LUIS ARMSTRONG
E pyeta: Si ju quajnë, zotëri?
S’kam emër, më tha. Ç’më duhet, njeri, jam homles.
Ishte një nga ata të shumtët që kur ndalte treni i metrosë në Fifth Avenue, hynin brenda në vagon dhe na qanin hallin me një zë të lodhur duke mbajtur në dorë një kupë kafeje plastike. E tundnin fort që të na kujtonin me atë tring-tring shurdhues që lëshonin penit aty brenda, se duhet të vinim dorën në zemer dhe pastaj ta çonim në kuletë që të hidhnim në të, më e pakta, ndonjë dhjetë centëshe. Kishte nga ata që këndonin, fillikat ose grup, kishte të tjerë që u binin instrumenteve, sidomos kitarave dhe ia merrnin me të qarë këngëve sentimentale, që kësisoj të na preknin. Ndonjëherë dikush predikonte nga Bibla me një zë ngashëryes si në të qarë dhe me fjalët e tij i kujtonte njeriut mëkatar atë që kishte thënë Krishti se duhet të donim si veten dhe të ndihmonim të afërmin tonë. Më shpesh bënte ballë dikush që e quante veten vullnetar, lëshonte një shportë me ushqime në dysheme dhe mbante një ligjëratë të gjatë për homlesët që janë shtuar shumë, për jetën e tyre të kërcënuar që varej në një një masë të madhe dhe prej lëmoshës sonë, nëse ajo jepej. Ai pranonte madje dhe ndonjë ushqim që mund të na kish mbetur në çantë, po dhe shishe me ujë, kafe, limonada… Të gjithë këta njerëz më trondisnin vërtet, më vinte shumë turp, ndihesha tepër ngushtë prej mungesës së turpit të tyre, kur ata, pa grimën e ndrojtjes, fare pa cipë, bënin si palaço për një peni.
A ishin të vërtetë? Kjo më mundonte. Dyshoja në fallsitetin e tyre. Po kjo zgjaste fare pak, dy-tre minuta dhe gjithçka harrohej. Veç që përsëritej çdo ditë dhe shfaqja e tyre e papritur në të njëjtin stacion, në të njëjtën orë, për një peni të hedhur në kupën e kafesë ose në ndonjë kapele të lerosur, ishte lodhëse, sikur të bënte njeri pa shpresë. Kohët e fundit gjendja u komplikua kur në vagon hyri një familje e re: babai i binte një fizarmonike të vjetër, me të ndrojtur si një amator duke e gjymtuar dhimbshëm Shqiponjën e Andeve, melodinë e famshme latine, nëna mbante për dore vajzën e vogël tre-katër vjeçe që na zgjaste kukullën e saj pa kokë. Aty në atë kukull me koke të prerë duhet të hidhnim penit. Përdoreshin lloj-lloj marifetesh për të siguruar bukën e gojës. Pastaj ai, njeriu që s’kishte emër. Këndonte si Armstrongu. Mbeta pa frymë. Asnjë fallsitet. Mbante në dorë kupën e kafesë, një kupë të vjetër të zhubrosur, po nuk e zgjaste që të detyronte njeri t’i hidhte ndonjë kacidhe. I vura një dhjetë dollarësh brenda në kupë, po ai s’i kushtoi kurrfarë vëmendjeje. Kjo më nxiti ta ndjek kur doli për të hyrë në vagonin tjetër. Edhe atje bëri të njëjtën gjë, pa përfillur nëse i jepnin apo jo diçka, veç këndonte mrekullisht me një dhembshuri që të prekte thellë. Natyrisht duhet të ikja që të mos vonohesha në punë dhe pothuaj e harrova. Por ja, një ditë ai u duk sërish me një pamje të përzishme, sikur sapo ishte larguar prej një funerali, këndoi ëmbëlsisht këngën e Rejçardsit: Gorgian, ndoshta më të famshmen e tij dhe i la pa mend udhëtarët, një pjesë e te cilëve u ngrit në këmbë dhe e duartrokiti. Biz-et dhe bravo-t nuk pushuan edhe kur treni ndaloi në stacionin tjetër. Atij s’i bënin përshtypje këto, kupën e kafesë e fshehu në xhepin e xhaketës, që të mos merrte para. Dikush ia mblodhi paratë prej entuziazmit të madh dhe s’ishin pak, binin më fort në sy pesëshet, dhjetëshet, njëzetëshet me të cilat ai ia mbushi kupën plot duke ia ngjeshur me forcë, që të mos i binte ndonjë dollar në dysheme. Faleminderit, tha.
