Rastësia kthehet në një rregullsi, marrëdhëniet tona me fqinjin grek herë pas here kalojnë amplituda të mëdha, siç është kjo e fundit me zgjedhjet e 14 majit në Himarë. Romani ka tërhequr në oborrin e vet skandalin e ngritjes së varrezave të ushtarëve të vrarë gjatë luftës italo-greke të vitit 1940 duke treguar zhvarrime të njerëzve që s’kishin lidhje me të, madje duke i kthyer në ushtarë edhe skeletet e grave dhe fëmijëve, për më tepër duke e kthyer në një biznes që dëmton edhe figurën e klerikut që merr urdhra nga lart njëlloj si nëpunësit e shtetit. “Ka një erë tjetër, një dimër tjetër që nuk ka lidhje me stinët. Ai është dimri, era e të cilit ulërin në varret e hapura të fshatit K.” (f.153) Incidenti kulmon me bërtitjen e konsullit grek, sikur të ishte zot shtëpie. “Për një çast m’u duk sikur mbeta pa atdhe.” (f.227)
Këtë fakt e shfrytëzon autori për të arritur atje nga një rrugë e tërthortë. Si refren që përshkon gjithë veprën është pyetja e prindit për fëmijën “A ke frikë?”, pyetje që merr përsipër të kthehet në bartëse të mesazhit për një nga linjat e subjektit. Është detyrë e prindërve dhe jo vetëm e atyre që të përgatitin fëmijët për jetën dhe një nga hapat e parë është përballja me frikën. Gjyshi Aranit Gusmari niset nga Tirana me të nipin për të kaluar disa netë në mal në një kohë të re. Kur ishte fëmijë ai, rreziku kryesor ishin kafshët e egra; tani rreziku kryesor është njeriu (f.25), sepse vendi i strehimit të përkohshëm malor është kthyer në rrugë ilegale për trafikantët e drogës dhe prostitutave.
Ashtu si një udhëtar që ndez një zjarr për t’u ngrohur dhe pastaj ai përhapet me shpejtësi rreth e rrotull, edhe riti i kthimit në vendlindje për ta përcjellë dashurinë për te brezat që vijnë, befas zbulon një transformim tronditës – braktisjen e fshatit. Së pari, moshat e afta për punë i ka përpirë emigracioni, i cili, përveç karakterit ekonomik të lëvizjes, ka krijuar edhe probleme dhe drama shoqërore siç është ajo e çiftit Llazar dhe Sibora Gjini. (f.35) Së dyti, ndryshimi i sistemit, edhe pse nuk përmendet nga autori, ka sjellë një ftohje të akullt në marrëdhëniet mes njerëzve, të cilët nuk e shohin njëri-tjetrin në sy, por u vidhen vështrimeve. (f.46) Njerëzit duken të lodhur nga puna dhe kanë filluar të kërkojnë rrugë të shpejta pasurimi duke bërë që të shtohen të burgosurit. Nga ana tjetër krimi po bëhet më i fuqishëm se ligji (f.50), njerëzit e ndershëm në radhët e organeve të drejtësisë nuk japin dot drejtësi sepse u vijnë urdhra nga lart nga njerëz të padukshëm për opinionin shoqëror. (f.155) Një nga personazhet shtron pyetjen retorike: “E kupton në ç’kohë jetojmë? Në kohën e imoralitetit më të fëlliqur.” (f.164)
Rikthehemi atje ku dhemb dhëmbi e vete gjuha, autori u bën apel të gjithëve: “Shkoni dhe u thoni njerëzve të mos kujtohen për të vdekurit vetëm kur iu prishen varret. Sepse varret që harrohen prishen, varret që kujtohen, nuk guxon njeri t’i prishë.” (f.168) Skenat me zhvarrosje dhe pazare ia lënë vendin një vështrimi të gjatë duke u kthyer në vjeshtën dhe dimrin e vitit 1940. Aty do të shfaqet nëntogeri grek, poeti Odise Elitis përballë nëntogerit italian. (f.100)
Edhe sikur të mos kishte ndodhur ngjarja e fshatit K., kujdesi për të vdekurit mbetet një çështje universale, por tepër e ndjeshme në Ballkan ku nacionalizmi nuk fle, por vetëm dremit. Në këtë roman ka dy fjali me peshë të madhe: “Kujtesa fillonte nga varret” (f.128) dhe “Gjëja më e vështirë është të mbrosh jetën e të vdekurve. (f.230) E gjejmë edhe jashtë kufijve të sotëm të Shqipërisë me romanin e Kim Mehmetit “Shpërngulja e të vdekurve.”
