Didakticizmi kosmologjik dhe metafigura
Ashtu si në tekstet e shenjta ku jorealja dhe fantastikja pranohen si alegori për të transmetuar mesazhe të rëndësishme morale, edhe në veprën e Zija Çelës intertekstualiteti që arrihet përmes simboleve dhe motiveve religjioze e nxit mendimin kritik për transformimin shpirtëror të individit modern. Interteksti i gjuhës së shenjtë te Çela është përzgjedhje sfiduese në letërsinë e pas Realizmit Socialist, kur besimi fetar, ashtu si dhe letërsia, ishin konsideruar të rrezikshme për shoqërinë. Ky gjest është domethënës sepse i ndërthur të dy gjuhët dikur të ndaluara në periudhën e preskriptivizmit ideologjik të diktaturës, për të hapur pyetje të mëdha dhe të lashta lidhur me shpirtëroren, me mëkatin dhe shpëtimin, për ta zhbiruar qëllimin e jetës njerëzore. Sipas studiues Hume (1984: 114) didakticizmi kosmologjik përmes mitologjisë dhe shkrimeve të shenjta u ofron njerëzve një siguri dhe qetësi meqenëse u ndihmon ta gjejnë të vërtetën. Ngjashëm, në veprat e Çelës, por pa didakticizëm, kryesisht përmes groteskës dhe ironisë, letërsia e ofron sigurinë se njeriu dhe jeta mund të kuptohet dhe mund të transformohet duke e synuar shpirtëroren.
Në fakt, shpirti, mëkati, ndëshkimi e ringjallja në veprën e Çelës nuk shfaqen vetëm te njerëzit, por edhe te qytetet. Për shembull, në romanin “Arkipelagu spiritus”, një nga personazhet e udhëheq degën shqiptare të Institutit Ndërkombëtar Spiritus, që i shqyrton të dhënat për gjendjen shpirtërore të qyteteve. Në romanin “Djalli komik”,qytetin e kaplon sëmundja në formë të epidemisë së paralizës, që i godet personazhet pa i paralajmëruar, në gjumë a në punë, në ecje apo në kafe, duke i lënë me gjymtyrë apo me tërë trupin e ngrirë. Sëmundja enigmatike ndërlidhet me mëkatin, që vështirë mund t’i atribuohet vetëm një personazhi, por që e ndërlidh secilin qytetar me fatin e qytetit.
Në shumicën e romaneve të veta, nga figurat letrare Çela e përdor në radhë të parë metoniminë: për shembull, rënia morale tek “Arkipelagu spiritus” shfaqet si statistikë konkrete në monitorët e zyrës të Institutit Spiritus, dhe veprimet e zyrtarëve e synojnë ringjalljen e shpirtit të qytetit që në ekran shfaqet si pikë me ngjyrën e kuqe alarmuese. Simbolizmi dhe interteksti religjioz konkretisht artikulohen përmes objekteve të jetës së përditshme, vlerat morale janë transaksione reale në një zyrë që e mat dhe e parashikon gjendjen shpirtërore të një qyteti. Ngjashëm, në romanin “SOS, një buzëqeshje”, kryepersonazhi i rrëfimit shpërndan nga zemra e vet energji për buzëqeshje te zemrat e njerëzve të tjerë. Ky gjest shpirtëror shpërfaqet përmes një transaksioni konkret teknologjik: lidhja me zemrat e tjera dhe shpërndarja e buzëqeshjeve bëhet përmes telefonit celular. Duke shpërndarë dashuri, personazhi e shpenzon vetveten ashtu si mund të shpenzohet bateria apo të hollat e telefonit, dhe në fund vritet aksidentalisht nga një miku i vet i afërt . Me këtë rast, ashtu si edhe tek personazhe të tjera të prozës së Çelës, bie në sy shenjtërimi i sakrificës, që sipas studiuesit Shaban Sinani (2021) përftohet si motiv biblik në traditën gojore shqiptare, gjë që po ashtu flet për ndikimin e kësaj tradite te ky shkrimtar.
