillohen në fillim të viteve ‘70, të shekullit të kaluar, pas revoltave studentore në Perëndim, ndërsa te “Shën Maria e Beratit” ngjarjet zhvillohen në të thyer të mesjetës.
A.D.: Po në rastin e vëllimeve me tregime, kujtoj një të hershëm tuajin, viti 1976, “Kripë mbi dëborë”, është i pranishëm filli pëshkues që i lidh?
N.D.: As në këtë rast nuk ka një fill përshkues, përveç faktit që ngjarjet e tregimeve i referohen të njëjtës kohë. Por krejt ndryshe ndodh me romanet e mi, ato po, e kanë atë “fillin pëshkues” që i lidh mes tyre. Tre romanet e parë, “Vajzat e mjegullës”, “Ditët e lakuriqëve të natës” dhe “Lulet e skajbotës” pasqyrojnë jetën e një fshati (Bukojna) dhe të një krahine (Gora) në tre periudha të ndryshme ( vitet ‘50, vitet ‘70 dhe vitet ‘90); ka ngjarje që barten nga njeri roman në tjetrin, madje ka edhe ngjarje që barten edhe nga dramat apo nga dy prej tregimeve të mia, siç është metafora e shqiponjës dhe maces së egër në të njëjtin kafaz, apo ajo e vrasjes së qenit të bardhë (një ngjarje reale kjo që e kam përjetuar me shumë trishtim); disa personazhe jetojnë nga një roman në tjetrin, herë me të njëjtin emër dhe herë jo. Aq i pranishëm është ky fill lidhës në tre romanet sa disa prej studiuesve të letërsisë e kanë konsideruar triologji, të tjerë e konsiderojnë një sagë me tre romane për Gorën. Madje, kur u botua edhe romani i tretë i ciklit në Sarajevë, u bë promovimi i të treve, nën një logo të përbashkët: “ Atje ku dielli lind dy herë” (Bukojna e tre romaneve është fshati ku dielli lind dy herë çdo ditë dhe hëna largohet dy herë çdo natë.) Por edhe dy romanet e fundit, “Kolerë në kohë të dashurisë” dhe “Covid-1984” e kanë një fill lidhës: rezistenca shpirtërore e individit kundër represionit të shtetit, frika e veprimit dhe turpi e pendesa për mosveprimin.
A.D.: Në vitin 2001 keni botuar “Piedestale pa statuja”, të quajtur nga Dritëroi si publicistikë politike…Janë fjalime, intervista, çaste nga jeta juaj e deriatëhershme në politikë. Keni menduar ndonjëherë që njëri prej atyre rrëfimeve të mund të shërbejë si subjekt i një romani, tregimi apo drame?
N.D.: Po, në disa raste. Në romanin “Lulet e skajbotës”, kam një personazh që e kam njohur në një nga fushatat elektorale; ishte një ish-sekretar byroje i partisë së punës që ishte bërë hoxhë i fshatit. Edhe vatra e kulturës ishte bërë xhami, por e bukura ishte se parullës “Rroftë Enver Hoxha” në murin e vatrës së kulturës, ai i kishte fshirë emrin Enver dhe kishte mbetur “Rroftë … Hoxha!”. Në shumë biseda që bëja me Spartak Ngjelën, kur ishim në Kuvend, më bëri shumë përshtypje një ngjarje: kur ai ishte student dhe në gjykatat shqiptare u mohua e drejta e avokatit mbrojtës, ai me disa shokë improvizuan “Gjyqin e një qeni” me avokat mbrojtës, përkundër faktit që diktatura ia mohonte këtë të drejtë njeriut. Këtë subjekt e kam shfrytëzuar, në dy kontekste të ndryshme, në dy nga veprat e mia; në dramën “Viti i qenit” dhe në romanin “Kolerë në kohë të dashurisë”. Gjatë veprimtarisë sime politike unë kam mbajtur një ditar që kapërcen mbi 4.000 faqe, mbushur plot me ngjarje, intriga, përplasje, me fate dhe fatkeqësi njerëzish, të cilat presin dhe tringëllijnë në planet e mia krijuese. Ka kohë që po mendoj, po shkruaj synopsise për një gjë që e kam përjetuar nga afër; hyrjen e Pjetër Arbnorit në zyrë si kryetar i Kuvendit të Shqipërisë. Ai u dënua me vdekje, iu fal jeta nga Enver Hoxha, bëri burg 28 vjet dhe kur u bë kryetar i Kuvendit, u vendos në zyrën e Enver Hoxhës që nuk ishte hapur nga askush deri atë ditë. Vazhdoj ta “bluaj” këtë simbolikë të kohës sonë.
