A.D.: Jonida, nominimi juaj para pak ditësh për çmimin “Strega” për poezinë erdhi sa si një befasi e bukur, edhe si një prej gurëve kilometrikë gjatë udhëtimit tuaj në art, si një artiste shumëdimensionale, ku përherë, poezia ka zënë dhe vazhdon të ketë një vend të rëndësishëm. Si e përjetuat lajmin se jeni pjesë e listës së çmimit?
J.P: Lajmin për nominimin për çmimin “Strega” e perjetova me një sens shumë realist. Natyrisht, jam e lumtur dhe perfitoj nga rasti të falenderoj jurinë e çmimit, poetin, novelistin dhe tekstshkruesin Pasquale Panella, kritikun Andrea Cortellessa, drejtorin e serisë “sottotraccia” Antonio Bux dhe shtepine botuese Marco Saya.
A.D.: Bashkëjetesa e disa formave artistike të shprehjes, si ndodh tek ju? Mund ta përshkruani procesin e mbrujtjes së asaj çfarë kërkoni të shprehni dhe mandej, përzgjedhjen e shprehisë artistike nëpërmjet së cilës mund të shpaloset, rrëfehet më së miri?
J.P: Para së gjithash, duhet të ekzistojë teksti. Tekstet udhëhiqen nga zërat e mi të brendshme që më thonë t›i kushtoj vëmendje ritmit në vargje. Poezia mund të marrë shumë forma, varet nga ç’ka dua të them. Në bazë të zgjedhjes ritmike që krijohet, vendos se cilën formë artistike duhet të zgjedh. Zakonisht, perzgjedh muzikën. Tingulli është i lidhur me fjalën, por i njëjti tingull mund të pasojë ndryshim në momentin që e them gjatë një shfaqjeje live, sepse është i hapur për çdo transformim të mundshëm.
A.D.: Duke qenë se jeni një shkrimtare dygjuhëshe, si gjenden brenda jush shqipja me italishten? Mendimi dhe përvoja, e shkuara dhe e tashmja, praktikisht të gjitha realitetet si zënë vend në hapësira gjuhësore?
J.P: Është një bashkëjetesë shumë e vështirë, por ato bashkëjetojnë. Do të thosha më shumë në një koncept hapësire-kohe, brenda së cilës përfshihen të gjitha realitetet, të lëvizura nga kodet gjuhësore, shenjat luhatëse, përshkueshmëria nëntokësore, gravitacionet ku poezia është galaktika. Perveç kësaj, në një sens më realist, përvoja ime poetike, gjate viteve, është pasuruar nga njohja e rrymave të ndryshme poetike avangarde, ne të cilat krijimtaria ime përputhet shumë mirë. Një nga këto është rryma e “sound poetry” e cila lind në fund të viteve 1950, nga takimi midis eksperimenteve fonetike dhe teknologjive të magnetofonit. Eshtë një formë e shprehjes artistike ndërdisiplinore, ku vokaliteti, herë i aplikuar në shkrim, herë i ndarë prej tij, luan një rol kryesor, duke u lidhur edhe me format e të shprehurit pamor, gjestikale dhe muzikore. Në këtë rrymë jam në gjendje të përziej poezinë me aftësitë e mia në të kënduar duke u përpjekur të rikthej në jetë traditën polifonike shqiptare (të përcjellë nga gjyshi im Thanas) në mënyra të reja shprehjeje, duke përzier teknika të ndryshme vokale dhe muzikore italiane edhe shqiptare.
A.D.: Nuk e di në ndodh ndonjëherë, por nëse po, pasi e keni shkruar poezinë në shqip ose në italisht, e rishkruani pastaj në gjuhën tjetër? Si do ta emërtonit këtë proces? Përkthim, rishkrim, rikrijim…?
