Përktheu: Granit Zela
D.H. Lawrence:
Pse ka rëndësi romani
Ne kemi ide të çuditshme për veten tonë. E mendojmë si trup me shpirt, trup me frymë, ose trup me mendje. Mens sana in corpore sano. Vitet e pinë verën dhe më në fund e flakin shishen, trupi, natyrisht, është shishja.
Është një lloj besëtytnie qesharake. Pse duhet ta shikoj dorën, tek i shkruan me kaq zgjuarsi këto fjalë, dhe të vendos se është thjesht një hiç në krahasim me mendjen që e drejton? A ka vërtet ndonjë ndryshim të madh midis dorës dhe trurit? Apo mendjes time? Dora është e gjallë, fërgëllon prej jetës. Ajo takon një univers të tërë të çuditshëm me anë të prekjes, mëson sa e sa gjëra, njeh një masë të madhe prej tyre. Dora, ndërsa i shkruan këto fjalë, rrëshqet me gëzim, kërcen si karkalec për të vënë një pikë mbi i, ndjen që tryeza është e ftohtë, mërzitet pak nëse shkruaj shumë gjatë, ka bazat e veta të mendimit dhe është po aq vetja ime siç është truri, mendja ose shpirti im. Pse duhet të imagjinoj se ka diçka që është vetja ime më shumë se dora? Meqenëse dora është absolutisht e gjallë, unë jam gjallë.
Ndërsa, natyrisht, për sa më përket mua, stilolapsi nuk është fare i gjallë. Stilolapsi nuk është vetj ime e gjallë. Unë i gjallë jam në majë të gishtave të mi. Çfarë është e gjallë jam unë. Çdo grimcë e vogël e duarve është e gjallë, çdo njollë e vogël, qime dhe shtresë e lëkurës. Dhe çfarëdo që është vetja ime e gjallë, jam unë. Vetëm thonjtë e gishtave, këto dhjetë armë të vogla mes meje dhe një universi të pajetë, kalojnë Rubikonin misterioz mes meje të gjallë dhe gjërave si stilolapsi im, që nuk janë të gjalla, siç e kuptoj unë.
Pra, shoh që dora ime është e gjitha e gjallë, dhe unë jam gjallë, dhe ajo është thjeshtë në një shishe, enë, ose kanë, ose enë prej balte, ose një gjë tjetër e marrë? E vërtetë, nëse e pres, do të rrjedh gjak, si qershitë në një shportë. Por pastaj lëkura që është prerë, venat që rrjedhin gjak dhe kockat që nuk duhen parë kurrë, janë të gjitha po aq të gjalla sa gjaku që rrjedh. Pra, çështja e shportës, ose enës prej balte, është thjesht një marrëzi.
Kjo është ajo që ti mëson kur je romancier. Kjo është ajo që ti ka shumë gjasa të mos e dish, nëse je famullitar, filozof, shkencëtar, ose i marrë. Nëse je famullitar, flet për shpirtrat në parajsë. Nëse je romancier, e di se parajsa është në pëllëmbën e dorës tënde dhe në majë të hundës, sepse të dyja janë të gjalla; dhe njeriu është i gjallë, kjo është ajo që mund të thuash, me siguri, për parajsën. Parajsa është pas jetës, dhe unë nuk jam i prirur për asgjë që është pas jetës. Nëse je filozof, flet për pafundësinë dhe shpirtin e pastër që di të gjitha gjërat. Por nëse merr një roman, e kupton menjëherë se pafundësia është vetëm një dorezë për këtë enë po të njëjtë të trupit tim; ndërsa për sa i përktet të diturit, nëse e fus gishtin në zjarr, e di që zjarri djeg, një njohuri kaq të theksuar dhe jetike, bën që Nirvana të jetë thjeshtë një hamendje. Oh, po, trupi im, unë i gjallë, e di dhe e di shumë mirë. Dhe sa i përket shumës së të gjitha njohurive, ajo s’mund të jetë asgjë më shumë se një grumbullim i të gjitha gjërave që unë njoh në trup, dhe ti lexues i dashur, njeh në trup.
Këta filozofë të mallkuar flasin sikur papritmas kanë humbur në mjegull, dhe atëherë ishin shumë më të rëndësishëm se sa janë kur janë me kostume. Kjo është e pakuptimtë. Çdo njeri, përfshirë edhe filozofin, përfundon te majat e gishtave të tij. Ky është fundi i njeriut të tij të gjallë. Sa për fjalët, mendimet, psherëtimat dhe aspiratat që marrin arratinë prej tij, ato janë aq shumë drithërima në eter, dhe aspak të gjalla. Por nëse drithërimat arrijnë një njeri tjetër të gjallë, ai mund t’i bëjë ato pjesë të jetës së tij dhe jeta e tij mund të marrë një ngjyrë të re, si një kameleon që zvarritet nga një shkëmb ngjyrë kafe drejt një gjetheje jeshile.
