1
Zija Çela është një nga emrat më të konsoliduar të prozës shqiptare bashkëkohore, me një stil që shpesh përshkohet nga reflektimi metafizik, absurdi ekzistencial dhe ironia e hollë, të ndërthurura me një përkushtim të rrallë ndaj fjalës artistike. Ai e ka ndërtuar individualitetin krijuse mes një poezie të brendshme të prozës dhe një shqetësimi të përhershëm etik, shpirtëror dhe shoqëror. “Thika pa gjak”, botuar nga Onufri, është një nga librat që përmbledh më mirë thelbin e kësaj përvoje krijuese.
Ky libër përmbledh tregime që sillen rreth tensioneve të brendshme të njeriut shqiptar, sidomos në epokën e paskomunizmit, të shoqëruar me dramën e përditshme, brishtësinë shpirtërore, absurdin dhe një realitet shpesh të deformuar. Tregimet janë të ngjeshura, të përshkuara nga një filozofi e heshtur që lind nga detajet më të zakonshme të jetës. “Thika pa gjak” është metafora e dhimbjes që nuk shihet, e vuajtjes që nuk gjakos, por gërryen brenda.
Përgjatë leximit herë pas here ndjehet dhuna e padukshme dhe heshtja e njeriut modern.
Në shumë tregime, dhuna nuk paraqitet në mënyrë fizike, por si mungesë kuptimi, si zbrazëti, si thikë që nuk lë gjak, por plagë të padukshme (psikologjike, shpirtërore).
Zija Çela sjell një galeri personazhesh të përballur me një botë që ka humbur busullën etike, ku raportet mes njerëzve janë thyer e deformuar, ku degradimi moral dhe zbrazëtia shpirtërore janë bërë kërcënuese.
Në mjaft tregime ndjehet pakuptimësia që mbizotëron në jetën shqiptare të tranzicionit. Personazhet jetojnë midis absurdit e nostalgjisë për kuptimin e humbur.
Në libër spikasin marrëdhëniet njeri – njeri dhe figura e gruas. Gruaja është shpesh figurë e mungesës, e humbjes, e misterit. Edhe raportet intime përshkohen nga një pamundësi për të komunikuar plotësisht.
2
Zija Çela nuk shkruan thjesht për të rrëfyer, por për të zbuluar. Fjala është e zgjedhur me kujdes, e mbu-shura me domethënie dhe emocione të nënkuptuara. Au-tori përdor shpeshmetafora të fuqishme dhe figura reto-rike, që i japin tregimit thellësi dhe ambiguitet.
Tregimet kanë frazë të ngjeshura dhe të kursyer, me një ritëm të brendshëm që pasqyron tensionin emo-cional të personazheve. Dialogjet mes tyre vijnë si mjet zbulesash të brendshme. Dialogjet nuk janë të shpeshta, por aty ku shfaqen, janë të ngarkuar gjithashtu me heshtje, nënkuptime dhe tension të mbledhur.
Narratori është zakonisht një zë që e ndjek nga afër personazhin, por pa e vlerësuar. Ai është vëzhgues i heshtur i një bote në shkatërrim.
Koha është shpesh e përthyer dhe jo lineare – duke pasqyruar gjendjen e turbullt të vetë personazheve.
Ndërsa hapësira shpesh e zymtë, simbolike – kafene, banesa të errëta, zyra, mjedise të ndërkallura, rrugë pa krye – pasqyrë e një universi të brishtë.
“Thika pa gjak” është një libër që duhet lexuar jo vetëm për vlerat e tij estetike, por edhe për mënyrën si artikulon një krizë të thellë shpirtërore e shoqërore. Zija Çela arrin të prekë me finesë dhe thellësi plagët e heshtura të shoqërisë, përmes një gjuhe që nuk bërtet, por godet.
