Përktheu Granit Zela
Intervista për Paris Review
Mendime para një interviste
Çdo mëngjes i them vetes, sot duhet të jetë ditë e frytshme, dhe më pas ndodh diçka që më pengon të shkruaj. Sot…çfarë duhet të bëj sot? Oh po, ata duhet të vijnë të më intervistojnë. Kam frikë se romani im nuk do të bëjë asnjë hap përpara. Diçka ndodh gjithmonë. Çdo mëngjes tashmë e di se do të të më ik dita pa shkruar. Gjithmonë ka diçka për të bërë: shkuarja në bankë, te posta, pagesa e disa faturave… gjithmonë duhet të përballem me ndonjë lëmsh burokratik. Ndërsa jam jashtë shtëpisë, bëj edhe detyra të tilla si pazaret e përditshme: blerja e bukës, mishit ose frutave. Gjëja e parë, blej gazeta. Pasi t’i blej, filloj të lexojë sapo të kthehem në shtëpi, ose të paktën të shikoj titujt për të bindur veten se nuk ka asgjë që ia vlen të lexohet. Çdo ditë i them vetes se leximi i gazetave është humbje kohe, por pastaj…Nuk mund ta shtyj pa to. Ato janë si drogë. Me pak fjalë, vetëm pasdite ulem në tryezën e shkrimit, e cila është gjithmonë e mbuluar me letra që presin përgjigje nuk e di për sa kohë dhe kjo është një tjetër pengesë për t’u kapërcyer.
Përfundimisht filloj të shkruaj dhe më pas fillojnë problemet e vërteta. Nëse e nis diçka nga e para, ai është çasti më i vështirë, por edhe nëse kam diçka të nisur një ditë më parë, gjithmonë krijohet një ngërç ku duhet kapërcyer një pengesë e re. Dhe vetëm në orët e vona të pasdites më në fund filloj të shkruaj fjali, t’i korrigjoj, t’i mbush me fjali të atypëratyshme dhe t’i rishkruaj. Pikërisht në atë çast zakonisht bie zilja e telefonit ose e derës dhe vjen një mik, përkthyes ose intervistues. Meqe ra fjala…këtë pasdite…intervistuesit… Nuk e di nëse do të kem kohë për t’u përgatitur. Mund të përpiqem të improvizoj, por besoj se një intervistë duhet të përgatitet para kohe që të duket spontane. Rrallëherë intervistuesi bën pyetje që nuk i prisje. Kam dhënë shumë intervista dhe kam arritur në përfundimin se pyetjet ngjajnë gjithmonë. Mund të jap gjithmonë të njëjtat përgjigje. Por besoj se duhet të ndryshoj përgjigjet e mia sepse me çdo intervistë diçka ka ndryshuar ose brenda meje ose në botë. Një përgjigje që ishte e duhura herën e parë mund të mos jetë e duhura herën e dytë. Kjo mund të jetë lënda e një libri. Më jepet një listë pyetjesh, gjithmonë e njëjta; çdo kapitull do të përmbante përgjigjet që do të jepja në kohë të ndryshme. Ndryshimet do të përmbajnë përgjigjet që do të jepja në kohë të ndryshme. Ndryshimet do të bëheshin më pas itinerari, historia që jeton protagonisti. Ndoshta në këtë mënyrë mund të zbuloja disa të vërteta për veten time. Por më duhet të shkoj në shtëpi, po afron koha që intervistuesit të mbërrijnë. Zoti më ndihmoftë!
– Italo Calvino
WILLIAM WEAVER & DAMIEN PETTIGREW: Çfarë vendi, zë deliri në jetën tuaj si shkrimtar, nëse ka delir?