Gjithçka është mëse normale. Sidoqoftë nuk e ndryshon faktin që i ashtuquajturi shpirt, mesazhi ose mësimi i filozofit apo i shenjtorit, nuk është aspak i gjallë, por vetëm një dridhje në eter, si një mesazh radiofonik. Të gjitha këto gjëra shpirtërore janë vetëm dridhje në eter. Nëse ti, si njeri i gjallë, dridhesh nga dridhja e eterit në një jetë të re, kjo ndodh për shkak se je njeri i gjallë dhe merr ushqim dhe stimulim te i gjalli brenda teje në një mori mënyrash. Por të thuash se mesazhi, ose shpirti që të komunikohet, është më i rëndësishëm se trupi yt i gjallë, është marrëzi. Mundë të thoni edhe që patatja në darkë ishte më e rëndësishme. Asgjë nuk është e rëndësishme se jeta. Dhe për veten time, absolutisht nuk mund ta shoh jetën askund tjetër përveçse tek të gjallët. Jeta me J të madhe është vetëm njeriu i gjallë. Edhe një lakër në shi është lakër e gjallë. Të gjitha gjërat e gjalla janë të mahnitshme. Dhe të gjitha gjërat që janë të vdekura janë ndihmëse për të gjallat. Më mirë të jetosh si një qen i gjallë sesa të jesh një luan i ngordhur. Por më mirë një luan i gjallë sesa një qen i gjallë. C’est la vie!
Duket e pamundur që një shenjtor, filozof ose shkencëtar t’i përmbahet kësaj të vërtete të thjeshtë. Ata janë të gjithë, në një farë kuptimi, renegatë. Shenjtori dëshiron të ofrojë veten si ushqim shpirtëror për turmën. Edhe Françesku i Asizit e shndërron veten në një lloj torte nga e cila çdokush mund të merrte një pjesë. Por një tortë është më pak se njeriu i gjallë. Dhe i gjori Shën Françesku mund t’i kërkojë falje trupit të tij, kur po vdes: “Oh, më fal, trupi im, për gabimin që bëra gjatë gjithë këtyre viteve!’ * Nuk kishte meshë, për të ngrënë të tjerët. *
Filozofi, nga ana tjetër, ngaqë mund të mendojë, vendos që asgjë tjetër përveç mendimeve nuk ka rëndësi. Është njësoj sikur një lepur, ngaqë mund të hajë bar, duhet të vendosë se asgjë tjetër veç barit nuk ka rëndësi. Për sa i përket shkencëtarit, ai s’ka absolutisht asnjë dobi për mua për sa kohë që unë jam njeri i gjallë. Për shkencëtarin, unë kam vdekur. Ai vë në mikroskop pak qeliza të vdekura dhe e thotëë se jam unë. Ai merr dy copa nga trupi im dhe thotë se njëra jam unë, pastaj se tjetra jam unë. Zemra, mëlçia, stomaku im, të gjitha kanë qenë në aspektin shkencor unë, sipas shkencëtarit; dhe në ditët e sotme jam ose tru, nerva, gjëndra, ose diçka më e përditësuar te indet.
Tani absolutisht e mohoj hapur që jam një shpirt, ose trup, mendje, një inteligjencë, një tru, një sistem nervor, ose një grumbull gjëndrash, njëra nga këto pjesë të tjera të mia. E tëra është më e madhe se pjesa. Dhe prandaj, unë, që jam njeri i gjallë, jam më i madh se shpirti, fryma, trupi, mendja, vetëdija, ose çdo gjë tjetër që është thjesht një pjesë e imja. Unë jam njeri i gjallë dhe për aq kohë sa të mundem, kam ndërmend të vazhdoj të jem njeri i gjallë. Për këtë arsye jam romancier. Dhe duke qenë një romancier, e shoh veten më sipëran ndaj shenjtorit, shkencëtarit, filozofit dhe poetit, të cilët janë të gjithë mjeshtër të mëdhenj të pjesëve të ndryshme të njeriut të gjallë, por kurrë nuk e rrokin të gjithë të tërën.
Romani është libri i vetëm i shndritshëm i jetës. Librat nuk janë jetë. Ato janë vetëm dridhje në eter. Por romani si një dridhje mund ta bëjë të gjithë njeriun e gjallë të dridhet. Gjë që është më shumë se sa mund të bëjë poezia, filozofia, shkenca apo çdo dridhje tjetër që mund të shkaktojë libri. Romani është libri i jetës. Në këtë kuptim, Bibla është një roman i madh i nndërlikuar mund të thoni Ju, bëhet fjalë për Zotin, por në të vërtetë bëhet fjalë për njeriun e gjallë. Adami, Eva, Sara, Abrahami, Isaku, Jakobi, Samueli, Davidi, Bath-Sheba, Ruth, Ester, Solomoni, Jobi, Isai, Jezusi, Marku, Juda, Pali, Pjetri: çfarë janë tjetër veçse njeriu i gjallë, që nga fillimi e deri në mbarim? Njeri i gjallë, jo copëza. Edhe Zoti është një njeri tjetër i gjallë, në një shkurre që digjet, duke hedhur pllakat e gurit në kokën e Moisiut.