J.P: Po, më ndodh shpeshherë. Mund të përfshihen si përkthimi, rishkrimi dhe rikrijimi. Varet se cili motor i brendshëm më udhëheq, nëse punon me benzinë, me naftë apo me gaz (qesh). Për shembull, në librin “Stacione degli occhi. O del corpo che si sottrae” – “Stacioni i syve. Ose trup që mblidhet” (Kurumuny, 2021), vargjet janë shkruar në shqip me përkthimin në italisht nga motra ime Dafina nën mbikëqyrjen time. Në vend të kësaj, në librin tjetër “Ajenk” (Transeuropa, 2011) disa tekste janë shkruar në shqip dhe përkthyer në italisht, ndërsa disa tekste të tjera kanë pësuar një përzierje midis dy gjuhëve për t’u bërë më pas një eksperiment rishkrimi dhe rikrijimi në të njëjtën kohë. Më pëlqen shumë të luaj me fjalët, të përziej ritmet, të transformoj kuptimet, të anulloj të njëjtat kuptime dhe më pas të filloj përsëri nga e para. Dimensioni i leximit performativ vokal dhe muzikor më lejon t’i shpreh të gjitha këto.
A.D.: Po mirë, do t’ia besonit dikujt tjetër përkthimin e krijimtarisë suaj nga italishtja në shqip ose anasjelltas? Nëse po, çfarë do t’iu bindte se ai/ajo është i/e duhuri/a për këtë punë?
J.P: Deri tani ia kam besuar motrës sime, Dafinës, e cila është përkthyese dhe e njeh shumë mirë krijimtarinë time, por gjithashtu unë jam e aftë t’i përkthej edhe vetë siç kam bërë në publikimet që përmenda më sipër. Një tjetër person të cilit mund t’i besoj këtë detyrë është Blerina Suta, të cilën e respektoj për përkushtimin profesional në punën e saj. Gjëja e rëndësishme për t’u marrë parasysh në një përkthim është të dish të lexosh qëllimin e fjalës, ose të vargut se çfarë fsheh, dhe në të njëjtën kohë, t’i kushtosh vëmendje ritmit dhe muzikalitetit.
A.D.: “Motrat e Kufirit”… Mund të përkthehet kështu “Sorelle di confine”, libri juaj i fundit, ai që është nominuar për “Strega”? Në përshkrimin që ofrohet për të te faqja e çmimit, vërehet mes të tjerash një ndërlidhje mes ndjesisë së poezisë dhe jetës së autores. Sa përvojë dhe sa krijim mendoni se është poezia?
J.P: Mund të thoja më mire “Motra kufiri” sepse në këtë mënyrë kuptimi është më i hapur. Për mua, poezia është jetë, së pari jetoj dhe pastaj shkruaj, ato janë të lidhura. Fillova të shkruaj në moshën pesëmbëdhjetëvjeçare, gjatë luftës civile në Shqipëri. Kjo ishte një ngjarje nxitëse për krijimtarinë time. Poezitë e para në fakt flisnin për luftën dhe për mungesën që ndjeja për nënën time që kishte emigruar në Itali. Gjej rastin të falënderoj “Top Albania Radio” që në atë kohë mbante një konkurs poezie ku unë mora pjesë. Fitova vendin e dytë. Nuk do ta harroj kurrë lumturinë që ndjeva kur spikeri e lexoi gjatë transmetimit drejtpërdrejt.
Më pas, kur u shperngula në Itali, përvojat e mia u zgjeruan, si nëpërmjet studimeve, ashtu edhe nëpërmjet njerëzve që takova gjatë karrierës sime universitare. Unë u diplomova mbi një poete italiane avangarde e quajtur Patrizia Vicinelli, dhe të mësuarit për poetikën e saj më lejoi të zgjeroja horizontet e mia dhe të gërmoja në aspekte të ndryshme të poezisë performative, muzikore dhe pamore. Që kur isha në Shqipëri, përveç poezisë, kisha pasion këngën dhe muzikën, por e jetoja dhe e shprehja në një mënyrë time që nuk ishte e kuptueshme për të tjerët. Kjo shprehje më ka shoqëruar derisa gjeta kanalin e duhur shprehës.
A.D.: Mos ndoshta ndërdisiplinariteti i artit tuaj tregon se gjuha nuk është gjithmonë një mjet, por ndonjëherë edhe kufi përtej të cilit duhet shkuar për t’u arritur plotënia?
J.P: Është pikërisht siç thua ti. Ndonjëherë e përjetoj kufirin si një sfidë për ta kaluar, herë të tjera është një mjet për të gërmuar në hapësirën e synuar, në mënyrë të tillë që të jem në gjendje të zbërthej atë që më rrethon.
