Epo, kur të duhet të shpallësh rëndësinë e diçkaje, kjo mund të nënkuptoj se ajo nuk është edhe aq e rëndësishme. Dhe sigurisht që shumica e njerëzve në Shtetet e Bashkuara vijojnë jetën pa lexuar letërsi artistike, dhe gjithnjë e më shumë revistat po botohen pa e pasur atë pjesë të saj. Organeve të hershme letrare që nuk reshtin së botuari letërsi artistike duhet t’u jemi mirënjohës, dhe u jemi. Nuk ishte e lehtë ta besoje se ky biznes kaq i brishtë do t’ia dilte të mbijetonte, por ia doli.
Në gjimnazin e Gutenbergut, në Erfurt të Gjermanisë, Dikensi dhe Balzaku studiohen me hollësi dhe motrat Brontë u rikthyen tek praktika e autores së “Kasollja e xha Tomit”, Harriet Beecher Stow, me volum shumë më të trashë se romanet e Herman Melville-it, ndërsa Gustav Flaubert dhe Mark Twain shkaktuan një trazim të dyfishtë krahas njëri-tjetrit duke e tronditur borgjezinë. Edhe në ditët e mbizotërimit të radiove, proza letrare e bënte më leshtor gjoksin e Hemingway-t, hidhte xhin në gotën e Fitzgerald-it dhe e shihte me vështrim largpamës Faulkner-in, edhe kur nuk u grahej më mushkave.
Por pasi kryqi i thyer i Hitlerit u gozhdua në derën e hangarëve dhe burrat u kthyen nga lufta dhe për të veshur triko bojë hiri dhe për t’u bërë me fëmijë, diçka u formësua tek proza letrare. Ata njerëz të mirë që uleshin afër sobës me dru në kuzhinë duke lexuar në revistën “Saturday Evening Post” blenë furnela dhe televizorë. Aureola e festës që po mbaronte ishte aq e përhapur sa Norman Mailer-i u përpoq ta kremtonte festën vetëm fare. Saul Bellow vazhdoi të fitonte çmime letrare, por kishte diçka të stërholluar dhe ligjërimin e një profesori tek vepra e tij, krahasuar me mënyrën si Sinclair Lewis-i dhe John Steinbeck-u e shkundën jetën në qyteza dhe fshatra me qasje satirike, ndërsa librat u shiteshin për dy dollarë dhe i gjeje në dhomat e pritjes së mësuesve të pianos në çdo qytezë.
Vitet 1960-të ishin vitet kur vdekja e prozës letrare shihej si diçka për t’u mburrur. Philip Roth na tha që jeta në Amerikë ishte bërë kaq barbare dhe e çuditshme sa asnjë prozë s’mund të ndizte një qiri për të vërtetën groteske. Truman Capote arriti të shpikte një lloj të ri të kënaqësisë rrëfimtare, romanin jo-letrar, që e bëri prozën që s’kishte para një –jo të dukej aq e hershme sa akullorja që bëhej me dorë. Tom Wolfe (i riu) na tregoi në mënyrë të pashmangshme se gazetaria e re ishte më energjike, gllabësurese, argëtuese dhe më e egër, se sa çdo prozë e mëparshme e mprehtë, e botuar nga gjigantët e vegjël të New Yorker-it. Edhe tek New Yorker-i, pasi u zhdukën rubrikat e dikurshme për letërsinë dhe u zëvendësuan nga ato të specialistëve të gjithëditur, kishte më pak hapësirë për letërsinë artistike.
Revolucioni pak i hyri në punë prozës letrare: ajo ishte lartësim, sikur tek F.R Leavis-i dhe Lionel Trilling-u, kishin statusin e shkollës pasuniversitare, ishin civilizimi dhe pakënaqësitë e tij, ishin turmë e vetmuar. Shkrimësi ishte ajo që rrëfente se si e kishe ngushëlluar veten në epokat e errëta para rruazave të dashurisë së Beatles në këngën “Lusi në qiell me diamante”. Një revolucion këndon këngë dhe shkërmoq xhamat e dyqaneve, i bën gjërat në zgrip dhe asgjë s’është më izoluese nga familja dhe më antishoqërore se sa individ i ulur në një dhomë të qetë duke koduar krijimin për një individ tjetër i cili e deshifron në një dhomë të qetë mbase dhjetëra vjet më vonë dhe mijëra milje larg.