Shpresoj që të filloni të kuptoni idenë time, pse romani është jashtëzakonisht i rëndësishëm, si një dridhje në eter. Platoni bën që qenia ideale e përsosur të dridhet tek unë. Por kjo është vetëm një pjesë e imja. Përsosmëria është vetëm një pjesë, në përbërjen e çuditshme të njeriut të gjallë. Predikimi në Mal bën të drithërojet shpirti vetëmohues tek unë. Por edhe kjo është vetëm një pjesë e imja. Dhjetë Urdhëresat e bënë Adamin e vjetër* të dridhej te unë, duke më paralajmëruar se jam hajdut dhe vrasës, nëse nuk e shoh këtë. Por edhe Adami i vjetër është vetëm një pjesë e imja. Më pëlqejnë shumë që të gjitha këto pjesë të mia të jenë duke u dridhur nga jeta dhe mençuria e jetës. Por unë kërkoj që e tëra tek unë të dridhet herët a vonë në tërësinë e saj. Dhe kjo, sigurisht, duhet të më ndodhë, duke jetuar.
Por për aq sa mundet, komunikimi mund të ndodhë vetëm kur një roman i tërë komunikon me mua. Bibla – por e gjithë Bibla – dhe Homeri dhe Shekspiri: këto janë romanet e vjetra supreme. Këto janë të gjitha gjërat për të gjithë njerëzit, që do të thotë se në tërësinë e tyre prekin të gjithë njeriun e gjallë, që është vetë njeriu, përtej çdo pjese të tij. Ato e vendosin të gjithë pemën duke u dridhur me një kanal të ri të jetës, ata nuk nxisin rritjen vetëm në një drejtim. Nuk dua të rritem më në asnjë drejtim. Dhe, nëse mundem, nuk dua të nxisë dikë tjetër në një drejtim të caktuar. Një drejtim i veçantë përfundon në një qorrsokak. Për momentin jemi në një qorrsokak. Unë nuk besoj në ndonjë zbulesë verbuese, apo në ndonjë fjalë të epërme. “Bari thahet, lulja venitet, por Fjala e Zotit do të qëndrojë përgjithmonë”. Me ketë lloj gjërash e kemi droguar veten. Në fakt, bari thahet, por del gjithnjë e më i gjelbër po për këtë arsye, pas shirave. Lulja venitet, por për këtë arsye sythi çel. Por Fjala e Zotit, duke qenë e shqiptuar nga njeriu dhe thjesht një dridhje në eter, bëhet gjithnjë e më e mërzitshme, derisa më në fund ne bëjmë një vesh shurdh dhe ajo pushon së ekzistuari, në mënyrë shumë më përfundimtare se çdo bar i tharë… Është bari që ripërtërin veten si shqiponja, dhe asnjë fjalë.
Nuk duhet të kërkojmë gjëra absolute, apo absoluten, diçka që jepet një herë e përgjithmonë e në jetë të jetëve, le të lajmë duart me imperializmin e shëmtuar të çdo gjëje absolute. Nuk ka asnjë të mirë absolute, nuk ka asgjë absolutisht të mirë. Të gjitha gjërat rrjedhin dhe ndryshojnë, madje ndryshimi nuk është absolut. E tëra është një bashkim i çuditshëm i pjesëve në dukje të papërputhshme, që puthiten pranë njëra-tjetrës. Unë, njeriu i gjallë jam bashkim shumë i çuditshëm i pjesëve të papërputhshme. Unë, po!-ja ime e sotme është çuditërisht e ndryshme nga po! –ja ime e djeshme. Lotët e mi nesër s’do të kenë asnjë lidhje me lotët e një viti më parë. Nëse ajo që dua mbetet e pandryshuar nuk ndryshon, unë do të resht së dashuruari atë. Vetëm sepse ajo ndryshon, më tremb në ndryshim, sfidon inercinë time, dhe vetë është e lëkundur në inercinë e saj për shkak të ndryshimit tim, atëherë unë mund të vazhdoj ta dua atë.
Në gjithë këtë ndryshim, unë ruaj një integritet të caktuar. Por mjerë unë nëse përpiqem të ngre dorën ndaj saj. Nëse them për veten time, jam ky, jam ai! – atëherë, nëse i përmbahem kësaj, shndërrohem në një gjë të marrë të ngulitur si një shtyllë drite. Kështu kurrë nuk do ta di se ku qëndron integriteti, individualiteti im. Është e kotë të flas për egon time. Kjo do të thotë vetëm se kam krijuar një ide për veten dhe se jam duke u përpjekur t’i përshtatem modelit, diçka qënuk është gjë e mirë. Ti mund ta presësh stofin për t’iu përshtatur palltos tënde, por s’mund të këpusësh copa nga trupi yt i gjallë, për ta shkurtuar atë sipas idesë tënde. E vërtetë, mund të mblidhni veten në një brez ideal, por moda ndryshon.