A.D.: Kur shkruani për poezinë tuaj, prof. Blerina Suta ndalet shumë te prania e temës së detit në të. Meqë dy gjuhët tuaja, ashtu sikurse edhe dy vendet respektive, kanë ndërmjet detin, ju si e shihni atë, detin pra, si bashkues apo si ndarës?
J.P: Duke qenë një emigrante, e përjetoj detin në një mënyrë shumë komplekse. Herë ndan, herë bashkon, herë të tjera më paralizon fuqia e tij dhe kur ndodh kjo, përpiqem ta shëroj këtë gjendje përmes poezisë. Kritiku Francesco Muzzioli ka shkruar një ese shumë domethënëse për këtë temë ndaj librit tim “Rivestrane” (Selva, 2017), e publikuar në antologjinë “Trivio” (Oedipus, 2017). Po përkthej një pjesë:
“[…] Prifti vjen nga ana tjetër e detit dhe sepse, sidoqoftë, të dy brigjet i nënshtrohen një largimi të ndërsjellë. Dygjuhësia shfaqet, me forcë, në një pikë të theksuar shprehimisht në “tekstin e perkthyer përballë”; dhe ka, padyshim, huajshmërinë e atyre që flasin në gjuhë të huaj: “më thuaj atë fjalë që nuk e kam në gojë”, pra në një refren këmbëngulës. […]Do të flisja për hipnerotomakinë: “hipno-“ për oneirizmin që e mbush tekstin me imazhe të çuditshme dhe lidhje të pazakonta; “-eroto-” për këmbënguljen ndaj fjales “trup” dhe në të pavetëdijshme (“trup brenda trupit”, lexojmë), mbi fantazitë e emetimeve hiperbolike (“fluturimi mbi botën “duke pshurrur”), me një egërsi mjaft të pazakontë në themel të një “shkrimi femëror”; dhe së fundi “-machia” jo vetëm ndaj një “ai”, por, shumë më përgjithësisht, për qarkullimin e dhunës, fantazma e luftës që shfaqet, drejt fundit, me shumë “bomba” që kthehen pas si jehone…”
A.D.: A është sendërtuar te ju një palimpsest, ku teksti më i hershëm ka qenë në shqip dhe ai më i mbrami, është në italisht? Fazat e ndërmjetme, si do t’i përshkruanit?
J.P: Më ka ndodhur të bëj një palimpsest në kuptimin që thoni ju, por vetëm mendërisht. Meqë humba fletoren e parë me poezi, më mungon pak ajo pika e krahasimit, por mbaj mend se në atë fletore, përveç temës së luftës, mbretëronte një dëshirë e thellë për të njohur gjuhë dhe kultura të tjera. Fazat e ndërmjetme, si për shembull e gjithë përvoja që ka të bëjë me jetën e një emigranti, të të ndierit fajtor për braktisjen e vendit të vet, duke luftuar gjithmonë për të mos harruar gjuhën amtare, por në të njëjtën kohë duke e harruar atë për te shmangur racizmin. Është një gjendje shumë komplekse plot me eksperienca të forta, përvojat e të cilave të vendosin përballë kufijve që dëshiroj dhe dua t’i thyej përmes poezisë. E kam pas të qartë, që në momentin që nisa të shkruaj, se doja të vazhdoja në këtë rrugë pavarësisht vështirësive që të hedh jeta, sepse jam e mendimit që duhet të bëjmë ç’ka na bën mirë, si nga ana shpirtërore si edhe nga ana psikologjike, sepse, në fund të fundit, jeta është e shkurtër.
A.D.: Për ta mbyllur, mendoni ta sillni edhe në shqip krijimtarinë tuaj, ose nëpërmjet proceseve që folëm më sipër, atyre që sigurojnë një udhëtim të tekstit nga njëra gjuhë tek tjetra, ose duke krijuar drejtpërdrejtë në gjuhën amëtare, për lexuesin e shqipes?
Siç thashë më lart, unë shkruaj si në shqip ashtu edhe në italisht, ndaj përgjigjem “Po!” pyetjes tuaj, do të doja të publikoja një libër vetëm në gjuhën time amtare. Këtë vit do të dalë një antologji me shtëpinë botuese “Besa”e cila përfshin edhe një përmbledhje me poezitë e mia vetëm në gjuhën shqipe.
Faleminderit për intervistën Andreas.