A.D.: Si e shihni të ketë ndikuar karriera juaj politike, shumë e gjatë dhe e larmishme, në letërsinë tuaj? Po gazetaria, profesioni i parë, si e ka ndikuar atë?
N.D.: Dikush ka thënë që një gazetar i mirë mund të bëhet edhe shkrimtar i mirë. Nuk është për t’u harruar as thënia e Balzakut se gazetaria është profesioni më i mirë, me kushtin që të ndahesh me të në kohën e duhur. Për fat të mirë unë u ndava me profesionin tim të parë në kohën e duhur, por për fat të keq jo në favor të letërsisë, por të politikës, çka ishte një pengesë e madhe për letërsinë time; shkruaja pak, por edhe kur publikoja diçka, vlerësohej ose gjykohej ( për më keq edhe paragjykohej) nga këndvështrimi i orekseve politike. Jam pataksur në Kuvend, kur pas një diskutimi për buxhetin apo diçka tjetër të tillë, dikush replikoi me mua duke më përmendur dramën e ndaluar “Shën Maria e Beratit”. Megjithatë, nëpërmjet kontakteve që ofronte politika, unë munda të futem paksa më thellë në labirintet e jetës njerëzore.
Si e shikoj unë vetë krijimtarinë time, pasuria jetësore që ajo ka, aq sa ka, ka ardhur nga dy burime: nga fëmijëria dhe nga gazetaria. Jo më kot thonë që vendlindja e një shkrimtari është fëmijëria e tij. Janë kujtime të pashlyeshme, madje edhe ëndrrat shndërrohen në kujtime. Ende nuk më hiqen nga mendja ato që dëgjoja kur isha i vogël…Një grua, fqinja jonë, tregonte se si tre vajza të fshatit kishin shkuar te lëmi i Vejselit, ishin zhveshur lakuriq dhe kishin zbritur hënën për të vallëzuar bashkë me të. Një tjetër thoshte se i kishte rënë në prehër një yll nga qielli dhe i kishte djegur prehrin. Këtë lloj magjie mund ta gjesh vetëm te realizmi magjik i Juan Rulfos.
Ndërsa gjatë kohës që punova si gazetar, përveç që kam shkruar shumë reportazhe dhe pëshkrime, gjini të afërta me letërsinë, kam mbledhur edhe një bagazh të madh jetësor, me ngjarje, tipa, karaktere, kam njohur psikoza të ndryshme, herë-herë edhe të çuditshme. Nga kjo pikëpamje jam i mbushur plot (kam edhe qindra shënime të ruajtura); ajo që më nevojitet është latimi i mjeshtërisë së të shkruarit dhe pasurimi i gjuhës, e cila në popull ka gurrën e pashtershme.
A.D.: Pak ditë më parë, “Vajzat e mjegullës” u botua në spanjisht nën përkthimin e Maria Roces Gonzales. Si është për ju të përktheheni në një gjuhë e cila flitet nga më shumë se 500 milionë njerëz anë e kënd botës? Pra të zgjeroni në një nivel të atillë hapësirën e lexuesit tuaj potencial?
N.D.: Përkthimi i një libri, në cilëndo gjuhë të huaj, është një farë “feste” për autorin. E kam ndier këtë emocion kur “Vajzat e mjegullës” e më vonë edhe dy romanet vijues, u botuan në Bosnje, Turqi dhe Bullgari. Por është e kuptueshme që botimi në një “gjuhë të madhe” siç konsiderohet spanjishtja, është diçka e veçantë. Por nuk duhet harruar se kur përkthehesh në një “gjuhë të madhe” edhe shqetësimi është më i madh, sikur ndien një vetmi të frikshme, në një pyll të madh e të panjohur: a do ta gjejë vallë vepra jote rrugën në këtë pyll botimesh, ku në çdo minutë publikohen dy tituj të rinj, e në çdo një orë dalin 120 të tillë? Si do të pritet? A do të ecë apo do t’i zihet fryma në grumbullin e mijëra e mijëra librave? Deri tani kam reagime shumë të mira, po më tej? Dua të jem i sinqertë; kur futem në një librari të madhe, në Gran Via të Madridit, për shembull, mes atyre mijëra librave, ndiehem si një kokërr rëre në një bregdet, por gjithsesi bregdet i bukur.