Le të mësojmë nga romani. Në roman personazhet nuk mund të bëjnë gjë tjetër veçse të jetojnë. Nëse vazhdojnë të jenë të mirë, sipas modelit, ose të këqij, sipas modelit, apo edhe të paqëndrueshëm, sipas modelit, ata reshtin së jetuari dhe romani bie i vdekur. Një personazh në një roman duhet të jetojë, ose nuk është asgjë. Edhe ne, në jetë, duhet të jetojmë, ose nuk jemi asgjë. Ajo që nënkuptojmë me të jetuarit është, natyrisht, po aq e papërshkrueshme sa ajo që nënkuptojmë me të qenit. Njerëzit fusin ide të ndryshme në kokë, për atë që kuptojnë me Jetë, dhe ata vazhdojnë ta modelojnë jetën sipas atij modeli. Nganjëherë shkojnë në shkretëtirë për të kërkuar Zotin, heraherës shkojnë në shkretëtirë për të kërkuar para, herë të tjera verë, grua dhe këngë, dhe përsëri ujë, reformë politike dhe vota. Asnjëherë nuk dihet se çfarë do të ketë më pas: nga vrasja e fqinjit me bomba të tmerrshme dhe gaz që prishin mushkëritë, tek mbështetja e një jetimoreje, predikimi i dashurisë së pafundme dhe të qenit bashkëfajtor në një divorc.
Në gjithë këtë rrëmujë të egër, ne kemi nevojë për një lloj udhëzuesi. Nuk është mirë të shpikësh. Nuk duhet ta bësh! Tnuk duhet! Po pastaj? Kthehu me të vërtetë, me nderim kah romani dhe shiko ku je njeri i gjallë dhe ku je njeri i vdekur në jetë. Mund ta duash një grua si një burrë të gjallë, dhe mund të bësh dashuri me një grua si një i vdekur në jetë. Mund ta hash darkën si njeri i gjallë, ose si një kufomë e thjeshtë mbllaçitëse. Si njeri i gjallë, mund të qëllosh armikut tënd, por si një simulakër i tmerrshëm i jetës, mund të hedhësh bomba ndaj njerëzve që nuk janë as armiqtë dhe as miqtë e tu, por thjesht gjëra për të cilat jeni i vdekur, gjë që është kriminale, kur gjërat në fakt janë të gjalla. Të jesh i gjallë, të jesh njeri i gjallë, të jesh një njeri i plotë i gjallë: kjo është çështja. Dhe në rastin më të mirë, romani dhe vetëm romani në mënyrë të epërme, mund të të ndihmojë. Mund të të ndihmojë të mos jesh njeri i vdekur në jetë. Kaq shumë burra që ecin rreth të vdekurve dhe si kufoma në rrugë dhe në shtëpi sot: kaq shumë gra janë thjesht të vdekura, si një pianofortëme gjysmën e notave të pazëshme.
Por në roman mund të shihet qartë, kur burri vdes, gruaja bëhet e plogët. Mund të zhvillosh një instinkt për jetën, nëse do, në vend të një teorie të së drejtës dhe të gabuarës, të mirës dhe të së keqes. Në jetë, ka të drejtë dhe të gabuar, të mirë dhe të keqe, gjatë gjithë kohës. Por ajo që është e drejtë në një rast është e gabuar në një rast tjetër. Dhe në roman ti sheh një njeri duke u bërë kufomë, për shkak të të ashtuquajturës mirësi të tij, një tjetër duke vdekur për shkak të të ashtuquajturës ligësi të tij. E drejta dhe e gabuara është një instinkt: por një instinkt i gjithë vetëdijes tek një njeri, trupor, mendor, shpirtëror njëherësh. Dhe vetëm në roman të gjitha gjërave u jepet formë e plotë, ose të paktën, atyre mund t’u jepet formë e plotë, kur kuptojmë se vetë jeta, dhe jo siguria e shtangët, është arsyeja e të jetuarit. Sepse nga forma e plotë e të gjitha gjërave del e vetmja gjë që është çdo gjë, plotnia e një burri, plotnia e një gruaje, burri i gjallë dhe gruaja e gjallë.
1925
Karl Ove Knausgaard:
Pse ka rëndësi romani
Një manifest vetjak për artin e të shkruarit
Ligjërata e mbajtur me rastin e marrjes së Çmimit New Statesman/Goldsmiths 2022, në Sallën e Mbretëreshës Elizabetë në Londër, më 22 tetor 2002. Përkthyer në anglisht nga nga Martin Aitken dhe botuar në në revistën “New Statesman”, po në tetor, e rishikuar.