Kemi të bëjmë me një vepër që tejkalon kufijtë e tregimit të zakonshëm. “Thika pa gjak” i shkrimtarit të mirënjohur Zija Çela përfaqëson kulmin e artit të prozës së shkurtër në letërsinë shqiptare bashkëkohore. Ai vjen si një përmbledhje rrëfimesh që, edhe pse të shkurtra në formë, janë thellësisht komplekse në përmbajtje, duke ndërtuar një univers të pasur stilistik, tematik, gjuhësor e filozofik. Vepra nuk mund të kuptohet si thjesht një koleksion tregimesh, por si një organizëm i gjallë artistik që eksploron ankthet, brengat, iluzionet dhe shpresat e njeriut modern, ndërmjet absurdit dhe poezisë.
Por edhe midis ekzistencializmit dhe realitetit social. Çdo tregim është një “thikë pa gjak”, që depërton në shtresat më të thella të përvojës njerëzore. Motivet përshkojnë një gamë të gjerë tematike, duke përfshirë:
Vetminë dhe përjashtimin (“Ëndrra me pulëbar-dha”, “Burgu i peshqve”),
Tradhtinë dhe hakmarrjen (“Thika pa gjak”),
Marrëdhëniet familjare të tensionuara (“Shuplaka e motrës”, “Unaza me ngjyra”),
Dashurinë e vonuar apo të pamundur (“Basti final”, “Trofeu”), Shkallëzimet morale në tranzicionin e njeriut shqiptar (“Banka e Ankesave”, “Përgjigjet e munguara”, “Tregtarë të tymit”), etj.
Ky univers është i ngarkuar me simbolika të thella e universale, që e kapërcejnë përditshmërinë shqiptare dhe e bëjnë veprën një akt komunikimi me njeriun kudo në botë.
3
Jemi përballë një mjeshtërie narrative të pakra-hasueshme. Stili i Zija Çelës është lakonik, por emo-cionalisht i ngarkuar.
Rrëfim poetik i ndërthurur me absurditet e humor të zi. Gjuhë e pasur figurative, me metafora që të kujtojnë poetikën e Borgesit, por edhe të Ivo Andrićit.
Zija Çela arrin të ruajë një ekuilibër mes rrëfimit racional dhe emocional, duke u dhënë zë edhe heshtjeve, duke i bërë ato të flasin në mënyrë tronditëse. Dhe si? Përmes një gjuhë të zgjedhur, ku ka elegancë dhe ngjyrime poetike.
Gjuha e autorit është një nga shtyllat më të fuqishme të librit. Ajo bart elemente të pasura leksikore, dialektore, aforistike dhe poetike, që shpesh marrin trajtë të një gjuhe “biblike” të jetës së zakonshme. Ritmi gjuhësor, ndërtimi sintaksor dhe muzikaliteti i frazës janë të rafinuara dhe poetike.
Zija Çela, siç thonë kritikë të shumtë, është një prej themeltarëve të letërsisë moderne shqipe. Ai kra-hasohet me Kafkën për absurditetin njerëzor, me Dos-tojevskin për hulumtimin e thellë shpirtëror, me Kadarenë për fuqinë simbolike dhe gjuhësore, me Raymond Carver për ndërtimin e mikroromanit në formën e tregimit të shkurtër, me Albert Camus sidomos për mënyrën si Zija Çela përshkruan indiferencën dhe absurditetin ekzistencial të realitetit shqiptar.
4
“Thika pa gjak” është më shumë se një libër tregimesh. Është një testament letrar për kohën tonë, një manifest shpirtëror dhe letrar që flet me zërin e njeriut të thjeshtë dhe të përjetshëm njëkohësisht. Zija Çela, përmes këtij libri, dëshmon jo vetëm fuqinë e rrëfimit, por edhe domosdoshmërinë e letërsisë si mjet për të kuptuar botën.
Letërsia e Zija Çelës në “Thika pa gjak” ka një cilësi të rrallë: ajo është njëkohësisht shumë personale dhe universale, e heshtur dhe tronditëse, moderne dhe biblike. Secili tregim është një gjetje e re strukturore dhe përjetuese, ku lexuesi jo vetëm që ndjek rrëfimin, por edhe ndalet, reflektron, dhe shpesh përtyp me ngadalë heshtjen midis fjalëve.
Fushë Kosovë, 2025