Lajmi i mirë është se “Vajzat e mjegullës” është përkthyer tashmë edhe në anglisht dhe, brenda këtij viti, do të botohet edhe në Londër.
A.D.: Pas mbylljes së karrierës politike, i jeni përkushtuar shumë më tepër letërsisë. Po t’ju kërkoja t’i rendisnit sipas rëndësisë fjalët politikan, gazetar, dhe shkrimtar për të përshkruar veten, cila do të ishte renditja?
N.D.: Në të kundërtën e renditjes që keni bërë në pyetjen tuaj. Isha një herë në një forum politik, ulur mes dy-tre zonjave ministre. Kur erdhi një ministre tjetër, fillimisht më dha dorën mua dhe koleget e kritikuan: pse takon një zotëri përpara tre zonjave?! “Ne sot jemi ministre, nesër do jemi ish-ministre,- tha ajo,- ndërsa shkrimtari kurrë nuk bëhet ish-shkrimtar.”
A.D.: Pas viteve ‘90, letërsinë tuaj ia keni ofruar lexuesit gjithnjë nën logon e të njëjtit botues, “Toena”. Sa të rëndësishëm e shihni botuesin në jetën e shkrimtarit?
N.D.: Pa botues seriozë, nuk mund të bëhet letërsi serioze; unë i besoj kësaj aksiome. Fatmirësisht, në Shqipëri, aktualisht publikojnë letërsi shqipe dhe të huaj disa shtëpi botuese shumë të mira, që tashmë kanë krijuar emrin dhe profilin vetjak. Në këtë mozaik botimesh, shquan edhe “Toena”, me të cilën unë kam botuar dhjetë drama, pesë romane, një libër publicistik dhe, me sa duket, edhe në të ardhmen nuk do të “tradhtojmë” njëri-tjetrin. Por mendoj se shteti duhet ta kthej vështrimin më shumë te letërsia, te botimet, si një nga pjesët më të rëndësishëm të kulturës kombëtare. Ka ende probleme shqetësuese për mbështetjen financiare të botimeve, me taksimin dhe shpërndarjen e librit, deri edhe me kontrabandimin e librit. Për të mos folur pastaj për të drejtën e autorit, kur për një libër të shitur 1000 lekë, autori që është strapacuar dy vjet për ta shkruar merr vetëm 100 lekë, ndërsa shitësi 300 lekë (!!!).
A.D.: Dhe pyetja e fundit, që më mirë se ju rrallëkush mund t’i përgjigjet: A mund dhe a duhet të jetë letërsia një mjet politik, duke e parë përherë politikën si mënyrë për ta bërë njerëzimin më të mirë? Cilado qoftë përgjigja, pse?
N.D.: Patjetër që letërsinë e lidhin shumë fije me politikën; ka plot ngjashmëri dhe kundërshti mes tyre. Libra politikë janë shkruar kurdoherë dhe vazhdojnë e do të vijojnë të shkruhen. Por, sipas mendimit tim, përdorimi i letërsisë si mjet apo instrument politik, cilido qoftë orientimi i politikës në kohë të ndryshme, do të ishte në dëm të letërsisë. Dikur në Shqipëri thuhej se kur bëhej një kongres i partisë-shtet apo diçka tjetër kësisoji, në Labëri këndohej një këngë, në Shkodër tregohej një barcaletë e në Tiranë shkruhej një poemë ose një roman. Duhet ndryshuar fund e kreje mentaliteti i përdorimit të letërsisë si instrument i politikës.
Dhe në kohët e sotme, kur çdo herë e më shumë, politika, edhe ideologjia madje, po kthehen në imagologji, rreziku i instrumentalizimit të letërsisë është bërë edhe më kërcënues. Mendoj se misioni i letërsisë nuk është të shkruajë për “heronjtë” e politikës, por për viktimat e saj.