Poeti Rainer Maria Rilke ka shkruar se muzika mund ta ngrinte lart. Natyrisht, s’ka asgjë të jashtëzakonshme tek kjo, vetëm se shtoi më pas: dhe më flak diku tjetër. E njoh shumë mirë atë thënie veçanërisht kur bëhet fjalë për letërsinë. Hera e fundit që e përjetova atë ndjesi ishte dimrin e kaluar pasi lexova romanin “Gjëra të vogla si këto” të Claire Keegan-it. Është roman i shkurtër dhe e lexova brenda prak orësh. Kur e mbarova, qëndrova disa minuta në karrige me librin në prehër, i mbushur nga emocionet dhe gjendjet e ndryshme të tij. Pas pak u ngrita në këmbë dhe humba në rutinën e përditshme, përshtypjet që më kishte lënë romani ngadalë po pakësoheshin, derisa s’mbeti gati asgjë tjetër përveç një ndjenje që më pushtoi kur i ktheva mendimet tek ai.
Leximi është afërsi; lexojmë për t’iu afruar diçkaje. Me çfarë afrohemi në Gjëra të vogla si këto? Romani, ngjarjet e të cilit ndodhin në një qytet të vogël irlandez, përshkruan mendimet dhe perceptimet e Bill Furlong-ut. Furlongu është tregtar qymyri, një burrë i martuar me pesë vajza. Ai punon shumë, por familja është në vështirësi. Ndonjëherë ndien se jeta po i rrëshqet për duarsh. Por Bill Furlong është njeri i mirë dhe ai ndoshta s’e di këtë. Dhe në shumë mënyra Gjëra të vogla si këto është një roman për mirësinë.
Te “Idioti” i Dostojevskit, mirësia si ide mishërohet në ekzistencën fizike te figura e princit Mishkin, shembulli absolut i personit të mirë, dhe fiton forcën te përplasja midis ideales dhe reales. “Idioti” është një roman idesh, ose siç e ka quajtur vetë Dostojevski, realizëm fantastik. Mirësia që hasim te “Gjëra të vogla si këto” është e një natyre krejt tjetër. Është e paqartë, e përkohshme, e pakapshme – te Bill Furlongu- shfaqet në një mendim këtu, një veprim të vogël atje. Nëse mirësia është dritë, atëherë nuk është një rreze e fuqishme që ekspozon realitetin shoqëror, si tek Dostojevski, por një flakë e dobët që regëtin. Askush në romanin e Keegan-it nuk flet për të mirën e njerëzve, është thjesht diçka që ndodh, pa emër dhe e zakonshme. Dhe kjo – të sjellësh në jetë atë që është aty, të shkosh përtej koncepteve që e mbajnë mbërthyer – është diçka që vetëm romani mund ta bëjë.
Zakonisht ne mendojmë se që diçka të jetë e rëndësishme duhet të ketë një ndikim të caktuar në gjendjen ekzistuese të punëve të shtetit. Nëse do të pyesja se çfarë ka rëndësi tani, disa mund të thonë se lufta në Ukrainë; të tjerë kriza mjedisore, inflacioni dhe varfëria në rritje, ose ndoshta rritja e populizmit të krahut të djathtë apo e racizmit strukturor. Për disa, do të ishte një konflikt që harxhon energji në punë, një nënë e sëmurë që po vdes, ose një interes i ri vezullues dashurie. Dyshoj se shumë njerëz, nëse do t’u kërkohet të përmendin diçka që ka rëndësi, nuk do të thoshin se romani ka rëndësi apo që ka pak rëndësi.
A ka rëndësi romani?
Një nga shumë autorët që kanë dhënë mendimin e tyre se pse romani ka rëndësi është D.H. Lawrence. Ai besonte se romani përfaqësonte formën më të lartë të të shprehurit të arritur deri më tani. Kjo, shkroi ai, sepre romani ishte në gjendje të shprehte absoluten. Ndërkohë që shkenca dhe filozofia u përpoqën ta rroknin botën, romani e mbajti jetën të hapur. Lawrence ishte një vitalist, ai përshëndeti jetën në gjithçka që shkruante dhe arsyeja pse e favorizoi romanin ishte se e ndjente të ishte afër jetës. Në esenë e tij të vitit 1925 “Pse ka rëndësi romani”, romani duket se është më i gjallë për të sesa vetë jeta. Të jesh njeri i gjallë, të jesh një njeri i plotë i gjallë: kjo është çështja. Dhe në rastin më të mirë, romani, në mënyrë supreme, mund të të ndihmojë të mos jesh njeri i vdekur në jetë. Për Laërence-in, jeta ishte në e dallgëzuar, e çrregullt, e pakontrollueshme në gjendjen e saj të vazhdueshme të vërshimit. Çdo gjë që shkonte kundër natyrës së saj ndryshuese, gjithçka që ishte e kufizuar, e përcaktuar, e kategorizuar dhe absolute, ishte kundër vetë jetës. Ky është konceptim i natyrës si autentike dhe i qytetërimit si joautentik. Detyra e kulturës, atëherë, është të depërtojë te joautentikja dhe t’i lejojë njeriut të jetojë në mënyrë autentike brenda saj, ose siç e shprehu Laërence: të jetë i gjallë.
