Si përherë, e para pyetje: Si nisi rruga juaj drejt artit?
-Kur unë gazmoja si fluturak viteve të gjimnazit, ishte kitara ajo që më lidhi së pari me artin. Ia nisa udhës së teatrit qysh në vitin e dytë gjimnaz me regjisorin Taqo Lepuri. Duke e ndjerë merakun tim, ai mori një kitarë nga magazina e Shtëpisë së Kulturës dhe ma dha. Asaj kohe s’kishte mbasdite që mos të rrija me kompozitorin Thoma Gjoni, i cili shkrihej në fisarmonikë dhe kompozonte lirika të bukura erotike, që u bënë hite, një mrekullizë e vogël për të gjithë të rinjtë e përkorë, të varfër, të paveshur, të habitur, të dashuruar, por aq shumë të dhënë pas artit. Pastaj erdhi Limoz Dizdari me atë energjinë e tij për të bërë kore e koncerte të mëdha në Sarandën e vogël. Dhe, sigurisht, regjisori i estradës profesioniste, Thoma Milaj. Këta njerëz më vunë flatra si prej Dedali dhe Ikariusi; qenë ndoca magjistarë për mua, të riun sarandiot mbushur plot një valixhe ëndrrash, duke më futur në tokën e habisë, vezullimit dhe shastisjes: Artin…
Unë isha nxënës i dhjetës, por kisha qejf edhe teatrin. Ma pikasën, pra, këtë dhunti dhe luajta në shfaqjet e gjimnazit disa drama, ndër to “Mbretëresha e akullt” nga i madhi përralltar norvegjez, Andersen, e cila u bë pjesë e mbamendjes së qytetit për atë kohë dhe ne brodhëm e bëmë qejf nëpër shumë qytete të Shqipërisë nga Tirana në Vlorë, Fier, Përmet, Tepelenë, Gjirokastër etj; recitoja edhe vjersha satirike nga Noli si “Salep Sulltani”, në sheshin qendror të qytetit, që më pas hyri në repertorin e estradës profesioniste. Dreq o punë, ja kështu, si me shaka, skena më “gëlltiti” dhe s’dola dot më prej andej, qoftë si një “zejtar”, qoftë sidomos dhe si një “mbikqyrës” i saj, si kritik e studiues i teatrit. Kjo qe njëherazi fatmirësi dhe fatkeqësi për mua. Fatmirësi se më futi në rrugën plot dritë të artit, fatkeqësi se unë doja të bëhesha mjek, kirurg, ndofta dhe një shkrimtar, s’i dihej!… Por në vitin 1967, kur mbarova maturën, nga pushteti m’u tha se duhet të vazhdoja Shkollën e Lartë për Aktor “Aleksandër Moisiu”, pasi rrethi ynë nuk kishte asnjë kuadër në këtë fushë. Takoi që atij viti kjo shkollë nuk e çeli kursin e parë dhe mua më emëruan aktor në estradën e Sarandës. Por vërtet shkova pas një viti në konkurs dhe fitova. Fillimisht e mora pak me dëshpërim, por natyra ime i ka brenda ca valë optimizmi dhe e mblodha veten. Ndoshta mund të bëhesha një aktor edhe unë, jo një kirurg, as një mësues letërsie a shkrimtar?! Aktori qenka një botë e ëndërrt, një ishull i bukur!…
-Dhe kjo ëndër ju thye në mes, nuk u bëtë dot aktor. Pse?
– Nuk mund të them se isha i “keq” si aktor, përkundrazi. Por ja, diku në vitin e dytë të Institutit të Lartë të Arteve unë shkrova një artikull për filmin “Njësiti guerril” të botuar në gazetën më të madhe të kohës, “Zëri i Popullit”. Çfarë ngazëllimi që ndjeva! Sot më vjen të qesh me atë ndezulli rinore prej budallai. Shëtisja bulevardit dhe pata ndjesinë se njerëzit më “shikonin”, se duhet të më njihnin, se unë isha futur tashmë në sektin e “mendimtarëve”, të atyre që gjykonin për të tjerët dhe kishin pushtet çudibërës mbi ta. Dhe ky entuziazëm më ka shoqëruar përherë teksa shkruaj, natyrisht pa lejuar gdhenjtë e mburrjes të rriten. Edhe sot, në vitet kur veç ndoca gjethe kanë mbetur ende mbi trungun e tharë, e dua një ndezulli emocionesh brenda vetes, ndryshe nuk ia filloj dot një shkrimi. Shkruaja në gjithë shtypin e kohës, në gazetën “Bashkimi” thuajse çdo javë, por edhe në “Drita”, në “Nëntori”, pastaj te “Skena dhe Ekrani”. Qe e habitshme se me honoraret që fitoja bëra një kostum. Më pëlqente fort regjisura. Jeta ime mund të kishte marrë një tjetër drejtim, kur bashkë me Agim Qirjaqin si dy bashkëstudentë të një kursi, dhe të përzgjedhur, na u akordua bursë për në Rumani si regjisorë teatri a filmi. Por kjo ëndërr e bukur u pre, paçka se përgatitëm dhe valixhet. Dhe përse? Histori meskinitetesh shqiptare, dikush nga “bijtë e pushtetit” kërkonte të shkonte vetë, por nuk shkoi dot. Dhe atë vit, më 1972 kur mbarova studimet për aktor, u emërova pedagog në Institutin e Lartë të Arteve në lëndën e Historisë së teatrit botëror dhe shqiptar. Gjithë ngazëllim ia nisa punës dhe kokën e kisha të ndezur nga dhjetëra projekte-ëndrra: artikuj, libra, role, regji, filma etj.
