Bisedoi Andreas Dushi
A.D.: Zoti Kraja, kjo bisedë me ju, për mua është e veçantë, pasi gjithnjë letërsia juaj ka qenë ajo që kam sugjeruar nga letërsia shqipe. Sa herë më bëhej pyetja “Çfarë u sugjeron të rinjve që duan ta sistemojnë mënyrën e tyre të të shkruarit?”, kam dhënë një përgjigje: romanet e Mehmet Krajës. Tani, pasi pata fatin ta lexoja para botimit romanin tuaj të fundit “Liria ime” që gjendet në Panairin e Librit te stenda e “Onufri”-t, bindem edhe më tepër se ky mbetet sugjerimi i duhur. Si është liria juaj dhe pse duhet një roman që ta tregoni atë?
M.K.: Liria është një përjetim kompleks dhe i vështirë për t’u rrëfyer, sepse në esencën e saj liria është e pamundur, është ëndërr, e cila, kur bëhet realitet, sikur e humb magjinë e saj. Ekzistenacialistët kanë thënë gjëra të mrekullueshme për lirinë, për dimensionin e saj njerëzor dhe filozofik, unë i kam pasur në dijeni pikëpamjet e tyre, por në punë shkrimi letrar unë e kam çuar rrëfimin në një drejtim tjetër: te fati njerëzor, i cili nuk ndryshon, pavarësisht se liria ndonjëherë krijon rrethana më të favorshme për jetë më të dinjitetshme. Në këtë këndvështrim, unë kam dashur të jem origjinal, pikërisht për arsye se liria ime është e tillë që nuk i ngjan askujt tjetër: unë nuk jam ngopur me lirinë, as më është velur liria, thjeshtë kam dashur të them se ajo është një iluzion, shpesh një fat njerëzor i përmbysur dhe se në rastin e shumë njerëzve në Kosovë ajo mund të ketë ardhur shumë vonë. Edhe një gjë mund të them: idetë e mëdha, siç lufta, liria etj. krijojnë drama të mëdha njerëzore, përmbysje dhe fatkeqësi, siç krijojnë edhe iluzione, vetëm se fataliteti nuk ndryshon: në esencën e të gjithë kuptimeve të jetës, njeriu është fatkeq dhe i palumtur.
A.D.: Balzaku thoshte se ishte zoti i personazheve të tij. Ka raste kur ndonjë personazh të “Liria ime”, pasi e përshkruani, pyesni lexuesin çfarë mund të bëj me të? dhe thoni këtë apo atë, ndonëse, në fund, e lini të lirë të bëj zgjedhjen e tij. Cili është në të vërtetë raporti juaj me personazhet e këtij libri?
M.K.: Unë nuk e mistifikoj krijimin letrar, unë jam shkrimtar me përvojë të gjatë dhe dua të them se personazhet i zgjedh nga galeria e pasur e karaktereve, me të cilët ballafaqohemi çdo ditë. Është një botë e madhe njerëzish, të cilët janë gjithkund përreth, mjafton të zgjasësh dorën dhe të zgjedhësh atë që të duhet në një lloj ose në një lloj tjetër të rrëfimit. Për këtë lloj rrëfimi mua m’u deshën personazhe që i kam njohur dhe i kam parë, por se mos ka rëndësi kjo! Për mua kanë qenë me rëndësi dy gjëra: që t’i kap fijet e holla të botës së tyre komplekse dhe, e dyta, të hulumtoj fatin e tyre, në bredhjen pa fund në kërkim të lumturisë. Edhe një gjë: që të bëj të ditur se personazhet e mi, ndonëse të paragjykuar si njerëz me aftësi të kufizuara meditimi, ndërtojnë botën e tyre filozofike shumë komplekse, me zhbirime të holla, me depërtime të thella në kuptimet e errëta të botës dhe të qenies. Ata nuk jetojnë në plankton, ata përpiqen të gjejnë kuptimin e gjërave, pavarësisht se askush nuk e kërkon prej tyre diçka të tillë.
A.D.: Ju nuk e quani thjesht roman, por i shtoni edhe një variant nga pas. Pse?
M.K.: Romani “Liria ime” përbëhet nga nëntë rrëfime, që nuk kanë një lidhje organike mes tyre, janë rrëfime të pavarura dhe, duke marrë parasysh këtë rrethanë, këta nëntë “rrathët e ferrit”, në pikëpamje të zhanrit, mund të mos jenë tamam roman në kuptimin tradicional, por një variant i tij. Pra, me këtë “nëntitull” kam dashur të heq ndonjë “barrierë” leximi: të sugjeroj se romani është shkruar me një “përmbysje funksionale” të zhanrit, e cila, për mendimin tim, lëndën letrare rrëfimore e bën më të lexueshme. Janë nëntë subjekte, që kanë lëndë të mjaftueshme për nëntë romane të kondensuar në një tërësi. Por as kjo nuk ka shumë rëndësi. Këto janë katikule rrethanore. Substanca e një vepre letrare është teksti teksti teksti…
A.D.: Thonë se historinë e shkruajnë gjithmonë fitimtarët, ndaj, nga perspektiva e tyre është e lavdishme. Edhe në rastin e “Liria ime” janë shqiptarët e Kosovës ato që e shkruajnë, por shohim krejt të kundërtën e lavdisë. Si është e mundur kjo?