ITALO CALVINO: Deliri?…Le të hamendësojmë sikur përgjigjem, jam gjithmonë racional. Çfarëdo që them apo shkruaj, i nënshtrohet arsyes, qartësisë dhe logjikës. Çfarë do të mendonit për mua? Do të mendonit se jam plotësisht i verbër kur bëhet fjalë për veten time, një lloj paranojaku. Nëse nga ana tjetër do të përgjigjesha: Oh, po, jam vërtet delirant; Shkruaj gjithmonë sikur të isha në gjendje trashendentale, as vetë s’e di se si shkruaj gjëra kaq të çmendura, do të mendonit se po shtirem, po luaj rolin e një personazhi jo edhe aq të besueshëm. Ndoshta pyetja nga e cila duhet të fillojmë është se çfarë duhet të vendos nga vetja ime në atë që shkruaj. Përgjigja ime: vendos arsyen time, vullnetin, shijen, kulturën që i përkas, por në të njëjtën kohë nuk mund ta kontrolloj, le të themi, neurozën time apo atë që mund ta quajmë delirium.
Cila është natyra e ëndrrave tuaja? Jeni më i interesuar për Jungun sesa për Frojdin?
Pasi lexova “Interpretimi i ëndrrave” të Frojdit, shkova në shtrat. Pashë një ëndërr. Të nesërmen në mëngjes e mbaja mend në mënyrë të përsosur ëndrrën time, kështu që arrita të zbatoja metodën e Frojdit në ëndrrën time dhe ta shpjegoja atë deri në detajet e fundit. Në atë çast besova se do të fillonte një epokë e re për mua; që nga ai moment ëndrrat e mia nuk do të më mbanin më asnjë sekret. Nuk ndodhi. Kjo ishte hera e vetme që Frojdi kishte ndriçuar errësirën e nënndërgjegjes sime. Që nga ajo kohë kam vazhduar të ëndërroj si më parë. Por i harroj ëndrrat, ose nëse mund t’i kujtoj, nuk kuptoj asgjë nga ato. Shpjegimi i natyrës së ëndrrave të mia nuk do ta kënaqte më shumë një analist Frojdian sesa një Jungian. E lexoj Frojdin sepse e shoh si një shkrimtar të shkëlqyer… një shkrimtar i trillerëve policor që mund të ndiqen me shumë pasion. Kam lexuar gjithashtu Jungun, i cili është i interesuar për gjëra me interes të madh për një shkrimtar si simbolet dhe mitet. Jungu nuk është një shkrimtar aq i mirë sa Frojdi. Por, gjithsesi, unë jam i interesuar për të dy.
Si shkruani? Si e kryeni aktin fizik të të shkruarit?
Shkruaj me dorë, duke bërë shumë e shumë korrigjime. Do të thoja që më shumë u bie kryq atyre që shkruaj sesa i mbaj. Më duhet të kërkoj të gjej fjalën e duhur kur flas dhe të njëjtën vështirësi kam kur shkruaj. Pastaj bëj shumë shtesa, përmirësime, që i shkruaj me një shkrim shumë të vogël. Vjen një çast kur unë vetë s’mund të lexoj shkrimin tim të dorës, kështu që përdor një lupë për të kuptuar se çfarë kam shkruar. Kam dy dorëshkrime të ndryshme. Njëri është i madh me shkronja mjaft të mëdha. Kjo është dora që përdor kur kopjoj ose kur jam mjaft i sigurt për atë që po shkruaj. Dora tjetër përkon me një gjendje mendore më pak të sigurt dhe shkrimi është shumë e vogël. Kjo është shumë e vështirë për t’u deshifruar, edhe për mua. Faqet e mia janë gjithmonë me rreshta të shkarravitur dhe të rishikuar. Ishte një kohë kur bëja disa variante të shkruara me dorë. Tani, pas variantit të parë, të shkruar me dorë dhe tërësisht të zhvarrosur, filloj ta shtyp, duke e deshifruar ndërsa vazhdoj. Kur më në fund rilexoj atë që kam shkruar me makinën e shkrimit, zbuloj një tekst krejtësisht të ndryshëm që shpesh e rishikoj më tej. Pastaj bëj më shumë korrigjime. Në çdo faqe përpiqem fillimisht të bëj korrigjimet me një makinë shkrimi; më pas korrigjoj disa të tjera me dorë. Shpesh faqja bëhet aq e palexueshme saqë e shtyp për herë të dytë. I kam zili ata shkrimtarë që mund të vazhdojnë pa korrigjuar.