Vetëm kaq. Dhe u largua. Ditën tjetër në të njëjtin stacion, Fifth Avenue, dhe në të njëjtën orë, hyri përsëri brenda në vagon dhe menjëherë filloi të flasë: Vëllezërit e mi, unë jam homles, po nuk kam nevojë për para, ushqim gjen dhe pëllumbi, jo më unë, prandaj ju lutem, kur këndoj mos më shpërbleni me para. Dua t’ju them një sekret, ja kaq dua. T’ju them një sekret dhe të më besoni. Unë jam Lui Armstrongu. Po, po, ai jam… Ju do të thoni se ai ka vdekur. E vërtetë është që ai ka vdekur. Po fundja ç’është vdekja? Prishja e trupit dhe transferimi i shpirtit. Pra unë jam shpirti i tij. Dëgjoni këngën time pa saksin apo trompën e tij të famshme, po veshi do t’ju kapë dhe instrumentin. Unë vij që të flas në emër të shpirtit, që t’ju them se vdekja është provizore, ju jeni të pavdekshëm.
Mos e ruani veten prej strokes apo atakut, prej kancerit apo ajsit, ato s’kanë punë me ju, po me trupin e përkohshëm, këtë mish të nginjur me dëshira që bëri të lindë Buda, antidëshira, Krishti, antilufta, Amerika, antitradita. Pse jam sot në Amerikë dhe s’jam, bie fjala, në Tibet, se Amerika është vendi i lirisë, të cilën mund ta vrasë vetëm një gjë: paraja. Prandaj ju them: nuk dua të më shpërbleni me para për këngën time.
Shpirti nuk blihet. Me kaq sa thashë mund të kuptoni pse nuk i përgjigjem ftesave që më bëjnë producentë të ndryshëm, së fundmi dhe ai rrufjani i Lady Gaga, për të më bërë një yll të muzikës. Nuk dua të tërhiqem nga paraja si marionetat në një teatër kukullash prej fijeve të penjve në dorën e një batakçiu.
Jam i lirë. Prandaj ndodhem në Amerikë, sepse Amerika është vendi i lirisë. Pastaj këndoi të famshmen: Dipper mouth blues. Tamam Luis Armstrong që njihja, viganin e xhazit amerikan, ai këndonte me pasionin e Krishtit kur predikonte: Më e fortë është mëshira se drejtësia! Dhe një saksofon i padukshëm dhe një piano e ndiqnin, po ato s’ishin gjëkundi veç në kordat e zërit të tij. Kaq. Tre minuta. Dhe ai e la vagonin tonë përmes duartrokitjeve dhe bizeve të fuqishme, me fytyrën më të përvuajtur në botë dhe hyri ne vagonin ngjitur. Dy-tre vetë e ndoqën. E dija që këta ishin ndjekësit e parë. Dhe me një pezm të rëndë për veten që s’mund të lëvizja, se më prishej statuskuoja, orari strikt i punës, nuk e di pse më shkoi mendja te rrallësitë e kësaj bote, te të flijuarit që parakalojnë para nesh dhe ne vetëm sa shohim spektaklin e tyre. Isha një shikues i apasionuar, por jo një ndjekës i zellshëm, siç shpresoja. Jeta ime ishte ajo larva e krimbit në krizalidë, në atë qeskën prej mëndafshi.