Figurshmëria metonimike, që nga studimi i njohur i Jakobsonit për metaforën dhe metoniminë (2010:1153-4), shihet si tipar i shkrimit realist. Sipas Jakobsonit procesi metaforik i të shkruarit e dominon shkollën e romantizmit dhe simbolizmit, dhe për të është shkruar shumë, ndërkaq metonimisë nuk i është kushtuar vëmendje e mjaftueshme, ndoshta pse i takon stilit realist. Sipas tij në letërsinë realiste përqendrimi nuk është në ngjarje por në atmosferë, nuk është në personazhe aq sa në hapësirë dhe në kohë, dhe janë të pranishme shumë detaje të sinekdokës, ngjashëm me orientimin mentonimik të arteve figurative në kubizëm. Ky përshkrim i Jakobsonit e përkujton prozën e Çelës, ku raporti mes të krahasuarit dhe krahasuesit shfaqet si real dhe jo si fiktiv, dhe bie në sy qysh në titujt e romaneve, në emrat e personazheve, qyteteve. Emri i qytetit ku zhvillohet ngjarja në “SOS” quhet Balbona, dhe kur balbonasit e përcjellin kortezhin e viktimave të zjarrit në qytetin e tyre, në kurorë kishin shkruar “Ku është tani lavdia e Babilonisë?” (68) në vend të ‘Balbonës’, që më pastaj ta korrigjojnë këtë lëshim teknik, siç thonë ata. Ngjashëm edhe me titujt tjerë: rrëfimi për shpirtrat e humbur të qyteteve emërtohet “Arkipelagu Spiritus”, djalli është “komik”, dhe apokalipsi është sipas “Shën Tiranës”.
Metonimia mund të jetë një nga arsyet që stili i romaneve të Zija Çelës cilësohet shpesh si realizëm magjik, që është term i diskutueshëm i studimeve letrare, meqenëse prania e të mbinatyrshmes në realizmin magjik shpesh ndërlidhet me mendësinë ekzotike hispanike, dhe rrjedhimisht sikur krijohet një etiketë për letërsitë që nuk i përkasin letërsisë anglo-amerikane. Figurshmërinë metonimike të prozës së Çelës, e shohim të fuqishme për shkak të bashkëqenies njëkohësisht të natyrshme dhe paradoksale mes të kundërtave. Prozën e tij e karakterizon ndërthurja e reales dhe fantastikes, që përmes elementeve të së vërtetës e shpërfaq hapur konstruktin e figurës dhe e orienton interpretimin të cilin ia bën lexuesi gjuhës së figurshme, duke e përftuar kështu metafigurën. Sipas studiuesit të njohur të pas-strukturalizmit dhe dekonstruksionit Paul De Man, strukturat metonimike e arrijnë fuqinë e bindjes përmes bashkëqenies të gjuhës figurative dhe metafigurative (2010:1374-5). Përderisa figura nuk nënkupton preferenca apo udhëzim për njërën mënyrë të të përjetuarit apo të interpretuarit, te metafigura dukshëm shfaqen preferencat. Kështu për shembull, në romanin “SOS”, personazhit që shpërndan buzëqeshje, një mikeshë i sugjeron të themelojë Agjencinë e Tregtimit të Buzëqeshjes. Kjo përzgjedhje gjuhësore e ngërthen të mbinatyrshmen brenda prozaikes, dhe figura e bashkëvendos ëndrrën për pushtetin shpirtëror të buzëqeshjes me pasionin konsumator të civilizimit pas-industrial, duke u shndërruar në metafigurë ironike qartazi të dukshme për lexuesin. Në “Arkipelagun spiritus”, qytetarët rrëfehen në Bankën e Kursimit, ku i depozitojnë sekretet e veta qoftë me shkrim apo me gojë, në fonotekë apo në bibliotekë, dhe ndërveprimi metonimik mes ndjenjave intime e privatësisë me utilitaritetin e bankës dhe kursimit, e përfton në mënyrë groteske metafigurën që del si interpretim ironik i realitetit modern.