Romani bëhet interesant me ndalesat që bën aty-këtu për trajtesa filozofike që lidhen me vdekjen (f.67), me qafën e njeriut (f.94), me ikonat (f.98), me burgjet (f.144), me naconalizmin (f.165), me pleqërinë (f.218), me jetën (f.221), me vetminë (f.327), etj. Vdekja është e ftohtë si një gur kilometrazhi i lyer me gëlqere, për t’u kujtuar njerëzve sa kilometra kanë përshkuar, por që nuk tregojnë edhe sa kilometra kanë mbetur për t’u përshkuar. Të mendosh për vdekjen nuk do të thotë që ke frikë prej saj. Njeriu mendon për vdekjen për të kuptuar jetën. Njeriu mendon për vdekjen për të kuptuar njeriun. Po e fshehe frikën, ajo bën fole brenda teje dhe nuk pranon të largohet. Çdo kohë ndërton burgjet e saj. Nuk janë në burg të gjithë ata që duhet të jenë. Tërë bukuria e vetmisë qëndron tek të jetuarit mes hollësive të jetës tësë tjerëve.
Dialogu është interesant dhe shpesh merr mbi vete pjesën e vet nga barra filozofike. Emrat e personazheve janë pothuaj të parëndësishëm para karakteristikave të tyre: Simoni ishte o një vit më i madh, o një vit më i vogël se Tedi (f.15) Dhunuesit e varreve janë një i madh dhe tjetri i vogël, kur shkojnë drejt fshatit T., takojnë njeriun me një sy prej qelqi, bashkëpunëtori i priftit që mbledh kocka quhet Skuth dhe blloku i tij me kapak të verdhë mbante brenda misterin e mashtrimit.
Autori ka një ndjesi të madhe ndaj natyrës, ka njohje të thella për faunën dhe brenda veprës ka një leksion artistik për gjallesat, madje njeh dhe gjuhën e tyre. Një inventarizim i shpejtë i tyre shërben si dëshmi për këtë.
Bimë dhe drurë: dardha, rrapi, lajthia, kumbulla të egra, molla, qershia, pjeshkë, arra, dushku, ahu, mështekna, akacje, shtog, trëndafila, ferra, hithra, shkurre, fier, manushaqe.
Kafshë dhe shpendë: Çiftëzimi i pëllumbave (f.31), shapkat (f.33), lepujt e vegjël (f.130), verdhashë, mëllenjat e zeza, bilbila, gushkuqë, bishttundës, ariu (f.289, 293), sorkadhe, dhelpra, derra të egër (f.292), ujq, qen, guaku (f.291) thëllëza (f.292-93), bletë, gjon, hardhuca, breshka, mace, kukuvajka, buf,
Elementë të natyrës: Lumi (f.121), pylli (f.306), lëndina, çeltina, mali, majat, shkëmbinjtë, kodra.
Dy pëllumba që djali i merr në Selanik dhe i lëshon për t’u kthyer në fshat dhe ndjekja e tyre nga skifterët shndërrohen në një finale sa madhështore aq edhe tragjike dhe marrin vlerën analogike për kthimin e emigrantëve në vendlindje.
Përdorimi i gjerë i metaforave në peizazhet e natyrës krijon lirizëm që ka karakterizuar edhe prozën e shkurtër të autorit që në botimet e hershme.
“Nata fillon me përflakjen e qiellit, pastaj dëgjohet zukatja e bulkthit, që duket sikur përjetëson çastin. Dhe sa mbaron përflakja e qiellit, i pari del lepuri, pastaj sorkadhja, pastaj derri i egër… Dhe e di me ç’shqisë e ndiem më shumë natën në pyll? Me veshin. Ti dëgjon si kërcasin shkarpat, degët e thata mes drurëve të lartë; mbi kurorat e tyre endet kënga e gjonit, klithma e kukuvajkës, e bufeve. Ata janë gjahtarët e natës, gjuajnë minj. Fëshfërimën që dëgjohet në ajër e bëjnë krahët e zogjve, ndërsa mbi kokën tënde një zog i madh përplaset pas degëve, sepse nuk sheh mirë. Atë e ka trembur drita e hënës, ose ka ndier t’i afrohet ndonjë rrezik. Pastaj degët dhe gjethet bien në qetësi dhe ti pret me zemër të ngrirë ç’do të ndodhë. Nuk ndodh asgjë. Zogu është mbledhur përsëri duke fryrë pendët dhe tani rreziku nuk është lart në pemë, por poshtë, mes shkurreve dhe barit, ku ka nisur dyluftimi i lepurit dhe dhelprën.”
A do të jetë brezi i ri i ndjeshëm ndaj tyre?
“Të gjallë dhe të vdekur” përmban gjithçka duhet të ketë një roman: të vërtetën, të bukurën, tronditësen, qartësinë dhe shijen e mirë. Ai karakterizohet nga çiltëria dhe vërtetësia e rrëfimit, nga imagjinata e shoqëruar me kujtesën nga skenat tragjike, nga stilizimi poetik, nga fryma nostalgjike për të shkuarën, por edhe me ngurimin për t’u përshtatur me atë që është bashkëkohëse,.
Durrës, 14 – 16 shtator 2023