Punoni çdo ditë apo vetëm në ditë dhe orë të caktuara?
Në teori do të doja të punoja çdo ditë. Por në mëngjes shpik çdo justifikim të mundshëm për të mos punuar: duhet të dal, të bëj disa blerje, të blej gazetën. Si rregull, arrij ta mbush mëngjesin me gjëra të tjera, ndaj përfundoj ulur për të shkruar pasdite. Jam një shkrimtar i ditës, por që kur e humbas mëngjesin jam bërë shkrimtar pasditeje. Mund të shkruaja natën, por kur e bëj, nuk fle. Kështu përpiqem ta shmang këtë.
A keni gjithmonë një detyrë të caktuar, diçka specifike për të cilën vendosni të punoni? Apo keni gjëra të ndryshme që ndodhin në të njëjtën kohë?
Kam gjithmonë disa projekte. Kam një listë me rreth njëzet libra që do të doja të shkruaja, por më pas vjen çasti kur vendos që do ta shkruaj atë libër. Jam vetëm një romancier sipas rastit. Shumë nga librat e mi përbëhen nga tekste të shkurtra të mbledhura së bashku, tregime, ose janë libra që kanë një strukturë të përgjithshme, por janë të përbërë nga tekste të ndryshme. Krijimi i një libri rreth një ideje është shumë i rëndësishëm për mua. Kaloj shumë kohë duke krijuar një libër, duke bërë skica që përfundimisht rezultojnë të jenë të padobishme për mua. I hedh tutje. Ajo që e përcakton librin është shkrimi, materiali që është në fakt në faqe. E filloj shumë ngadalë. Nëse kam asnjë ide për një roman, gjej çdo pretekst të mundshëm për të mos punuar me të. Nëse jam duke bërë një libër me tregime, tekste të shkurtra, secili ka kohën e vet të fillimit. Edhe me artikujt për gazetat, çdo herë kam të njëjtën vështirësi për të filluar. Pasi të kem filluar, mund të jem mjaft i shpejtë. Me fjalë të tjera, shkruaj shpejt, por kam periudha të mëdha bosh. Është paksa si historia e artistit të madh kinez – perandori i kërkoi të vizatonte një gaforre dhe artisti u përgjigj, më duhen dhjetë vjet, një shtëpi e madhe dhe njëzet shërbëtorë. Kaluan dhjetë vitet dhe perandori i kërkoi vizatimin e gaforres. Më duhen edhe dy vjet, tha ai. Pastaj kërkoi edhe një javë të tjera. Dhe më në fund ai mori stilolapsin dhe vizatoi gaforren në një çast, me një gjest të vetëm dhe të shpejtë.
A filloni me një grup të vogël idesh të palidhura ose me një konceptim më të madh që e plotësoni gradualisht?
Filloj me një imazh të vogël, të vetëm dhe më pas e zmadhoj.
Turgenievi ka thënë: “Më mirë të kem pak arkitekturë sesa shumë, sepse kjo mund të ndërhyjë në të vërtetën e asaj që them”. A mund ta komentoni këtë duke iu referuar shkrimeve tuaja?