Transformimi përmes religjionit material
Në romanin “Arkipelagu spiritus”, përderisa qytetit i rrezikohet shpirti, lavidanët festojnë për modernizimin e fabrikës së çokollatave, dhe shpresojnë t’u sjellë famë në botë. “Pak nga pak, çokollata e personalizuar po bëhej çështje kalorësie dhe dinjiteti” (42), dhe që të jetë emri i pranueshëm dhe tingëllues për çokollatën, qytetarët filluan t’i ndërrojnë emrat e vet në seanca gjyqësore. Pra qytetarët besojnë se shpirti i qytetit mund të rikthehet përmes suksesit komercial të fabrikës, dhe çokollatën e personalizuar me emër të vet e konsiderojnë si formë të vetë-realizimit, të krijimit të identitetit, të transformimit të vetes, pra ata rilindin, ringjallen përmes çokollatës, përmes gjësendeve. Ashtu si rilindin përmes emërtimeve të rrugëve, dhe që të arrijnë t’i vendosin emrat e tyre nëpër tabela, merren vesh që “emri i secilit të qëndrojë në tabelat e rrugëve nga disa muaj”. (179) Qytetarët zhyten në religjionin material, kur gjësendet e objektet përmbushen me kuptime, ndërsa njerëzit zbrazen.
Te “Apokalipsi sipas Shën Tiranës”, kur djali provon kostumin e shtrenjtë të dhëndërisë, rrobat i përjeton si transformim: “Teksa po hiqte kostumin në kabinën e provës, iu duk sikur po zhvoshkte nga trupi lëkurën e vet” (22). Ndryshimi i jashtëm, blerja e rrobave të reja, është shëlbim, gjatë të cilit në mënyrë simbolike braktiset personaliteti i vjetër dhe pranohen identitetet e reja në pamjen e re. Përvetësimi i gjërave e përmbush nevojën për identitet të ri, dhe rrobat marrin rol transformimi, e çlirojnë njeriun nga vetvetja dhe i mundësojnë të përvetësojë një gjendje të re, një pagëzim përmes dhuratave materiale e jo shpirtërore. Madje, në romanin “Apokalipsi sipas Shën Tiranës” dekonstruktohet vetë riti i pagëzimit : “Sot, në emër të barkut e të bardhakut e të spermës seksuale, gjithkush po bëhet më shumë trup sesa shpirt. Prandaj mos u habisni, një ditë njerëzimi mund të përmbytet nga jashtëqitjet e veta.” (302). Intertekstualiteti përforcohet me Formulën e Pagëzimit dhe me emrin e personazhit që e shqipton atë, Gjoni i Laprakës, ndërkaq zhytja simbolike në jashtëqitjet mund të shihet si transformim apokaliptik i njerëzimit.
Në po këtë roman, mes demitizimeve të tjera përmes intertekstit është edhe motivi i ringjalljes me elemente te baladës të Konstandinit: zonja Lahori, nuk e ndal kujën pas vdekjes te djemve. Vajtimi i saj bëhet nxitje për turmën që kërkon nga Zoti t’ia kthejë të vdekurit, derisa ai ua plotëson dëshirën, dhe të vdekurit e ringjallur fillojnë të kthehen nga bota tjetër jo si fantazma, por në pamjen dhe me veshjet që kanë pasur për së gjalli, duke e pretenduar jetën që e kishin lënë – gjë që i bën jo vetëm të padëshiruar por edhe të urryer për të gjallët, të cilët e harrojnë lëngimin dhe mallin që kishin pasur për më të dashurit e vet. Ringjallja, ashtu si u përmend shenjtërimi i sakrificës më lart, është një nga tre motivet kryesorë të letërsisë biblike që i veçon studiuesi Shaban Sinani (2021) kur flet për mënyrën si janë përftuar këto motive në traditën gojorë shqiptare, dhë që prozën e Çelës, shfaqet shpesh. Përplasjet mes të gjallëve dhe të dashurve të rikthyer e nxjerrin sheshit egoizmin, tjetërsimin , vetëshkatërrimin apokaliptik të njeriut në ambientin tonë. komercial. Personazhet janë vetiakë, materialistë, dhe transformimi shpirtëror, ringjallja e shpëtimi kuptohen vetëm përmes veprimeve komerciale.