M.K.: Po, është e vërtetë se historinë e shkruajnë fitimtarët, por “Liria ime” nuk është histori, prandaj atë e shkruajnë ose e rrëfejnë njerëz që e vrasin mendjen për kuptime më të thella, njerëz që ndjejnë peshën jo vetëm të “anës së errët” të lirisë, por më shumë se aq: ata ndjejnë peshën e tragjicitetit njerëzor, peshën e rëndë të pamundësisë, peshën e papërballueshme të palumturisë. Madje edhe me shumë se kaq, ata nuk janë të lumtur edhe për një arsye shtesë, sepse nuk arrijnë të gjejnë kuptimet e fshehta të ekzistencës, ndonjëherë vetëm kjo iu mjafton për t’u futur në vorbullën e pësimit. Por, mbi të gjitha, personazhet e këtyre rrëfimeve shohin përtej asaj që është sipërfaqësore, njëdimensionale dhe mos u befasoni nëse ju them se ata janë “të lumtur” në palumturinë e tyre, sepse shumë prej tyre kanë arritur fundin, përtej të cilit nuk ka asgjë, nuk ka as kuptime të fshehta, nuk ka as arsye për ekzistencë.
A.D.: Çka ndjej kur lexoj romanin, është edhe një fakt pak paradoksal: sikur kishte shtetas të Kosovës që, ardhja e lirisë nuk i gëzoi, përkundrazi. Është e vërtetë kjo?
M.K.: Jo, nuk mendoj se mund të thuhet ashtu. Nëse kërkohet një shpjegim politik-pragmatik i kësaj situate, duhet thënë se liria, aq më tepër një liri që vjen vonë dhe lë të krijohen drama njerëzore thellësisht të palumtura, nuk i zgjidh të gjitha problemet, aq më pak ato filozofike. Liria krijon predispozita për të zgjidhur disa probleme ekzistenciale, kjo është e vërteta, por nuk shkon përtej kësaj. Në rastin e Kosovës, liria është ngarkuar me një peshë që nuk e përballon dot, është ngarkuar me ëndrra dhe iluzione, natyrisht, edhe me zhgënjime. Është e njëjta gjë si në Shqipëri: dalja nga diktatura u përjetua si liri, por kjo liri nuk arriti t’i bënte njerëzit të lumtur, përkundrazi, ajo tregoi edhe anën e errët të fytyrës së vet të vrerosur.
A.D.: Zoti Kraja, më bën shumë kureshtar një tipar që i bashkon të gjithë personazhet: mungesa e kujtimeve të vlefta në Kosovë, pasi kthehen dhe e vizitojnë atë. Për çfarë arsyeje në Kosovë nuk ka kujtime?
M.K.: Është një shpjegim “teorik” i një situate jetësore, me të cilën përballen njësoj edhe shqiptarët e Shqipërisë, të cilët aktualisht bredhin nëpër botë: kujtimet që i lidhin me vendin e tyre, më kalimin e kohës, fillojnë e zhbëhen, sikur përfshihen nga Alzhajmeri, duke humbur substancën trunore. Pak nga pak kuptimi i atdheut fillon e reduktohet dhe dikur e dini se në çfarë përfundon? Në një varr, të cilin, njësoj si personazhi im, nuk e gjen dot në varrezat e Prishtinës, për të vendosur një tufë me lule.
A.D.: A është e tillë qenia njerëzore që me ngulm kërkon diçka, në rastin e shqiptarëve të Kosovës lirinë, e mandej nuk di çfarë të bëj me të, si ta përdor?
M.K.: Fataliteti nuk lidhet vetëm me shpjegime të kuptueshme, shpesh i tejkalon këto përmasa dhe kap parametra të tjerë, të pakuptueshme dhe të paarritshme nga mendja e njeriut. Në këtë kuadër, liria mund të jetë vetëm një “vogëlimë” e vanitetit njerëzor.
A.D.: Jemi mësuar që ngjarje të kësaj natyre, si çlirimi apo pavarësia, letërsia shqipe t’i trajtojë në kontekste të gëzuara, ku vihet re një entuziazëm i tepruar. Në rastin tuaj, jo veç me “Liria ime” por edhe në të tjera vepra, kujtoj këtu “Prishtina”, është e kundërta. Ndoshta shkoj pak larg, por a mund të shihet kjo edhe si një mënyrë për t’ju kundërvënë asaj letërsie me ngjyrime shpesh hipokrite?
M.K.: Mendoj se po. Kemi një letërsi të tërë, që ngjan me “operetë sapuni”, që e merr jetën dhe qenien me “lehtësi të padurueshme”, siç do të thoshte Kundera. Me librat e mi desha të them një gjë tjetër: jemi njerëz racionalë dhe dimë të mendojmë e të gjykojmë edhe për “anët e errëta” të qenies. Këtu ka edhe një gjë tjetër, të cilën nuk mendoj se duhet ta shtjellojmë gjatë me këtë rast, e që lidhet me letërsinë e realizmit socialist: është mbushur letërsia jonë sa nuk mban më, me rrëfime josubstanciale, me rrëfime mediokre, po deshët mund t’i quajmë edhe hipokrite.