Në përputhje me rrethanat, revolucioni na la muzikën rock dhe konviktet e përbashkëta por jo shumë në mënyrën si u shkrua proza letrare. Kush e kujton tani “Vallëzimi i shqiponjës” (1970) së Marge Piercy-t dhe “Udhëtimi Hyjnor” (1971) i Gurney Norman-it? Mua më kujtohen vetëm ngaqë kam shkruar për to. Ishin Thomas Pynchon-i dhe Ken Kesey, ata të cilët u prirën të shkruajnë duke bërë pyetje por pa dhënë përgjigje. Pika kulmore e përmbysur pas-revolucionare, nuk mungoi për bardët, duke filluar me Ann Beattie-in, e cila gjeti tonin e duhur të filtruar për të reflektuar mungesën e dritës, dhe megjithëse e re, luajti roline e nënës së munguar për shumë vajza dhe gra të reja dhe të talentuara. Krijuesit e rinj burra s’janë aq të gjallë, sepse pasi kanë debutuar, priren t’u kushtohen punëve jashtë-letrare ose të shmangen drejt Hollywood-it. Por, megjithatë brezat i shijojnë mundësitë e mëdha të prozave të tyre njëlloj si të klasikëve.
Shkrimësia s’është asgjë më pak se instrumenti më i mprehtë i vetë-diagnostikimit dhe shfaqjes së vetes që njerëzimi ka shpikur. Psikologjia dhe rrezet X hedhin dritë në zona të errëta, ndërsa fotografia që përkap objektin duke bërë dhjetëra lëvizje brenda sekondës, e zbërthen në mënyrë të shkëlqyer, për të dhënë spektrin e e plotë të qenies njerëzore, por askush tjetër përpos letërsisë artistike nuk mund ta jap të paqartën, aktualitetin, ajrin, hekurin, zjarrin dhe pështymën e aventurës tonë të përditshme prej vdektarësh. Kjo e bën sociologjinë puritane, historinë problematike, kinemanë dy-përmasore dhe gazetën “National Enquirer” po aq pa kuptim sa qeska me misra e javës së kaluar.
Në prozën letrare, çdo gjë që kërkuesit e të rëndësishmes priren ta lënë jashtë përfshihet, dhe ajo që ata do ta kishin përfshirë lihet jashtë. Stendali shërbeu me përkushtim gjatë periudhës së Napoleonit dhe ishte një nga mendimtarët më të kthjellët në Evropë, por ajo që Fabricio thotë për Vaterlonë tek “Manastiri i Parmës”, është thjesht çoroditëse, gjë që ai e thekson në bisedë e sipër me zonjën e një pijetore e cila manovronte mes telasheve të përditshme që nxirrte beteja me shportat plot me shishe konjaku.
Për Tolstoin, Napoleoni ishte arsye shfajësuese që aristokratët e Moskës të bënin thashetheme dhe të vijonin me kërkimet e tyre shpirtërore. Për Jane Austen-in, Napoleoni ishte arsyeja pse në fshatrat angleze ishte kaq e vështirë të gjeje një burrë për t’u martuar. Kështu, prania e madhe historike përthyhet në jetë të vogla të cilat janë të çmuara vetëm sepse ngjasojnë me jetën tonë. Kutuzovi, të cilin Tolstoi e krijoi si versioni të trilluar shkëlqyeshëm të një gjenerali të vërtetë rus, lexon romancat franceze ndërsa stepat përreth tij dridhen kur afrohet mbinjeriu, mjeshtri i strategjisë, gjenerali me aftësi gjeniale. Historitë e shkruara ruajnë ndjenjat njerëzore ndër baticat e pakontrollueshme të historisë, jetën e brendshme të errësirës, siç vë në dukje Erich Auerbach tek “Mimesis”,duke nisur që nga Testamenti i Ri, ruajnë barrën e veçantë dhe të çmuar të imagjinatës rrëfimore perëndimore.
Shkrimtari i prozës letrare është avokati i popullit që mbron çështjen tonë modest, të dyshimtë në sallën ku mbahet procesverbali i përjetshëm.