Bashkëqenia e kundërshtive shquhet që nga rrafshi tematik te proza e Çelës, si për shembull: materialja dhe shpirtërorja, miti dhe groteska, të gjallët e të vdekurit, po ashtu me plot shembuj në nivel të rrëfimit, si te emrat e personazheve dhe qyteteve. Te romani “Lavjerrësi i qytetit “emërtimi i njërit krah të rrugës kryesore të qytetit Burgas është “Të ndershmit” dhe i tjetrit krah “Të pandershmit”, ku të dy palët shkëmbejnë vendet. Për konstruktin e kundërshtive, Jeffries, studiuese që njihet si themeluese e stilistikës kritike, mendon se është një nga elementet më të fuqishme ideologjike të teksteve përmes të cilëve mund të arrihet bindja e njerëzve. Ajo shkruan: “ Edhepse trularja Oruelliane mund të jetë diskredituar ne botën e pas 1984-ës, megjithatë, derisa unë po e shkruaj këtë studim, në botë po shpërthen paranoja nga e cila djem e vajza të reja në mbarë botën janë të bindur se ta vrasësh veten dhe të tjerët me bomba vetëvrasëse është veprim i virtytshëm “ (2010: 126). Me konstruktin e kundërshtive është marrë sidomos Van Dijk, studiues i njohur në analizën kritike të diskursit, i cili e përkufizon ideologjinë dhe funksionin e saj shoqëror dhe kognitiv si një sistem që ngërthehet brenda gjuhës, njëlloj si gramatika dhe rregullat e ligjërimit. Sipas tij, funksioni kryesor i ideologjive është krijimi pikëpamjeve të caktuara për grupet shoqërore, si për shembull përfaqësimi i polarizuar i Vetes kundruall Tjetrit, apo i të Mirëve kundruall të Këqijve, gjë që e bën sidomos media dhe ligjërimi politik. Ndërkaq, skema e kundërshtive te proza e Çelës dekonstruktohet dhe e shndërron leximin e letërsisë në një version modern të pyetjeve dhe përgjigjeve sokratike.
Ndërthurja e gjuhës intime dhe ceremoniale përmes intertekstit religjioz
Për studiuesit letrarë, poezia para Romantizmit, për shkak të natyrës ceremoniale ose rituale të vargjeve të cilat shpesh këndoheshin apo recitoheshin para dëgjuesve, i përngjante më shumë një perfomance retorike, se sa një shprehjeje të drejtpërdrejtë të personalitetit dhe emocioneve, ashtu si kuptohet sot lirika moderne . Kritiku Brewster (2009), flet për dallimin mes poezisë lirike dhe pararendëseve të saj, meqenëse vetëm gjatë shekullit tetëmbëdhjetë poezia u kthye kah bota e brendshme duke u larguar nga përshkrimet skenike. Për shumë studiues, edhe pse lirika romantike ngel modeli dominues i lirikës moderne për shkak të përqendrimit kah bota e brendshme e folësit, megjithatë, poezia moderne vazhdon ta shpërfaqë natyrën dramatike të zërit folës.