Është e vërtetë që në të kaluarën, le të themi gjatë dhjetë viteve të fundit, arkitektura e librave të mi ka pasur një vend shumë të rëndësishëm, ndoshta tepër të rëndësishëm. Por vetëm kur ndjej se kam arritur një strukturë rigoroze, besoj se kam diçka që qëndron në këmbët e veta, një vepër të plotë. Për shembull, kur fillova të shkruaj “Qytetet e padukshme”, kisha vetëm një ide të paqartë se cila do të ishte korniza, arkitektura e librit. Por më pas, pak nga pak, projekti u bë aq i rëndësishëm sa mbajti të gjithë librin; u bë subjekti i një libri që nuk kishte subjekt. Me “Kështjellën e fateve të kryqëzuara” mund të themi të njëjtën gjë – arkitektura është vetë libri. Deri atëherë kisha arritur një nivel obsesioni me strukturën, saqë gati sa nuk u çmenda pas saj. Mund të thuhet për “Nëse në një natë dimri një udhëtar” se nuk mund të ekzistonte pa një strukturë shumë të saktë, shumë të artikuluar. Besoj se ia kam dalë mbanë, gjë që më jep një kënaqësi të madhe. Natyrisht, gjithë kjo lloj përpjekjeje nuk duhet të shqetësojë fare lexuesin. E rëndësishme është të kënaqem duke lexuar librin tim, pavarësisht nga puna që kam bërë me të.
Jetoni në disa qytete, duke lëvizur mjaft shpesh nga Roma në Paris në Torino dhe gjithashtu në këtë shtëpi pranë detit. A ndikon vendi ku jeni në punën që po bëni?
Nuk mendoj kështu. Përvoja e jetës së përditshme në një vend të caktuar mund të ndikojë në atë që po shkruan, por jo në faktin që po shkruani këtu ose atje. Aktualisht po shkruaj një libër që në një farë mase është i lidhur me këtë shtëpi në Toskanë ku kaloj verën prej disa vitesh. Por mund të vazhdoj me atë që po shkruaj në një vend tjetër.
A mund të shkruani në një dhomë hoteli?
Dikur thosha se dhoma e hotelit ishte hapësira ideale – bosh, anonime. Nuk ka një pirg letrash që duhet t’u përgjigjesh (ose pendimi që nuk u je përgjigjur); nuk kam shumë detyra të tjera. Në këtë kuptim, një dhomë hoteli është vërtet ideale. Por më duket se kam nevojë për një hapësirë timen, një strofull, megjithëse mendoj se nëse diçka është vërtet e qartë në mendje, mund ta shkruaj edhe në një dhomë hoteli.
A udhëtoni me shënime dhe letra?
Po, shpesh mbaj shënime me vete dhe skica. Në dhjetë vitet e fundit apo më shumë, skicat e jetës sime janë bërë diçka si një idengulitje.
Prindërit tuaj ishin të dy shkencëtarë. A nuk donin të bënin edhe ju një shkencëtar?
Babai ishte agronom; nëna, botaniste. Ata ishin shumë të angazhuar me botën e perimeve, me natyrën, me shkencat natyrore. Por e kuptuan shumë herët se nuk kisha prirje në atë drejtim – reagim i zakonshëm të fëmijëve ndaj prindërve të tyre. Tani më vjen keq që nuk përvetësova aq shumë nga njohuritë e tyre sa mund të kisha. Reagimi im mund të ketë ndodhur pjesërisht për shkak të faktit se prindërit e mi ishin më të rritur. Kam lindur kur nëna ishte dyzet vjeçe dhe babai gati pesëdhjetë, kështu që kishte një distancë të madhe mes nesh.
Kur keni filluar të shkruani?
