Prej kohësh ishte ndier nevoja për të mbushur boshllëkun e dukshëm që karakterizonte fushën e studimeve filologjike kushtuar letërsisë bashkëkohore shqipe dhe që mund të perceptohej dukshëm në mungesën e metodologjive tekstuale që përdoren gjerësisht nga teoritë dhe pragmatika më të avancuara të ekdotikës. Nëse aspekti më evident i kësaj vonese kishte të bënte me indiferencën totale ndaj debatit ndërkombëtar që u zhvillua rreth protokolleve epistemologjike që kanë vënë historikisht në kundërshtim dy shkollat më të akredituara filologjike – nga njëra anë, ajo italo-gjermane, bazuar në studime variantesh dhe nga ana tjetër, ajo franceze, e strukturuar siç dihet rreth parimeve kritiko-gjenetike që i rezervohen riprodhimit besnik të traditës së dorëshkrimit, në tri dekadat që na ndajnë nga rënia e regjimit në Shqipëri, po aq ka qenë dhe mosinteresimi total ndaj zbatimit konkret të parimeve filologjike për të zbërthyer përfundimisht prirjen që u kristalizua në vitet e dominimit të “filologjisë së stilit sovjetik”.
Monografia Krijimi letrar në proces e Anila Mullahit synon të korrigjojë këtë situatë paradoksale të prapambetjes substanciale, duke kultivuar ambicien eksplicite për t’i gjetur zgjidhje çekuilibrit të dukshëm që distancon arsyet e analizës tekstuale nga kritika letrare më klasike.
Mullahi jo vetëm merr temat përçarëse të diskutuara gjatë nga teoritë e ndryshme filologjike të lartpërmendura, por nuk heziton të merret me tendencat më novatore të ekdotikës bashkëkohore, duke pranuar me guxim shkencor dhe pragmatizëm të matur, për t’u përballur me sfidat që sjell përdorimi i dorëshkrime të një vepre në kuadër të rindërtimit tekstual.
Preferenca e qartë që u jepet proceseve të shkrimit të rindërtuara si një sekuencë e së njëjtës histori të shkrimit të një teksti, mbështetet në teoritë gjenetike të gjeneratës së fundit të studimeve filologjike, të po atyre teorive të cilave Mullahi ua ka besuar veten duke mirëpritur në horizontin e saj të kërkimit tentativën pionieristike teorike të zhvilluar nga filologu Dirk Van Hulle: Synimi i Van Hulle-s, që ia vlen ta kujtojmë, u përqendrua në sfidën e guximshme të fillimit të një ndërveprimi të pragmatikave tekstuale që rrjedhin nga të ashtuquajturat filologji të autorit dhe edition génétique, duke u përpjekur të përftojë nga njëra dhe nga tjetra ato metodika që mund të kishin krijuar një fazë të re dhe më të avancuar të kërkimit ekdotik, duke bashkuar presupozimet konceptuale që mbështesin, nga njëra anë, botimin kritik italo-gjerman dhe, nga ana tjetër, atë gjenetik francez. Avantazhi i këtij “revolucioni kopernikan” ofrohet nga inovacioni digjital dhe mundësitë e pafundme që ky front i ri teknologjik u ofron shkencave humaniste, përfshirë ato që për nga natyra dhe formimi i tyre i nxjerrin mjetet e veta nga një vizion “klasik” i objektit të studimit.
Nisur nga ky “ndërgjegjësim tekstual” inovativ, i testuar gjerësisht dhe pozitivisht në studimin filologjik të arkivave mbresëlënëse të veprave themelore të letërsisë moderniste europiane (nga Joyce te Proust dhe Mann), spekulimi i Van Hulle-s ka çuar në krijimin e arkivave të rëndësishme të redaktimit digjital (siç është ajo kushtuar Samuel Beckett-it) dhe në përhapjen e një metodologjie të re, qoftë të studimit gjenetik apo të ruajtjes së materialeve shkrimore – dorëshkrime apo digjitale – të cilat për shkak të kompleksitetit të tyre strukturor, kur nuk zbatojnë procese rindërtimi të neglizhuara totalisht më parë, sigurisht që bëjnë të mundur realizimin e përpjekjes pionieristike të kryer nga e ndjera Maria Corti për të krijuar një arkiv të letërsisë moderne italiane dhe për të përgatitur botime digjitale “gjenetike” me besueshmëri të lartë.