Pikërisht këtë ndërthurje të intimes me gjuhën ceremoniale dhe dramatike e manifeston poezia e Azem Shkrelit sidomos në poezitë me tematikë atdhetare, ku besimi dhe e shenjta zhvendosen tek identiteti kombëtar (Tahiri 2006):
Le të rritet bari mbi kokën time
Mbi kokën time le të rritet bari im
Bari im mbi kokën time le të rritet
Le të rritet
Le të rritet bari im mbi kokën time
(Meshë, 2001,f.63)
Riradhitja e gjymtyrëve të fjalisë së njëjtë dhe tematizimi i tyre radhazi në krye të secilit varg mundëson kombinimin e ndërveprimeve semantike: duke e shquar procesi foljor në vargun e parë (Le të rritet), në të dytin rrethanorin e vendit ( Mbi kokën time), në të tretin grupin emëror në funksion të kryefjalës (Bari im), për tu përmbyllur me përsëritje përforcuese të procesit. Përsëritja e ka efektin e kohezionit tingullor, leksik dhe sintaktik, që asocion përputhet me tonet solemne dhe religjioze të emërtimit të dhënë në titullin “Meshë”, gjë që transmetohet edhe me hapjen e përmbylljen e poezisë me modalitetin e urdhërores (Le të rritet) që përsëritet gjatë gjithë vjershës. Ndërkaq përsëritja e pronorit të vetës së parë ‘im’ e orienton vëmendjen e lexuesit kah folësi i vetës së parë. Vargu i parë dhe ai i fundit dallojnë vetëm nga përdorimi i këtij përemri, që e thekson rëndësinë dhe vlerën kuptimore të pronësisë dhe përkatësisë së vetës së parë. Në vargun e parë shfaqet imazhi i natyrës dhe jetës që vazhdon pas vdekjes, imazhi i barit që rritet, e që nënkupton kujdes e përkushtim . Në vargun e fundit shtohet përemri pronor “im”, që e shquan rëndësinë e përkatësisë, e sigurisë se bari nuk është i huaj, se pas vdekjes do të ketë vazhdimësi edhe të njerëzve të cilëve u takon zëri folës. Theksimin e elementit të përkatësisë e mundësojnë edhe përsëritjet e këtij përemri në pozicionet e markuara të gjymtyrëve në dy vargje: ‘Mbi kokën time’, ‘Bari im’, që sugjerojnë se përkatësia e barit, e jetës që vazhdon në raport me zërin poetik, është po aq e natyrshme dhe e domosdoshme si raporti me trupin, me vetveten.
Funksioni letrar i intertekstit religjioz e përfton metaforën universalizuese të vetës së parë jo vetëm si realizim të identitetit individual por edhe si përkatësi të identitetit kombëtar dhe vazhdimësisë së tij. Poezia e Shkrelit me tematikë kombëtare e shenjtëron letërsinë dhe e shndërron në altar të besimit, duke e sfiduar thënien e famshme të Adornos se pas Auschwitz-it është barbare të shkruhet poezi. Në një kontekst historik rrezikimit të identitetit të shqiptarëve në Kosovë, poezia e Shkrelit deklaron : “Atdheu është dheu i birit i atit e i shpirtit të shenjtë” (Kashelashë për atdheun, 2020 f.18).
Adorno, ashtu si përfaqësuesit e tjerë të shkollës së Frankfurtit, e ndërlidh estetiken me ideologjiken, dhe është kritik ndaj ndikimit negativ të kulturës, në rastet kur ajo e topit gjykimin e arsyeshëm. Mund të thuhet se poezia e Shkrelit dhe proza e Çelës po ashtu e ndërlidhin estetiken me ideologjiken, duke e nxitur idenë se letërsia është jo vetëm një veprim shoqëror por edhe një akt shpirtëror e religjioz, që ndikon në kontestet përkatëse historike. Metafigura e Çelës e shpërfaq fuqishëm dehumanizimin e njeriut të sotëm në një kohë të religjionit të ri të konsumerizmit, ku gjësendet e zakonshme shenjtërohen, bëhen simbole jo vetëm të kamjes por edhe të shpresës, të rilindjes, të mbijetesës, dhe kështu groteska në prozën e tij del si rezistencë, si forcë morale e metarrëfimeve që dalin nga letërsia. Raporti i letërsisë me moralin është përgjithësisht pyetje komplekse (Burke, 2006), e sidomos në letërsinë shqipe ku ky raport ishte zhvlerësuar skajshmërisht gjatë periudhës totalitare kur shkrimtarëve u është përcaktuar përgjegjësi ideologjike. Poezia e Shkrelit, përmes rikthimit të besimit në letërsi, në një kontekst historik kur ishte rrezikuar besimi në qenien kombëtare dhe në të ardhmen, e riformulon fuqishëm pyetjen se a gjendet shkrimtari përtej përgjegjësisë etike .
