Tirana e viteve ’60 ishte një qytet në lëvizje të përhershme, ku ritmet e jetës përzienin historinë me ëndrrën për të ardhmen. Ishte një kohë ku çdo mëngjes dukej sikur riniste nga e para dhe çdo mbrëmje mbyllej si një faqe libri që i shtohej kronikës së qytetit.
Në ato vite, qyteti sikur zgjohej me një lloj padurimi të brendshëm, si një djalosh i ri që ka ende shumë për të thënë. Bulevardet hapeshin si skena të mëdha teatri, ku njerëzit kalonin si personazhe të një drame kolektive, duke i dhënë kuptim çdo çasti. Aroma e vjetër e qytetit, ajo që përzihej me kohën, me pasionet, me ëndrrat, dukej sikur frymonte në çdo dritë që ndizte qyteti në agim.
Rrugët e shtruara me pllaka shkëlqenin në diellin e mëngjesit, sikur mbanin në sipërfaqen e tyre kujtimet e hapave që kishin kaluar aty. Dyqanet e vogla shpërndanin aroma të bukës së sapopjekur, ndoshta aromën më të ngrohtë që mund të ketë një kryeqytet. Në kafenetë e ngushta, që mezi mbanin zërat e njerëzve brenda tyre, shpërthenin bisedat artistike, debatet politike, ëndrrat rinore dhe pasiguritë e kohës, duke u përzier me retë e holla të duhanit që ngjiteshin lart drejt tavanit.
Dhe aty, në atë harmoni të çuditshme midis zhurmës dhe qetësisë, midis rrëmujës së jetës dhe finesës së shpirtit qytetar, Tirana ngjante me një atelie të gjallë emocionesh, ku arti ushqehej nga detaji më i zakonshëm i përditshmërisë.
Çdo fytyrë që kalonte në rrugë kishte një histori për të treguar; çdo vështrim mbante brenda një ëndje pafajësi fëminore, një kujtim, një ëndërr vezulluese të heshtur.
Ecejaket e kalimtarëve, thirrjet e fëmijëve dhe zërat e tregtarëve përziheshin me muzikën e radios që dilte nga dritaret me kanate të hapura, duke krijuar një melodi urbane, ritmike dhe të papërsëritshme të jetës së përditshme. Tirana e asaj kohe ishte një orkestër e madhe ku çdo njeri kishte rolin e vet, një qytet që gumëzhinte dhe jetonte me pasion, me energji dhe me një lloj naiviteti të bukur.
Në këtë simfoni të papërsëritshme, arti ishte më shumë sesa një profesion, mënyra me të cilën njerëzit e mbushnin boshllëkun e sotëm me shpresën për një të nesërme edhe më të bukur. Teatrot dhe kinematë e vogla, sipas kohës, ngjanin me tempuj të shenjtë, ku publiku hynte për të kërkuar emocionin, identitetin, forcën, një dritë të re në përditshmërinë e tyre.
Dhe pikërisht në këtë qytet të zhurmshëm e të madh, ku çdo rrugë kishte historinë e vet dhe çdo cep mbante një kujtim, një djalosh elegant, plotë hijeshi, me sy të zjarrtë dhe shpirt të ndjeshëm, nisi të shkruaj historinë e tij të shkurtër, por të paharrueshme. Quhej Bexhet Nelku.
Ai lindi në Tiranë, më 8 janar të vitit 1937, në një kohë kur arti shqiptar ishte ende në kërkim të identitetit të tij, ndërsa qyteti rritej mes ngjyrave të reja urbane dhe sfidave të kohës. Në këtë kryqëzim të epokave, në këtë ndërrim të kohërave, u formua talenti i një artisti që do të linte gjurmë të pashlyeshme në teatrin dhe kinemanë shqiptare.
Në fëmijërinë e tij, Tirana ishte ende një qytet i vogël, me rrugë të qeta e shtëpi të ulëta prej qerpiçi, ku fëmijët luanin deri në mbrëmje, nën dritën e zbehtë të llampave. Askush s’e dinte atëkohë se ai djalë i qeshur kishte brenda frymën e një artisti që do të shndërronte jetën e tij në një rrëfim të jashtëzakonshëm. Por ai e ndiente. Në heshtje. Në vështrim. Në mënyrën si ndiqte gjërat që të tjerët i kalonin pa i vënë re.
Qysh në vitin 1957, kur ende ishte nxënës në Liceun Artistik “Jordan Misja”, ai dha provën e parë të talentit të tij të rrallë me interpretimin në dramën “Orët e Kremlinit”.
Atë mbrëmje, në sallën e vogël të teatrit, kur dritat zbeheshin ngadalë, një heshtje e rëndë, pothuaj ceremoniale, mbulonte publikun. Çdo fjalë e Bexhetit, çdo pauzë, çdo lëvizje ishte si një valë drithërimesh që përhapej mbi shikuesit, duke i përfshirë në një botë emocionesh që ai e zotëronte me një siguri, finesë dhe elegancë të admirueshme.
Kishte diçka të papërkthyeshme në mënyrën si dilte në skenë: një natyrshmëri e butë, e ndërtuar mbi një shpirt të qetë dhe një mendje të thellë… të thellë. Publiku e përqafonte, e ndiqte dhe e besonte. Ai kishte arritur diçka që shumë artistë të tjerë e kërkojnë për gjithë jetën: lidhjen e menjëhershme me spektatorin.
Ishte një aftësi që nuk mësohej vetëm me shkollë; ishte një dritë thellësisht e brendshme që përshkonte çdo gjest dhe tingull të fjalës së tij, duke e bërë teatrin të gjallë, frymëmarrës dhe të paharrueshëm.