Adoleshent nuk e kisha idenë se çfarë doja të isha. Fillova të shkruaj shumë herët. Por, përpara se të shkruaja, pasioni im ishte vizatimi. Kam bërë karikatura të shokëve të klasës, mësuesve të mi. Vizatime fantastike, por pa u shkolluar si t’i bëj. Kur isha i vogël, nëna më regjistroi në një kurs vizatimi me korrespondencë; gjëja e parë e botuar – nuk kam një kopje tani dhe nuk kam mundur ta gjej një – ishte një vizatim. Isha njëmbëdhjetë vjeç. U botua në një revistë të kësaj shkolle. Isha nxënësi i tyre më i ri. Kam shkruar poezi shumë i vogël. Kur isha rreth të gjashtëmbëdhjetave u përpoqa të shkruaj pjesë për teatrin; ishte pasioni im i parë, ndoshta sepse gjatë asaj periudhe një nga lidhjet e mia me botën e jashtme ishte radioja dhe dëgjoja shumë radiodrama. Kështu që fillova duke shkruar – duke u përpjekur të shkruaj – drama. Në fakt, për dramat e mia dhe gjithashtu për disa tregime kam qenë ilustruesi i tyre dhe autor. Por kur fillova të shkruaj me zell, ndjeva se vizatimit tim i mungonte çdo lloj stili. Nuk e kisha zhvilluar një të tillë. Kështu që hoqa dorë nga vizatimi. Disa njerëz – për shembull, gjatë një takimi – bëjnë shkarravinë dhe do të bëjnë vizatime të vogla në një fletë letre. Unë as që jam shkolluar për ta bërë këtë.
Pse e braktisët teatrin?
Pas luftës, teatri në Itali nuk ofroi modele. Proza italiane po lulëzonte dhe kështu fillova të shkruaj letërsi. Kam njohur shumë shkrimtarëh. Pastaj fillova të shkruaj romane. Është çështje mekanizmash mendor. Nëse mëson të përkthesh në roman përvojat, idetë e dikujt, ajo që ke për të thënë, bëhet roman; mbetesh pa lëndë të parë për një formë tjetër të shprehjes letrare. Mënyra ime e të shkruarit të prozës është më e afërt me mënyrën se si një poet krijon një poezi. Nuk jam romancier që shkruan romane të gjata. E përqendroj një ide ose një përvojë në një tekst të shkurtër sintetik që shkon krah për krah me tekste të tjera për të formuar një seri. I kushtoj vëmendje të veçantë shprehjeve dhe fjalëve si në lidhje me ritmet, tingujt e tyre dhe imazhet që ndjellin. Unë besoj, për shembull, që “Qytetet e padukshme” është një libër, vendi i të cilit është mes poezisë dhe romanit. Nëse do ta shkruaja plotësisht në vargje, do të ishte një lloj poezie prozaike, narrative. . . ose ndoshta poezi lirike, sepse poezia lirike është ajo që dua më shumë dhe ajo që lexoj nga poetët e mëdhenj.
Cilët ishin shkrimtarët që keni lexuar me kënaqësinë më të madhe dhe ata që ju kanë lënë përshtypjen më të madhe?
Herë pas here, kur rilexoj libra nga adoleshenca dhe rinia, habitem kur rizbuloj një pjesë të vetes që dukej se e kisha harruar, megjithëse ka vazhduar të veprojë brenda meje. Për shembull, pak kohë më parë, rilexova legjendën e Shën Julianit dhe kujtova se sa shumë ndikoi ai – me pamjen e tij për botën e kafshëve si një sixhade gotike – në prozën time të hershme. Disa shkrimtarë që kam lexuar kur isha djalë, si Stevenson-i, kanë mbetur për mua modele stili, butësie, shtytjeje narrative dhe energjie. Autorët e leximit tim të fëmijërisë, si Kipling dhe Stevenson, mbeten modelet e mia. Pranë tyre do të vendosja Stendalin e Manastirit të Parmës.
Me Pavesen dhe shkrimtarët e tjerë të shtëpisë botuese “Einaudi” keni pasur edhe një shoqëri letrare, apo jo? Ju u dhatë atyre dorëshkrimet tuaja për t’i lexuar dhe komentuar.