Laërence nuk ishte i vetëm: në dekadat e para të shekullit të kaluar, lulëzuan nocionet e njeriut joautentik, ishte një kohë kur qytetërimi ynë shihej si një lloj pengese për jetën, diçka shtypëse. Kjo ide është një arsye pse Lufta e Parë Botërore u përshëndet nga shumë njerëz me gëzim dhe entuziazëm në verën e vitit 1914: në luftë, jeta reale ngadhënjente. Ishte e njëjta ide për autenticitetin dhe ate që nuk është e rreme – gjakun, pyllin, dheun – që më vonë do të përthithej nga nazizmi dhe ishte arsyeja pse Bertrand Russell-i ishte në gjendje të shkruante se “filozofia mistike e “gjakut” e Lawrence-it… çoi drejt e në Aushvic”.
Në një mënyrë ideja është e vlefshme, në një tjetër jo. Po për Lawrence-in po-ja! për jetën përfshinte kremtimin e vetë formës së jetës – e hapur, hutuese, e ndryshueshme, kurrë e plotë – me fjalë të tjera, pikërisht e kundërta e absolutizmit të nazizmit. “Nuk duhet të kërkojmë gjëra absolute, apo absoluten” shkruante ai, “diçka që jepet një herë e përgjithmonë e në jetë të jetëve, le të lajmë duart me imperializmin e shëmtuar të çdo gjëje absolute”. Romani, duket se do të thotë, shpërbën absoluten për shkak të formës së tij, e cila ka të bëjë me marrëdhëniet: midis njerëzve, midis njerëzve dhe botës, dhe midis njerëzve dhe gjuhës. Dhe sa më tej të hetojmë marrëdhënie të tilla, aq më relative bëhet ndjenja jonë për botën.
Një shembull i mirë i kësaj mund të gjendet në veprën e një vitalisti tjetër, një bashkëkohës i Lawrence-it: norvegjezit Knut Hamsun. Hamsun ishtenjë nazist i dënuar për tradhti pas përfundimit të luftës dhe për veprën e tij ka patur debate të mëdha në Norvegji që prej atëherë. Në vitin 1915 Hamsun ndërhyri në një debat që bëhej në një gazetë në lidhje me dy vajza të reja që i kishin lindur në fshehtësi dhe më pas kishin vrarë foshnjat e tyre. Ai ishte i tmerruar nga dënimet e buta që iu dhanë grave, pesë dhe tetë muaj burgim. Hamsun bëri thirrje për dënim me vdekje. Varini, varini, ka shkruar ai. Dy vjet më vonë botoi “Zgjimi i tokës”, një roman i cili pjesërisht ka të bëjë me një grua që vret foshnjën e porsalindur. Kjo përshkruhet nga brenda: ne e ndjekim gjatë ditëve të saj dhe arrijmë ta kuptojmë. Vrasja e foshnjës nuk banalizohet, por bën më të ngjeshur dhe kësisoj më të dukshme tragjedinë e plotë nga të gjitha anët, jo më një fakt të thjeshtë për të shkaktuar një reagim të thjeshtë: “varini ata”. Kjo është ajo që bën romani: çdo koncept abstrakt për jetën, qoftë me natyrë politike, filozofike apo shkencore, e tërheq në sferën njerëzore, ku nuk qëndron më vetëm, por përplaset me një mori përshtypjesh, mendimesh, emocionesh dhe veprimesh. Kjo është arsyeja pse romanet e Dostojevskit janë ende kaq jashtëzakonisht të lexueshëm, pasi marrëdhënia midis ideve abstrakte dhe një realiteti kaotik, hutues, të fuqizuar emocionalisht është shumë racional. Idealet e vetë Dostojevskit duhet të heqin dorë në rast se një zë kundërshtar i përket një personazhi më interesant.
Është gjithashtu arsyeja pse romanet e Lawrence-it nuk janë aq të mira sa ato të Dostojevskit, sepse ndërsa Lawrence donte që romani të ishte si vetë jeta, ideja e jetës mund të bëhet aq e fuqishme në romanet e tij sa e mbyt atë që është e gjallë tek to, duke humbur jetën. rrjedhshmërinë, ndryshueshmërinë e saj, për t’a ngurtësuar në kallëpin e mendimit. Në këtë mënyrë si letërsia e Lawrence-it ashtu edhe e Hamsun-it ilustrojnë rrymat e fshehta që kalojnë midis vitalizmit dhe totalitarizmit. Kjo nuk do të thotë se romanet e Laërence-it dhe Hamsunit janë totalitare – një roman totalitar është term kundërthënës. Romani ka të bëjë me marrëdhëniet dhe çdo marrëdhënie ka një ndërlikueshmëri të brendshme. Edhe një përçartje e tillë fanatike si “Mein Kampf” i Adolf Hitlerit ka të bëjë me marrëdhëniet, që në faqet e para ku shkruan për mënyrën si është rritur; është e qartë se ai po zbukuron dhe po përmbahet në të njëjtën kohë. Ai përpiqet ta mbajë të fshehur këtë betejë të brendshme midis rendit dhe kaosit, por ajo shpërthen dhe minon tiradën e tij maniake.