Kisha shumë ëndrra, po ato i merrja me këmbë duke rendur si kali i luftës drejt fitores ose humbjes. Rrija i mbërthyer në ndenjëse, i paaftë të ndiqja atë ideal aq të vagullt. Nuk e bëja dot. Më fort besoja se ai s’qe i vërtetë. Pa dyshim një lajthitje e imja në një tren në metronë e Nju-Jorkut. Sa të qetë jemi kur s’besojmë në rrallësitë, që ëndërruam t’i bënim vetë, po s’mundëm.
NJERIU PA SHTËPI
Pastaj filloi dëbora. Binte mbi kripën që kishin hedhur makinat dy ditë më parë. Unë isha brenda në Baruc College, një universitet i njohur në Nju-Jork. Ishte ora e llanchit, dola dhe bleva të zakonshmen në një starbaks. Ia ndjeva duhmën mikut tim pa shtëpi, Anxhelo Brofman, një nga heronjtë e Vietnamit, po i mundur nga droga, ndarë nga e shoqja, një ish top modele dhe fëmijët. Ai kishte zënë një nga hyrjet e pasme, një golle e madhe me një si sheshpushim ku netëve shtronte dyshekun e vet.
Nju-Jorku i kishte nja njëmbëdhjetë mijë njerëz pa shtëpi, homles. Ja, që kisha harruar pa i dhënë grushtin me centë Anxhelos për kafen e tij amerikane. Më zgjati dorën e pistë dhe m’i rrëmbeu paratë. Kishte rrasur në kokë një qylaf zgjyrë e këllirë, më vështronte me ca sy blu të qeshur, përmes rrudhave dhe lungave.
Hej, gringo, kam dhe një shok tjetër, është i zi, shofer, sapo ka dalë nga hekrat!
Anxhelo, i thashë, prit të kruaj xhepat.
Gjeta një dollarësh kartmonedhë të kruspullosur në fund të xhepit dhe ia dhashë: vrapuan të dy, ai dhe njeriu që nuk e pashë dot.
Ishte bërë e zakonshme që çdo natë Anxhelo të vinte e të më kërkonte pare për kafen e vet. Bënim një dorë muhabet para se të shkonte të shtronte dyshekun. E kishte zënë një vend. Ishte i lumtur që e kishte atë qoshk, ku nuk e ngacmonte njeri. Nuk ia zinin. Homlesët e ndjejnë erën e tyre dhe e kuptojnë se ai vend pëllumbash është zënë prej një tjetri.
Asaj nate me dëborë nuk i flihej. Edhe unë muhabet doja që të shtyja orët.
Anxhelo, pse nuk ia këput me gjumë?
Nesër do të shkojmë në Kenektikat, në kazino, dhe fërkonte duart e qeshte duke zbuluar gojën si rrënojë.
Në kazino?
Po, gringo. Për këtë ditë jetojmë. Punojmë një muaj për një ditë të diele. Atje është mirë. Ngrohtë, ka për të ngrënë, nganjëherë na ecën. Vjen dhe Beatriçja. Të kam folur për Beatriçen? Jo ajo e poetit italian, Aligerit, po zuska e Bronxit. Ka qenë këngëtare opere. Këndonte në metro. Po i ka ikur pothuajse zëri. Martohemi, më thotë, ty të dua më shumë se Domingon. Më thotë kështu se me Placido Domingon ka patur një histori dashurie në Barcelonë. Dhe unë lë kokën për të. Atje do të takohemi dhe do të fitojmë kësaj radhe një milion. Ke për ta parë. Pastaj do të martohemi. Dhe i kam premtuar se unazën do t’ia vë në gisht në Metropolitan Opera gjatë shfaqjes së Traviatës. Ajo ka luajtur rolin e Violetës.Ky rol i pëlqen më shumë. Kështu gringo, nesër… Harroj ta pyes të hënën kur i jap paratë për kafen.
Të martën më thotë:
S’fituam gjë, po u kënaqëm. Gringo, këtu kam atë shokun, shoferin, shiko mos ke dhe për të…
Po mbyllej muaji. Prapë binte dëborë. Ai shtroi dyshekun e vet, këndonte Sole mio, me një zë të prishur.