-Dhe?!…
-Dhe “tersin” e pata nën këpucë. Ëndrra u thye. U rrëzova dhe desh theva kokën. Pas Plenumit të Katërt të partisë më 1973, isha pika 42 e shfaqjeve të liberalizmit në këtë Institut, ashtu kot, për diçka të pavërtetë e thuajse groteske, si në romanet e Kafkës, dhe… dhe… Një shkelm prapanicës dhe fiuuuuuu në Fushë Arrëz, te sharrat dhe gatrrat… Tmerr! Një djalë nga Saranda, i mësuar me detin, me një ëndërr të bukur në sy, i emëruar pedagog, drejt e në një qytezë sharraxhinjsh, ku të përlante era, bora. Ditët e para qenë të trishta, një zymtim si prej gulagësh të Dostojevskit: një pjatë fasule, një xhup pambuku punëtorësh, një palë çizme. Eh! Nuk vrava një plakë kurrnace si Raskoljnikovi i Dostojevskit, por “plaka” ime, fati i mbrapshtë a quajeni “partia”, më vrau. Ma nguli thikën mu në asht. U tremba. Aty u njoha me Françesk Radin, atyre ditëve më mori në një barakë me dërrasa ku ai flinte. Frynte era gjithkund, flinim mbi ca dyshekë të sajuar me bujashka misri, drejt e në shesh. Dhe aty… boh, na grinin morrat, tartabiqet. Por fati e donte që atyre ditëve në revistën “Nëntori” m’u botua një shkrim për dy komeditë e Molierit, “I sëmuri imagjinar” dhe “Don Zhuani”, të përkthyera nga Prokop M. Gjergo. Tek isha në sharra, më vjen një funksionar partie, serioz, i hollë, dhe me zgjat revistën “Nëntori”. Ore djalë, më tha, ti e ke shkruar këtë? Po, i thashë i ndrojtur. Ti je Josif Papagjoni, apo jo?! Po. Pse s’thua more, ti je i YNI! – më tha ai me një sy mbushur plot respekt, habi e miradie. Unë mbeta, s’dija ç’ti thosha. E kupton, or ti? Je i yni! Ti ke shkruar këtu, te “Nëntori”, në këtë organ të nderuar të partisë, të mendimit… Kjo ma ngrohu trupin në ato ditë akullimi. Pra isha i “tyre”! Dhe aty për aty ia shkrepa me përbetimin naiv duke iu përgjigjur: “Po unë i partisë jam shoku…” Dhe hyra rishtazi në “kope”. Shpëtova nga ndonjë stabiliment sharrash mes pyjeve a kooperativë bujqësore maleve. Punova me pasion, nder e dashuri aty në rrethin e Pukës, bëra shumë miq, më donin dhe i doja, dhe pushteti më vlerësoi e ma ktheu me përgjegjësi e detyra në fushën e arteve dhe kulturës. Puka ishe një ngjarje madhore për mua, veç mall e dashuri kam për atë qytezë… Aty u njoha e punova me shumë artistë, ndër ta, siç thashë, edhe me kantautorin Françesk Radi, të cilit ia ktheva mirësinë që më bëri, e ftova të flinte me mua së toku në një dhomë në prapaskenën e Pallatit të Kulturës së Fushë-Arrëzit, ku më caktuan drejtor. Madje-madje, kam meritën (të më lejohet mburrja!) se e mbrojta dhe e nxora para udhëheqjes së lartë të partisë, në një koncert në vitin 1975 ku ishte i pranishëm Haxhi Lleshi, kryetari i Presidiumit të Kuvendit Popullor, duke dalë të këndoja në duet bashkë me të, sipas porosisë së Pali Miskës, sekretarit të parë të rrethit (sepse nuk lejohej që Frankua të dilte solo, konsiderohej si i “infektuar”, me “njolla”, qe i margjinalizuar). Dhe diçka tjetër, që edhe sot nuk më hiqet nga mendja: Violeta, e shoqja e Fadil Paçramit, që punonte si bibliotekare në pallat. Përjetova vuajtjen e saj, burgosjen e të shoqit. Fadili ishte flakur në minierën e Tuçit si selektues minerali. E shihja tek zbriste nga autobusi i minierës. Vetëm. Shpejt e arrestuan. Prej tij kam disa libra që m’i dhuroi. Pak më vonë e flakën edhe Violetën e gjorë, aq fisnike. I kam ende në sy lotët e saj. Nuk isha Hyjnesha Talia, që t’ia mblidhja në një lotore balte, por do doja t’i derdhja si shi të trishtë në dhembshurinën time dhe pendesën kombëtare…
-Pas atyre viteve të zymtë iu rikthyet kritikës dhe studimeve. Kur?