A.D.: Gjuha që ju përdorni është krejt e veçantë, me një dendësi figurash të pashoqe në prozë. Është një mjeshtëri e lindur, jam i sigurt, kjo e përpunimit të gjuhës në të tillë mënyrë që asaj t’i merret esenca më thelbësore, tek e cila nuk arrin kushdo, përkundrazi, por pavarësisht, jam kureshtar të di si është pak a shumë ky proces, pra zgjedhja e fjalëve, vendosja në fjali e fraza e mandej, në tërësinë e tekstit?
M.K.: Është proces i vështirë, të jeni të sigurt, por është edhe proces që nxit kënaqësinë e krijimit. Kjo buron nga pikëpamja ime, se letërsia është gjuhë dhe se përtej gjuhës në letërsi nuk ka asgjë, siç nuk ka asgjë në muzikë përtej tingullit, ose në pikturë përtej ngjyrës. Pra, dua të them, gjuha nuk mund të ndahet nga procesi i krijimit letrar, është substanca e tij, nuk është vetëm mjet, është vetë qenia e tij. Tjetër nuk di çfarë të them, sepse as vetë nuk e kam të qartë si funksionon kjo. Fundja, mua nuk më duhet shpjegimi i strukturalistëve se gjuha dhe mendimi janë një tërësi, sepse mua nuk më hynë në punë vetëm funksionaliteti i gjuhës, më duhet edhe hijeshia e saj, mrekullia që buron prej saj, duke qenë se letërsia është “shkrim i bukur”. Kurse ne kemi një gjuhë, me të cilën mund të shkruhet bukur, gjuhë me të cilën mund të ndërtohet çdo godinë madhështore e letërsisë… Kurse fjalët, ato nuk i kërkoj, ato vinë vetë, por unë zgjedh diçka tjetër, zgjedh sintaksën e fjalisë dhe të frazës, e cila duhet të shkojë në harmoni me rrëfimin.
A.D.: Narratori i rrëfimit, mund të identifikohet me ju?
M.K.: Po, unë jam, gjëkund jam unë, unë rrëfej, unë krijoj personazhet, unë e krijoj iluzionin e lexuesit për rrëfimin, për dramën… sepse, e dini, letërsia, arti është akt individual i krijimit.
A.D.: Një gazetar, një infermiere, një shkrimtar, një e përdalë, një politikan, një qenush… këto janë disa nga personazhet tuaja. Pak a shumë, kapni përfaqësues nga çdo sferë e asaj që mund të quhet jetë sociale dhe secilin e zbërtheni në individualitetin e tij fizik, mendor, moral e shpirtëror.
M.K.: Është një galeri personazhesh, që kanë të përbashkët një udhëtim jetësor. Unë nuk i kam përzgjedhur për shkak të palumturisë së tyre, por për shkak të kontekstit jetësor: të gjithë ata janë duke bredhur ose kanë bredhur nëpër botë në kërkim të lirisë, dhe të gjithë ata kanë bërë luftën e tyre, duke luftuar për atdheun në mënyrën e vet, duke e mbyllur që të gjithë ciklin jetësor të ngulfatur nga ideja se lumturia e tyre është bjerrë margjinave të ngjarjeve të mëdha. Ata janë heronj anonimë, disa më shumë e disa më pak tragjikë, por të gjithë kanë të përbashkët mallkimin e pamundësisë për të qenë ndryshe. Megjithatë, ata nuk janë të njejtë, ata nuk i lidh e njëjta histori, por i lidh i njëjti pasion për një ideal, kërkimi i të cilit i ka çuar pashmangshëm në vdirrje të iluzioneve. Kjo është edhe ajo fija e kuqe që i lidh mes veti këto rrëfime, siç i lidh edhe personazhet dhe bëmat e tyre.
A.D.: Ju në rininë tuaj keni punuar edhe si gazetar, fillimisht në gazetën e studentëve “Bota e re” e pastaj në të famshmen “Rilindja”; që nga viti ’74 keni botuar rregullisht tregime e romane si dhe, janë vendosur drama të shkruara nga ju në skenë; në vitet ’80 u bëtë pjesë e lëvizjeve politike të kohës; një kohë ishit profesor e së fundmi, kryetar i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës… A përfshin “Liria ime” gjithë këtë eksperiencë të çmuar në kohë dhe larmishmëri profesionesh, kur tregon fatin e personazheve krejt të pafat?
M.K.: Kam një përvojë jetësore relativisht të gjatë dhe relativisht të pasur, por aktualisht mendoj se nuk më mungon asgjë për të qenë shkrimtar, për aq sa më mban penda. Kam kaluar përjetime të rënda e më të rënda dhe përgjithësisht jeta nuk është treguar aq miqësore me mua. Tani, krejt çka dua është të shkruaj dhe të bëj letërsi, të shkruaj letërsi të mirë dhe të lexoj letërsi të mirë.