Ej, Anxhelo, pse je kaq në qejf?
Nesër do të nisem për Konektikat në kazino për atë njëmilionshin, më pret Beatriçja. E more vesh?
Çfarë të marr vesh?
Ai shoku im, Rasell Ford, filloi punë si shofer te ajo kompania kineze e autobuzave në Chinataun. Me të do të nisem. Më duket se po më zgërdhin fati.
Fërkoi duart. Diçka ra nga lart. Ishte një pëllumb gri që u shemb i vdekur në dëborë. U bë heshtje. Të dy donim të thonim diçka, po s’thamë asgjë.
E harrova sërish. Të dielën në mëngjes flitej për një autobuz të përmbysur në Bronx. 36 të vdekur. Midis tyre dhe ai.
Shoferi, Rasell Ford, tre herë i burgosur, ishte gjallë. E kishte zënë gjumi në timon.
U preka kur spikerja e ABC tha se pjesa më e madhe ishin homles. Shkonin për Konektikat në kazino të luanin me kursimet që kishin bërë gjate një muaji. Këtë e dija.
Po kur e dëgjova kështu publikisht u trondita më shumë.
Mbasdite u përmend dhe ai fakti, që e dija gjithashtu, se, kishte nga ata që ëndërronin të fitonin një milion. Ekzistonte pra, dhe për homleset një ëndërr amerikane. Kështu u shpreh spikerja me një grimë buzeqeshje të pafajshme, që i shpëtoi.
Po Beatriçen nuk e përmendi njeri. As Anxhelon. As atë detajin e unazës në operan Metropolitan, po të fitonin një milion.
KAMELJET E PARISIT
Huan Barbados i kishte mbushur të 70-at, por ende punonte si kujdestar ashensori në hotelin Marriott, në Manhattan. Ai kishte blerë një tufë të madhe me lule që ishin gonxhe, ca larushi vezullimholla që u thoshin kamelje Parisi. Në të ri ai i kish pas rënë kitarës prej druri në rrugët e bambuve dhe në trenat karakatinë prej dërrase që tërhiqeshin nga lokomotiva me qymyr. Asnjëherë nuk i kishte përkëdhelur femrat, veç u kishte dhënë dru kur pinte e bëhej xurxull me tekila meksikane.
Sot ia kishte dhënë në tru ashtu kot ta festonte dhe ai Shën Valentinin, si të gjithë njujorkezët, si e gjithë bota e dashuruar. 35 dollarë kishte kushtuar ajo tufë me lule, 50 kamelje Parisi, që i kishte zgjedhur me shijën e një artisti të salsas dhe sambas.
U fut në metro. Do të merrte trenin Q në Herald Square për të zbritur në Canal Street. Prej andej do të shkonte në Jamaica Avenue me trenin J. Atje ishte e dashura e tij, ajo dërdëngia nazemadhe e Zanzibarit, që ia dinte tabiatet dhe ia bënte qejfin me pashë. Ajo punonte kuzhiniere në një restorant peshku. Kjo ishte dashnorja e fundit që po ia hante paratë me të mirë dhe po ia thëthinte me neps të epshtë palcën e pakët prej plaku.
I vinte turp që po i çonte lule. E kishte zbutur ca si tepër ajo kuçkë e zezë që vinte erë sepie, karkalece deti dhe midhje Tahiti. Ia bënte të gjitha një më një. E ushqente me majën e gjerit, i jepte të pinte ç’t’i donte shpirti dhe pastaj e linte t’i kërcente si breshka e detit pa ia hequr deri në agshol. Për atë punë ai s’kishte të dytë. Me një fjalë, ia kalonin si jo më mirë, ai te të shtatëdhjetat, ajo ende pa i mbushur të pesëdhjetat. E kolme, e rrumbullt, e zezë pis, me mish të brydhët përplot afshe të tornadove të Bermudës, ku ai e merrte shpesh për pushime.