-Unë s’hoqa dorë as në Fushë-Arrëz e Pukë. Unë isha tashmë i miqësuar me kritikën, kisha marrë për “kumbarë” kohën dhe durimin, sigurisht dhe synimin për të trokitur seriozisht në fushën e dijes mbi artet, estetikës, kritikës, ndaj dhe krahas botimeve në shtypin e kohës, i isha futur udhës për mbrojtjen e gradës shkencore “Kandidat i shkencave” qysh në vitin 1976. Në vitin 1981 botova librin e parë me shënime kritike “Teatri dhe aktori”, i pari mirëfilli i këtij lloji si botim i “Naim Frashërit”. Pata disa propozime për të riardhur në Tiranë dhe mes Institutit të Lartë të Arteve dhe Akademisë së Shkencave, zgjodha këtë të dytën sepse e ndjeja se vetëdija ime tashmë gjithnjë e më shumë po mbruhej në këtë magje të mençurisë. Dhe s’di a kam bërë keq a mirë, fati përherë luan me ne nëpër udhëkryqe dhe ti nuk e ke komoditetin të zgjedhësh, sikur je në ankth e në vrap. Por them se punës së studiuesit i kam hyrë me tërë pasionin dhe vrullimin tim. Është punë e rëndë, e fshehur nëpër mijëra net e ditë leximesh, shpesh me dhimbje dhe kokën të rëndë e të përbiruar si një shpellë. Pas gradës “Doktor i Shkencave” me librin “Kumti që vjen nga trashëgimia teatrore” fitova titullin shkencor “Profesor” në vitin 1999. Dhe kështu libër pas libri, deri sot kam shkruar e botuar 32 libra, prej të cilëve dua të përmend “Regjisorët”, “Aktorët”, “Dialog me teatrin botëror”, “Historia e teatrit shqiptar”, “Kinematografia shqiptare – historia, qenësia, imazhi”, “Të qeshësh: me cilin, për çfarë, përse?”, “Fjala, loja, imazhi – vramendje për artin shqiptar”. Një vëllim të madh pune e hulumtimi më ka kushtuar “Enciklopedia e teatrit dhe kinematografisë shqiptare”, nga Toena, 2006, me mbi 1000 zëra; po kështu, si përgjegjës i redaksisë së kulturës dhe artit, edhe puna me “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar”, botim i Akademisë së Shkencave. Së shpejti do të botoj “Enciklopedia e Artit Shqiptar”, botim i Akademisë së Shkencave dhe Akademisë së Studimeve Albanologjike, me dy vëllime dhe mbi 2000 zëra, me një varg autorësh të njohur të arteve nga Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia. Them se ky botim ka qenë si një gur Sizifi mbi shpinën time, ngjitu lart e bjer poshtë, duke ecejakur mes 100 pengesave, dyshimeve, ngurrimeve, strapacimeve. Por më në fund ia dola. Doemos do të ketë vraga e hulli të palëruara mirë, por ama “buajt” i vumë në punë dhe ara e personaliteteve të arteve u lërua, të tjerët pas nesh le ta bëjnë më të bukur! Është një kujtesë kulturore artistike, një pergamenë që duhet shkruar medoemos, sepse ja që dhe në historishkrimet tona jemi kaq të vonuar dhe, mos qofsha i gabuar, “murgjit” e dijes për artet, letërsinë, kulturën më duken gjithnjë e më të lodhur, gjithnjë e më të pakët, sikur “përtojnë” ta lërojnë arën e dijes…
-Ç’është kritika për ju?