Po. Në atë kohë unë shkruaja shumë tregime dhe ia tregova Pavese-s, Natalia Ginzburg-ut, e një shkrimtare e re që gjithashtu punonte atje, ose ia çoja në Vittorini në Milano, që është vetëm dy orë larg Torinos. I kushtova vëmendje mendimeve të tyre. Në një moment të caktuar, Pavese më tha: Ne e dimë tani që mund të shkruash tregime; duhet ta ndash mendjen dhe të shkruash një roman. Nuk e di nëse kjo ishte një këshillë e mirë apo jo, sepse isha tregimtar. Nëse do të kisha thënë gjithçka që kisha për të thënë në formën e tregimeve, do të kisha shkruar tregime që nuk i kam shkruar më kurrë. Gjithsesi, romani im i parë u botua dhe pati sukses. Për disa vite u përpoqa të shkruaj një tjetër. Por klima letrare tashmë po përkufizohej si neoralizëm dhe nuk ishte për mua. Në fund iu ktheva fantazisë në të cilën u shpreha vërtet. Unë them “u ktheva” sepse kjo ishte ndoshta natyra ime e vërtetë. Ishte vetëm fakti që kisha përjetuar luftën dhe peripecitë e Italisë së atyre viteve që më lejoi për një kohë të punoja mjaft i lumtur në një drejtim tjetër derisa “u ktheva” dhe gjeta një lloj shpikjeje që më përkiste mua.
A janë romancierët gënjeshtarë? Dhe nëse nuk janë, çfarë lloj të vërtetë thonë ata?
Romancierët tregojnë atë pjesë të së vërtetës të fshehur në fund të çdo gënjeshtre. Për një psikoanalist nuk është aq e rëndësishme nëse thoni të vërtetën apo gënjeshtrën sepse gënjeshtrat janë po aq interesante, elokuente dhe zbuluese sa çdo e vërtetë e mëtuar. Dyshoj te shkrimtarët që mëtojnë se thonë të gjithë të vërtetën për veten, për jetën ose për botën. Parapëlqej të qëndroj me të vërtetat që gjej te shkrimtarët që e paraqesin veten si gënjeshtarët më të guximshëm. Qëllimi im me romanin “Nëse në një natë dimri një udhëtar”, një roman tërësisht i mbështetur në fantazi, ishte të gjeja në këtë mënyrë një të vërtetë që nuk do të kisha mundur ta gjeja ndryshe.
A besoni se shkrimtarët shkruajnë atë që munden ose më mirë atë që duhet?
Shkrimtarët shkruajnë çfarë të munden. Akti i të shkruarit është një funksion që bëhet i efektshëm vetëm nëse e lejon njeriun të shprehë brendësinë e tij. Një shkrimtar ndjen disa lloje kufizimesh – kufizime letrare si numri i rreshtave në një sonet ose rregullat e tragjedisë klasike. Këto janë pjesë e strukturës së veprës brenda së cilës personaliteti i shkrimtarit është i lirë të shprehet. Por pastaj ka kufizime sociale si detyrat fetare, etike, filozofike dhe politike. Këto nuk mund t’i imponohen drejtpërsëdrejti veprës, por duhet të filtrohen përmes brendësisë së shkrimtarit. Vetëm nëse janë pjesë e personalitetit më të thellë të shkrimtarit, mund të gjejnë vendin e tyre në vepër pa e mbytur atë.
Keni diskutuar ndryshimin në statusin social të shkrimtarëve amerikanë dhe italianë – shkrimtarët italianë janë më të lidhur ngushtë me industrinë botuese, ndërsa ata amerikan zakonisht janë të lidhur me institucionet akademike.
Si mjedis për një roman, universiteti – kaq i shpeshtë në romanet amerikane – është shumë i mërzitshëm (Nabokov është një përjashtim i madh), madje më i mërzitshëm se mjedisi i shtëpisë botuese në disa libra italian.
Lufta mes njeriut që përpiqet të organizohet mes rastësisë duket se është një temë që përshkon pjesën më të madhe të veprës suaj. Po mendoj veçanërisht për “Nëse një natë dimri një udhëtar” dhe Lexuesin, i cili vazhdon të përpiqet të gjejë kapitullin tjetër të librit që po lexon.
Konflikti midis zgjedhjeve të botës dhe idengulitjes së njeriut për t’i kuptuar ato është një model i përsëritur në atë që kam shkruar.