Rezultatet e arritura deri më tani nga Dirk Van Hulle janë për t’u lavdëruar dhe, siç sugjeron vepra e tij e fundit “Kritika Gjenetike: Gjurmimi i Kreativitetit në Letërsi” (Oxford, 2022), nuk ka dyshim se ato mund të përbëjnë frontin e ri të spekulimeve ekdotike dhe duke uruar gjetjen e një aplikimi të frytshëm edhe në të ashtuquajturat letërsi “të vogla” moderne dhe bashkëkohore, veçanërisht në ato që, duke qenë se për shkak të kushteve të pafavorshme historiko-politike kanë qenë të margjinalizuara për një kohë të gjatë, tani kërkojnë përfshirjen në këto procese studimore novatore.
Duke u futur në këtë shteg novator, Mullahi ka marrë përsipër detyrën e mundimshme për të demonstruar se, edhe nëse rruga për kapërcimin e divergjencës epistemologjike mes shkollave italo-gjermane dhe franceze është e përshtatshme për studimet bashkëkohore filologjike shqiptare, aq më tepër për letërsinë bashkëkohore shqipe mund të projektohen perspektiva të reja dhe më të guximshme epistemologjike studimi, falë kombinimit të dëshirueshëm të metodave të ekdotikës dhe kritikës letrare. Dhe në këtë aspekt, monografia e saj sjell një provë konkrete duke shqyrtuar historinë komplekse gjenetike të romaneve “Arka e Djallit” dhe “Kalorësi lakuriq” të Dritëro Agollit.
Agolli bashkë me Ismail Kadarenë, Fatos Arapin, Petro Markon, Dhori Qiriazin etj. – ishte ndër eksponentët kryesorë të letërsisë socialiste realiste, ndonëse ashtu si poetët dhe shkrimtarët e sapopërmendur, ai demonstroi në disa raste se preferonte forma dhe stile narrative që ndryshonin rrënjësisht nga parimet e imponuara nga doktrina e regjimit.
Disa nga veprat e tij, si përmbledhja “Zhurma e erërave të dikurshme”, ndonëse u botuan, u censuruan, ndërsa të tjera, si disa drama, nuk u botuan kurrë, madje as u botuan në gazetat e kohës, në pritje të një rishikimi. Duke hetuar këtë “liri” krijuese të shpalosur nga Agolli dhe duke shfrytëzuar masën mbresëlënëse të dokumenteve dorëshkrime që shkrimtari i paharruar ka ruajtur në mënyrë skrupuloze thuajse maniakale, Anila Mullahi ka shtruar me forcë intelektuale “çështjen” filologjike që sot prek interpretimin kritik të veprës së Agollit.
Vepra e Mullahit ndahet në disa faza: nga ajo historike, përmes një rishikimi të hollësishëm të botimeve në shtypin periodik të botimeve të para e deri te përpjekjet e ndryshme që pasuan deri në hartimin përfundimtar të dy romaneve; tek ajo editoriale, e vërtetuar me dokumentacion dorëshkrim me autograf; e në fund, në atë të variantit, ku mund të gjurmohen vijueshmëritë kronologjike nga tekstet provë të para të shkruara deri te tekstet përfundimtare që u shfaqën në gjysmën e dytë të viteve ‘90.
“Rindërtimi” i këtij procesi të shkrimit, siç mund të kuptohet lehtësisht, ishte i vështirë, por në bazë të rezultateve të arritura është e drejtë të pranohet se studiuesja ia ka arritur qëllimit të saj për të ofruar një model ekdotik të ri dhe më të avancuar për studimin e letërsisë bashkëkohore shqipe. Bëhet fjalë për një model studimi shkencor i cili, ka kërkuar një eksplorim të gjerë të editorialeve të ndryshme, si të botimeve të shtypura ashtu edhe të atyre të dorëshkrimeve dhe, vetëm në një fazë të mëvonshme, legjitimoi përmbledhjet e varianteve frekuencat e të cilave, studiuesja ishte në gjendje t’i rirendiste në një lloj taksonomie gjenetike të tyre.
Monografia e Mullahit, Krijimi letrar në proces ka arritur me sukses objektivin parësor për të rindërtuar në nivel redaktues sekuencat e drafteve dhe, rrjedhimisht, renditjen kronologjike në vazhdim të vetë varianteve. Megjithatë, në të njëjtën kohë, është e rëndësishme të theksohet se falë demonstrimit të “pasojës së qëndrueshme kohore” të dokumenteve, u bë e mundur të gjurmohej “progresi dinamik” i pashmangshëm i ndërhyrjeve autoriale: Rezultati hermeneutik, vërtet i jashtëzakonshme, rezultat që karakterizon veprën e Mullahit, për t’i rikthyer të paprekur përpjekjen e bërë nga autori i angazhuar për t’i dhënë tekstit të tij fizionominë e saktë estetike. Një rezultat i cili, thënë ndryshe, është konfiguruar si zbulimi i sekretit autorial dhe si një pasqyrë shumë e besueshme në atelienë e një shkrimtari të kalibrit, siç është Dritëro Agolli.
Piana degli Albanesi