-Kritika është diçka e fisme, si vashë e bukur, por edhe syvëngër, si plakë e shëmtuar. E fisme sepse ti luan me veten, me mendimin, me idetë; lazdrohesh nga dija dhe sipëria e saj përballë atyre që ti gjykon. Dhe kjo të jep shumë mirënjohje, miq, falenderime. Kritika është sa shqyrtim shkencor, aq dhe pjesë e poetikës artistike, letrare, stil, vetëshprehje, përjetim. Shpesh është vëngëroshe, sepse kur diçka s’të pëlqen, vetullat bien vrik mbi sy, jo vetëm të tuat, por sidomos të atyre për të cilët ke shkruar, ke bërë vërejtje, ke kritikuar. Kjo është dhimbja tënde, bezdia. Është një thes eshtrash që e ke mbi shpinë dhe duhet ta çosh diku në një krematorium. Më e vështira gjë, ku dinjiteti yt ose lartësohet, ose bjerret në një përqeshje të pafalshme. Dhe këtu duhet karakter, ndershmëri, moralitet. Nuk them se nuk e kam pasur këtë karakter dhe këtë moralitet. Në rini e kisha me “okë”, më shpesh e më dukshëm, në pleqëri “okë”-t kanë rënë disi, jam paksa më tolerant, sepse nuk dua ta pështyjë atë gjellë që artistët e kanë bërë me aq dashuri, e cila quhet dramë, shfaqje teatri, film, rol, roman, poezi etj. Nuk shkruaj për çdo gjë. Përzgjedh. Nuk dua që kur të takoj dikë, ai të kthej kokën dhe të bëjë sikur nuk shikon, sepse, dreqin, dua ta pi një kafe me “hatërmbeturin” tim!… Afërmendsh se pas vitit 1990 i hoqa zhelet e metodologjisë së shqyrtimit sociologjik me gjithë skemat e neveritshme të saj dhe, pak nga pak, mes leximeve, vesha ndoca rroba të metodologjive të kohës të fundme, që nuk na jepeshin më parë. Ndryshoi optika, terminologjia, por edhe muskulatura e stilit duke qenë tashmë më i shkrifët, me përftesat edhe të përjetimeve vetjake e shpengimin.
Nuk i numëroj dot shkrimet e botuara. Ndofta 1500, ose 2000. Kokrra rëre të një jete që të rrëshqet mes duarsh si te sahati egjiptian, Klepsidra. Bien e bien dhe ti sheh se si koha po mbaron. Në fakt, ato bien për duarsh, ditëve të tua, germave të fushnajës së laptopit, por me trurin ngjet e kundërta: sa më shumë shkruan, aq më shumë pasioni, ambicia, puna, dashuria rriten. Është një farë sëmundje. Ves i ëmbël. Kur e mbyll një gjë dhe shkruan “fund”, të ngjan sikur çlirohesh nga një ankth, por çuditërisht ajo shoqërohet përherë nga “orgazma” e mendjes. Dhe kjo vazhdon, vazhdon… një fatalitet i pakthyeshëm, gjersa të mbyllësh sytë.
-Po letërsia?
-Eh, letërsia është një mikeshë e vjetër! Veç kritikës dhe studimeve mbi dramaturgjinë, teatrin, estradën dhe kinematografinë, unë kam mbetur një i malluar i saj. Kam botuar qindra shkrime për libra, romane, poetë, shkrimtarë; një pjesë syresh, e selektuar fort, ka gjetur botimin në librin tim të vëllimshëm “Fjalë për/mbi letërsinë”, ku dua të veçoj shqyrtimet për shkrimtarët Kadare, Agolli, Laço, Lera, Muço, Mustafai, Bejko, Zhupa, Açka, Lleshanaku, Dino, Medi, Çapaliku, Velaj etj. Letërsinë nuk e dua vetëm ta lexoj ose të flasë mbi libra dhe autorë, por edhe ta shkruaj vetë. Qysh në gjimnaz e doja fort dhe ishte një dilemë kur zgjodha rrugën e jetës. Kam botuar një përmbledhje me 7 drama e komedi, librin me tregime e novela “Kur hëna digjej lart”, që ka fituar edhe një çmim, së shpejti del romani im i parë “Hije në shtratin e mortit”, por në sirtar kam përfunduar edhe romanin tjetër “Vjega e gjakut” si dhe një vëllim të ri me tregime e novela “Re që ikin, re që vijnë”. Letërsia fle paqësisht në përjetimet dhe meditimin tim. Është më superiore. Ti ngazëllen me të, “fluturon” qiejve. Kënaqësinë që të jep ajo, loja dhe përkëdhelja e fjalës, si mbi një lëkurë femre, është e pazëvendësueshme. Unë shkruaj thjesht për qejf, fjala lojcake shqipe më largon nga bataku i mërzive dhe rituali idiot i ditës. Çudi, letërsia nuk më tremb, edhe sikur ta di se ajo çka po shkruaj është një dështim…