Kishin pesë vjet që flinin në një shtrat të madh, që ishte ndërtuar me drurin e kuq të një pianoje me bisht. Në balletin prej abanozi dukeshin ende tastat e zinj të basit. Sa herë ia kërcente, ai i shtypte ato me gishtërinj për të lajmëruar Muzën se Pegasi ishte shaluar paq.
Tani po i shkonte në shtëpi t’i çonte kamelje Parisi, ai, Huan Barbadosi që s’dinte t’i përkëdhelte gratë. Qeshte me vete. Ç’ishte kjo tekë rioshi që e kishte kapluar ashtu papritur? Kishte dalë nga natyra e vet, ishte bërë ca qesharak. Edhe lulet s’dinte t’i mbante.
Mori trenin Q dhe u ul andej nga fundi. Ishte i lodhur, më i lodhur se zakonisht, kishte një si mbresë rrënimi të shkrumbshëm e humbellë të përhumbshme në gjoksin e lëkurtë. Mbylli sytë dhe shkoi në atë dynja.
Treni e çoi në Coney Island buzë oqeanit në Brooklyn. Një çift të rinjsh çapkënë ia morën tufën e luleve nga duart që nuk i shtrëngonin më dhe vajza, një ruse me flokë të platintë, i puthi ato dhe e quajti djalin me përkëdheli hajdut lulesh. Ata zbritën dhe plaku mbeti vetem, atje, në fund të vagonit duke bërë një gjumë të paqtë e të thellë, pa gërhitur e pipëtirë.
Djali dhe vajza u grindën. Ai e qëlloi dhe ajo e shau, ai e goditi përsëri, kësaj radhe me grusht te sytë dhe ajo ra përtokë. Erdhi policia dhe mori djalin. Lulet që kishin rënë në trotuar i mori një polic. Plaku nuk po zgjohej. Treni Q vente e vinte nëpër metronë e zhurmshme të ditës së Shën Valentinit. Dikush e preku në sup, por ai nuk u përmend. Ç’gjumë! Polici që nuk e dinte fare se ç’dite ishte dhe që lulet nuk i hynin fare në sy, ia la shefit mbi tavolinë.
– Ç’janë këto lule? e pyeti shefi.
– I mbante ajo vajza e dhunuar prej atij djalit që e kemi ngjeshur këtu. Shefi i afroi te hunda. Gonxhet kishin shpërthyer.
– Si i quajnë këto lule?
– Nuk e di.
– Zbrit te ai djali dhe pyete.
Polici shkoi dhe pyeti djalin si i quanin lulet. Ky ngriti supet, i tha se nuk e dinte. Ia kishte marrë një plaku që flinte në trenin Q. Polici u nis dhe pyeti ata ta metrosë për një plak që flinte në trenin Q.
Shefi priste me parandjenjën e një dashnori që i ecte me femrat. Çdo vit kishte çuar lule, jo si këto, po trëndafilë të verdhë, se ashtu i donte e shoqja. Tani ai pat marrë divorc dhe dashnoret që kishte zënë kohët e fundit nuk i preferonin dhe aq lulet, ato donin me fort paratë. Por ajo, e parëmbrëmshja, ajo zezakja e kolme që i ishte dhënë me aq drojtje e turp, si një rioshe, ndoshta do t’i pëlqente dhe do t’i bëhej qejfi. Ajo dukej sapak delikate, me gjithë ato mishra të dëndur e të afshtë, që të tundonin aq shumë, ato mishra që ai i kishte kafshuar keqas në vëndet e fshehta e të epshta duke i zbuluar pak si me përdhunë.
Polici trokiti dhe hyri brenda me zhurmë.
– Shef, plaku kishte vdekur në gjumë.
– S’ka gjë, e kisha me tepër nga kureshtja. Nuk është mirë t’i dhurosh një gruaje lule pa ua ditur emrin. Doja t’ia shpija asaj të parmbrëmshmes, të kujtohet ajo kuzhinierja zezake, e Jamaica Avenusë, e atij restorantit të peshkut te qoshja, që i gatuante aq mirë midhjet e Tahitit?