Totalitarizmi ka të bëjë me largësinë dhe kontrollin, me atë që është e përbashkët për të gjithë ne. Kushdo që ka qenë një herë në Rusi do të ketë vënë re numrin e madh të monumenteve të luftës, e gjen një edhe në fshatin më të vogël, dhe bazamenti është i përfshirë nga flakët. Ato përfaqësojnë narrativën madhështore, heroike ruse të Luftës së Dytë Botërore. Vitet e fundit, çdo deklaratë që mendohet se kundërshton ose ndërlikon atë narrativë të thjeshtë është mbuluar, duke përfshirë edhe memorialin e organizatës për të drejtat civile, e cila u përpoq të zbulonte abuzimet e të drejtave të njeriut nën Stalinin dhe të kujtonte viktimat e tyre. Ky është një shembull ekstrem në një vend ekstremesh, por e gjithë historia na jepet në formë narrative, ashtu siç na jepen të gjitha lajmet në formën narrative – si “histori”. Roli i romanit ka qenë gjithmonë që të trazojë nën këto rrëfime gjithëpërfshirëse, t’i zbërthejë ato, formalisht dhe tematikisht, për t’iu afruar përvojës konkrete të realitetit.
“Uliksi” u bë serial televiziv midis viteve 1918 dhe 1920, disa vite përpara se Lawrence të shkruante esenë e tij për romanin, dhe dikush do të mendonte se ai do të kishte miratuar çmontimin total të absolutes nga James Joyce. Por Lawrence e urrente “Uliksin”, po aq sa urrente “Në kërkim të kohës së humbur” të Marcel Proust-it. Për të, këto vepra zunë shtratin e vdekjes së romanit: “A është Uliksi në djepin e tij? Oh i dashur! Çfarë fytyre gri!… Dhe M. Proust? Mjerisht! Ju mund të dëgjoni zhurmën e vdekjes së tyre në fyt. Ata mund ta dëgjojnë vetë. Ata po e dëgjojnë me interes të madh, duke u përpjekur të zbulojnë nëse intervalet janë të tretat e vogla apo të katërtat e mëdha… “A ndjeva një kërcitje në gishtin tim të vogël, apo jo?” pyet çdo personazh i zotit Joyce… ose M. Proustit”. Joyce, Proust, Virginia Woolf dhe Lawrence u përpoqën t’i afroheshin sa më shumë realitetit në romanet e tyre, por ndërsa Lawrence e përdori narrativën për këtë qëllim, për tre të tjerët, “historia” ishte një pengesë, diçka që e shkëpuste romanin nga realiteti dhe për këtë arsye duhej të kapërcehej, duke shkaktuar një shpërthim në formë.
Dallimi në qasjen e tyre ka të bëjë me largësinë. Për Lawrence-in, shkrimi i letërsisë shërbente për t’iu afuar emocioneve. Për Joyce-in dhe Woolf-in, shërbente për t’iu afruar momentit – dhe për momentin nuk ka histori, vetëm veprime dhe mendime, ende të papërcaktuara. Tregimi i një historie ka prirje të përfshijë një ndjenjë më të madhe të largësisë. Ajo që na përcakton – ajo që përcakton atë që ne shohim, besojmë dhe kuptojmë për botën – na vjen nga jashtë dhe shpesh organizohet në formën narrative. Te Joyce dhe te Woolf, ne jemi brenda. Jemi në këtë moment dhe vetëm në këtë moment diçka fillon të ekzistojë.
Një shembull tjetër, shumë i rëndësishëm dhe bashkëkohor i një libri që vepron në hijen midis largësisë dhe afërsisë është “Jetimorja” e shkrimtarit ukrainas Serhiy Zhadan. I botuar në Ukrainë në vitin 2017, bëhet fjalë për konfliktin që po ndodhte në atë kohë, në vitet para pushtimit të fundit rus, në rajonin Donbas të Ukrainës lindore ku separatistët e armatosur rusë shpallën pavarësinë e rajonit nga Kievi. Megjithatë, nuk jepet asgjë nga ky sfond, përkundrazi lexuesi hidhet menjëherë në një kohë që ekziston këtu-dhe-tani në të cilën gjithçka ndodh para syve të tu. Rrëfimi jepet në këndvështrimin e Pashës, në këndvështrimin e një mësuesi në Donetsk, i cili në fillim të romanit është rrugës për të marrë nipin e tij nga jetimorja në qytezën fqinje. Ajo që e godet lexuesin është fakti se sa e paqartë është gjithçka: kush është mik dhe kush është armik? Artileria e kujt po hedh një re gjylesh? Kush po ikën? Ai flet një gjuhë me disa nga njerëzit që takon, një tjetër me të tjerët. Nuk ka asgjë të prcaktuar, asgjë të përgatitur për ne; gjithçka shpërbëhet në momentet që romani duhet të negociojë: po na përshkrueht një luftë po para se të bëhet histori – me fjalë të tjera, ndërsa është ende në realitet.