Në librat tuaj ju jeni zhvendosur midis mënyrave realiste dhe fantastike të të shkruarit. Ju pëlqejnë të dyja njësoj?
Kur shkruaj një libër që është i gjithi i trilluar, ndiej një dëshirë për të shkruar që ka të bëjë drejtpërdrejt me jetën e përditshme, aktivitetet dhe mendimet e mia. Në atë çast libri që do të doja të shkruaja është ai që nuk jam. Nga ana tjetër, kur po shkruaj diçka shumë autobiografike, të lidhur me veçoritë e përditshmërisë, atëherë gjakimi im shkon në drejtim të kundërt. Libri kthehet në atë të trillimit pa asnjë lidhje të dukshme me veten time dhe ndoshta, pikërisht për këtë arsye, është më i sinqertë.
A besoni se Evropa është e pushtuar nga kultura britanike dhe amerikane?
Jo. Nuk kam asnjë lloj reagimi shovinist kundrejt kësaj. Njohja e kulturave të huaja është një element jetik i çdo kulture. Nuk besoj se mund të na mjaftojë ndonjëherë. Një kulturë duhet të jetë e hapur ndaj ndikimeve të huaja nëse dëshiron të mbajë gjallë fuqinë e saj krijuese. Në Itali komponenti më i rëndësishëm kulturor ka qenë gjithmonë letërsia franceze. Edhe letërsia amerikane, sigurisht që më ka lënë gjurmë gjatë gjithë jetës. Poe ishte një nga interesat e mia të para; ai më mësoi se çfarë ishte një roman. Më vonë zbulova se Hawthorne ndonjëherë ishte më i madh se Poe. Ndonjëherë, jo gjithmonë. Melville. Një roman i përsosur, Benito Cereno, ishte edhe më i vlefshëm se Mobi Dik. Në fund të fundit, mësimi im i parë ishte nën hijen e Cesare Pavese-s, përkthyesit të parë italian të Melville-it. Gjithashtu ndër modelet e mia të para letrare kanë qenë shkrimtarë të tillë të vegjël amerikanë të fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë si Stephen Crane dhe Ambrose Bierce. Vitet e zhvillimit tim letrar, të dyzetat e hershme, u mbizotëruan para së gjithash nga Hemingway, Faulkner dhe Fitzgerald. Në atë kohë ne përjetuam këtu në Itali një lloj pasioni pas letërsisë amerikane. Edhe autorë shumë të vegjël si Saroyan, Caldwell dhe Cain konsideroheshin modele stili. Pastaj ishte Nabokovi, tifoz i të cilit u bëra. Më duhet të pranoj se interesimi im për letërsinë amerikane është disi i nxitur nga dëshira për të ndjekur atë që ndodh në një shoqëri që në një farë mënyre parashikon atë që do të ndodhë në Evropë disa vite më vonë. Në këtë kuptim, shkrimtarë si Saul Bellow, Mary McCarthy, Gore Vidal janë të rëndësishëm për shkak të kontaktit të tyre me shoqërinë që shprehet në krijimin e eseve cilësore. Në të njëjtën kohë, unë jam gjithmonë në kërkim të zërave të rinj letrarë – këtu hyn zbulimi i romaneve të John Updike në mesin e viteve pesëdhjetë.
A jeni mërzitur ndonjëherë?
Po, në fëmijërinë time. Por duhet theksuar se mërzia e fëmijërisë është një lloj mërzie e veçantë. Është një mërzitje plot ëndrra, një lloj projeksioni në një vend tjetër, në një realitet tjetër. Në moshën madhore mërzia vjen nga përsëritja, është vazhdimësi e diçkaje nga e cila nuk presim më asnjë befasi. Dhe unë – sikur të kisha kohë të mërzitesha sot! Sot kam frikën e përsëritjes në veprën time letrare. Kjo është arsyeja që çdo herë më duhet të përballem me një sfidë të re. Duhet të gjej diçka për të bërë që të duket si një risi, diçka pak përtej mundësive të mia.