A janë murmurimat e ngatërruara dhe të guximshme, ditët gjatë të cilave mbledhim humbjet tona të vogla dhe dashurinë e lodhur, të komprometuar, kutërbuese martesore pjesë e ekzistencës sonë? Atëherë vendosini ato në letërsi së bashku me Homerin, thotë Uliksi. A ka kaluar një jetë e harxhuar kot së koti me snobizëm, mosveprim, kriza nervash dhe dhimbje në zemër? Atëherë, shndërroje këtë jetë në një katedrale fjalësh, thotë Proust-i me “Në kërkim të kohës së humbur”.
A shkruhet çdo ditë në gazeta për vrasje patetike dhe pa kuptim? Atëherë tregoni aspiratat tuaja të përulura, qëllimet e mira dhe gabimet e vogla që çojnë në mënyrë të pashpjegueshme në një shkatërrim të tillë, na tregojnë “Tesi i D’Ebervilëve” dhe “Një tragjedi amerikane”. Ndjeheni nervoz sikur gjërat nuk përputhem mjaftueshëm? Atëherë shkruani si Virginia Woolf dhe na jep aktualitetin me shfaqjet e panumurta rrëshqitëse dhe përndritëse. A ndihesh më shumë se nervoz, dhe i sigurt që bota është rrëmujë? Atëherë shkruaj si Céline dhe zgjo gjuhën frënge. Dëshironi të provosh shijen e melankolisë së vendeve egërshane të Amerikës Latine? Provoni Graham Greene-in ose Gabriel García Márquez-in. Doni të dini se çfarë ndodh në ato zhvillime të vështira shoqërore përgjatë autostradës? Lërini t’jua tregojë Raymond Carver-i ose Bobbie Ann Mason-i. A jeni kureshtarë për jetën në godinat me bashkëpronësi thëllë në Jugun e ri, të homogjenizuar? Ja ku kemi Frederick Barthelme-in.
Asnjë frymë njeriu apo vendas nuk është me tepri i përvuajtur sa të jetë vend i trillluar argëtues dhe edukues. Në të vërtetë, të gjitha gjërat e tjera janë të barabarta, të pasurit dhe magjepsësit janë më pak tokë pjellore se të varfërit dhe të zakonshmit, dhe qoshet e pista të botës ngallin shumë më shumë interes se sa qendrat vezulluese, tashmë të reklamuara sa duhet.
Megjithatë, ne nuk lexojmë prozë letrare për informacion, edhe pse mund të jetë informuese. Për dallim nga gazetaria, historia ose sociologjia, ajo nuk na jep fakte të mbërthyera në të vërtetën e tyre të njohur, për t’u pranuar dhe përvetësuar si pilula, për të mirën tonë të padyshimtë; ne e bëjmë prozën letrare të ngjaj e vërtetë ndërsa e lexojmë. Krijimet letrare mund të na e trazojnë fort mendjen, ashtu siç kanë bërë “Zonja Bovari” dhe “Don Kishoti”. Ato rreken të zgjerojnë ndjenjën tonë të mundësive, të lirisë së mundshme, dhe liria është e rrezikshme. Bota kapitaliste, në krahasim me hierarkitë mesjetare dhe ato komuniste, është rrezikshme, sepse dështimi mund të jetë absolut dhe suksesi mund të jetë jetëshkurtër.
Romani dhe tregimi i shkurtër u ngritën bashkë me borgjezinë, si ushtrim i ndjenjës demokratike dhe si aventura individuale. “Pamela”, e Samuel Richardson-it, “Përparimi i pelegrinëve” e John Bunyan-it, dhe “Robinson Crusoe” i Daniel Defoe-s, a s’na thonë gjë tjetër pos faktit se sipërmarrja jonë, në një nivel ose në një tjetër, mund të ketë sukses?
Nëse shkrimësia është në rënie, kjo ndodh sepse kemi humbur besimin në aftësinë e individit për të ecur përpara me kurajo dhe të vuajmë pasojat e ëndrrave të tij. Unë vetë mendoj se kjo formë artistike e cila është më elastikja dhe e fuqishmja sërish mbart hapësirën e saj të pamasë për imagjinatat tona, prapë i përgjigjet një shprese brenda nesh për më shumë aventura. Në fund të fundit çfarë paska më të rëndësishme se individi? Dhe ku mund të përballet, vlerësohet dhe shijohet individualiteti më mirë se sa tek gënjeshtrat e trilluara kaq hijshëm të letërsisë artistike?
Përktheu Granit Zela