Ekziston një koncept i zakonshëm sipas të cilit një roman është i rëndësishëm kur trajton një çështje të rëndësishme ose aktuale. Por rëndësia e temës nuk është tregues nëse një roman është i rëndësishëm. Në fakt, mund të jetë problem për romanin, pasi çështjet e rëndësishme shpesh shkojnë paralelisht me opinione të rrënjosura, të cilat tashmë janë formuar, dhe çdo gjë që tashmë është formuar vetëm ia vështirëson jetën romanit. Romani është i rëndësishëm pikërisht për t’i dhënë zë asaj që nuk ka asgjë, asaj që përndryshe nuk do të dëgjohej. Detyra e tij është t’i afrohet aq shumë jetës sa t’i shmanget opinionit për të. Ky qëndrim është i rrënjosur në “Gjërat e vogla si këto” të Claire Keegan. Është një roman që i jep hapësirë një njeriu që vetë nuk pranon askënd, dhe është nga një shtresë e shoqërisë që nuk nuk pranon asnjë në kulturën e saj. Por më e rëndësishmja është një roman që krijon hapësirë për diçka brenda tij – dhe brenda ne të gjithëve – diçka kaq e qartë dhe e padukshme sa as ai as vetë nuk është i vetëdijshëm.
Një nga romanet më të mira që kam lexuar që e arrin këtë efekt është “Zogjtë” nga Tarjei Vesaas, botuar për herë të parë në Norvegji në vitin 1957. Personazhi kryesor te “Zogjtë” është Mattis, një burrë rreth të dyzetave që jeton motrën Hege në një vilë, në brigjet e një liqeni, buzë një pylli. Mattis është si një fëmijë; ai nuk ka komunikim shumë të mirë me njerëzit e tjerë sepse nuk i kupton kodet e tyre shoqërore. Herë pas here, merret si punëtor me pagë ditore në një nga fermat e fshatit, ku gjithmonë i bën më shumë dëm sesa mirë. Romani na bën pjesë të mendimeve të tij të fshehta. Nëse gjëja e rëndësishme për Bill Furlong-un te “Gjëra të vogla si këto” është të qenit i mirë, gjëja e rëndësishme për Mattis-in është të jetë afër jetës. Dhe kjo gjendje e të qenit është e mbushur deri në buzë me qenieve përreth – atë të motrës por edhe të zogjve, pemëve, qiellit, liqenit. Shkrimtari është i hapur ndaj gjuhës, gjuha është e hapur ndaj Mattis-it, Mattis-i është i hapur ndaj jetës.
Kur Mattisi bëhet dëshmitar i fluturimit të një gjeli druri, ai e interpreton si një shenjë. Por, në pamundësi për t’i komunikuar ndokujt kuptimin e shenjës, Mattis-i fillon të komunikojë me vetë gjelin e drurit. Ngjarja e madhe e Mattis-it rezulton të sinjalizojë fundin: kur zogu qëllohet, ai humbet kontrollin e tij dhe përfundon duke u mbytur në liqen. E parë nga këndvështrimi i atyre që e rrethojnë, Mattis-i nuk është i gjithi aty. Por e parë nga brenda, qenia e tij e brendshme është e pasur dhe e plotë, jeta e tij emocionale është e ndërlikuar, mendimet e tij mjaft të kuptueshme. Tek ai takohen forca të forta, kundërshtare. Ndërsa ai dëshiron shumë të përfshihet nga bota sociale dhe gjuha e saj, romani gjakon drejt natyrës së pafjalë. Ndërsa ai kërkon veprim, romani përpiqet drejt një gjendjeje të paveprim të të qenit. Ndërsa ai identifikohet me gjelin e drurit me besimin se do ta ndihmojë të përfshihet, romani e identifikon atë me zogjtë, të cilët janë jashtë sferës njerëzore.
Konfliktet e artikuluara te Zogjtë janë ato të një idioti, të dikujt që askush nuk e dëgjon ose për të cilin akskush nuk interesohet, por natyra e Mattis-it ndjek një logjikë tjetër, një logjikë që shuhet vazhdimisht në përballjet me normalen. Vetëm një roman mund të mbështesë dy logjika të tilla të kundërta në të njëjtën kohë, dhe vetëm një roman mund të artikulojë konfliktet tona më të rëndësishme pa i mbyllur ato në përkufizime, por duke i lënë të hapura ndaj emocioneve dhe përvojave tona. Ndryshimi vjen nga brenda: këtu qëndrojnë opinionet dhe qëndrimet tona, konceptet tona për botën dhe veten, dhe këtu do të kërkojë gjithmonë të depërtojë romani. Te idioti norvegjez, te tregtari irlandez i qymyrit, te mësuesi ukrainas. Kjo është puna e romanit, të hyjë në botë dhe ta mbajë atë të hapur, mund ta bëjë këtë dhe kjo ka rëndësi.