Pas diplomimit, në shtator të vitit 1963, Bexhet Nelku u pranua aktor në Teatrin Popullor. Në çdo skenë ku shfaqej, ai transformohej në një univers të ri, ku realiteti dhe emocioni bashkoheshin natyrshëm, pa kufij, pa sforcim, si një artist që e ka të shkruar talentin në ADN-në e tij shpirtërore.
Në prapaskenë, kolegët thoshin se ai kishte një mënyrë krejt të veçantë për t’u përgatitur: heshtte, qetësohej, mblidhte veten, sikur përgatiste shpirtin e tij para se të takonte shpirtin e personazhit. Dhe kur dilte në skenë, dukej sikur nuk ishte më ai – por qenia e re që sapo kishte lindur.
Në vetëm shtatë vite jete artistike, Bexheti interpretoi në 20 pjesë teatrore. Ishin mesatarisht tre role në vit, një ritëm i çuditshëm për intensitetin emocional që kërkonte secila prej tyre. Me po atë natyrshmëri, ai hyri edhe në botën e filmit, duke marrë role të pakta, por të mbetura në memorien kolektive.
Në ato vite, arti nuk ishte luks, por mision. Dhe Bexheti e mbante këtë mision me përgjegjësi të admirueshme. Ai nuk luante për famë, për duartrokitje, për lavdi. Luante sepse skena ishte arena e tij natyrale, tempulli ku ndjehej i lirë, i vërtetë, i mbrojtur, i sigurt në gjithçka bënte.
Shkëlqimi i tij nuk qëndronte te numrat e roleve, por te cilësia, te forca e karaktereve që krijonte, te thellësia e shpirtit kur u jepte jetë personazheve të tij, te autenticiteti i papërshkrueshëm me të cilin ai e kthente interpretimin në një përjetim.
Ndër rolet e tij më të suksesshme janë: “Cuca e maleve” – Prifti, “Fytyra e dytë” – Muhameti, “I pazëvendësueshëm”, “Shokët”, “20 ditët”, “Mbreti Lir”, “Muri i madh i pakapërcyeshëm”, “Tri të shtëna pushke”, “I teti në bronz”, “Detyrë e posaçme” – Nipi i Gjergjit, “Kur zbardhi një ditë” – Kapiteni gjerman dhe “Vitet e para”.
Në çdo rol, ai sillte një nuancë të re: një shikim, një drithërimë, një pauzë që fliste më shumë se dhjetë fjali. Kishte mjeshtëri në mënyrën si e mbante trupin, si i jepte skenës peshë, si e kthente një monolog në një betejë të brendshme.
ROLET QË SENDËRTUAN DHE MEMORIZUAN PROFILIN E TIJ ARTISTIK NË KINEMA
Në filmin artistik, sado pak role të ketë pasur, portreti i tij mbetet i skalitur mjeshtërisht te “I teti në bronz”, ku luan personazhin e mësuesit, dhe sidomos te episodi “Ura”, në filmin “Kur zbardhi një ditë”.
Atje, tek kapiteni gjerman, Bexheti interpretonte duke u përballur edhe me sëmundjen e tij të rëndë – dhe kjo ia shtonte rolit një dimension krejt tokësor, prekës, të dhimbshëm, të vërtetë.
Në ato momente, kamera kapte jo vetëm aktorin, por edhe njeriun. Dhe pikërisht ky njeri, i goditur nga jeta, por i pa tradhëtuar dhe i palodhur në shpirt, i dha ekranit disa nga çastet më të sinqerta dhe dinjitoze të kinemasë shqiptare.
Në filmin “I teti në bronz” (1970), roli i tij i mësuesit-guerrilas lidhet rreth një çasti që s’zgjat as sa një rrahje qepallash, por që peshon sa një dramë e tërë. Ai është aty, duke mbajtur fatin e misionit në xhepin e brendshëm të kostumit, kur papritur shfaqet përballë Lefter Lefteri – tradhtari që, me një shikim të vetëm, e sheh, e njeh dhe i shmanget si gjarpër që ka ndjerë kërcitjen e hapit.
Këtu nis ajo që e bën figurën e Bexhet Nelkut unike.
Në fytyrën e tij nuk ka shpërthim, as lëvizje, as gjest të tepruar. Ka vetëm një dridhje të padukshme në thellësi, si valë e lehtë që përplaset në breg dhe zhduket menjëherë. Ai e dëgjon brenda vetes krismën e rrezikut, por nuk e lejon asnjë shenjë të arrijë në sipërfaqe. Ky është vetëkontrolli i tij, kjo është forca e tij morale, ky është thelbi i mjeshtërisë së tij interpretuese.
Në sytë e aktorit shfaqet menjëherë një dritë e mprehtë: vetëdija se është zbuluar. E megjithatë, sytë nuk humbasin qartësinë. Aty përplasen disa fate njëherësh: i grupit guerrilas që i ka besuar detyrën, i qytetit të shtypur nga pushtuesit, dhe i vetë mësuesit që tani rri pezull në një hapësirë të rrezikshme, ku çdo sekondë është teh i mprehtë.
Pikërisht këtë dramë e luan Bexhet Nelku me një maturi dhe inteligjencë artistike aq të lartë, sa roli e tejkalon kufirin e thjeshtë të interpretimit dhe bëhet dëshmi e karakterit njerëzor. Ai nuk e bën skenën të madhe, por të thellë; nuk e shton zërin, por e zhyt brenda vetes. Dhe aty, brenda, rritet një peshë që e mban i vetëm, sepse mësuesi i tij i brendshëm nuk e lejon të humbasë dinjitetin, edhe kur rreziku e ka kapur për krahu.
Në atë çast, qetësia e tij e jashtme është si një akull që nuk çahet, ndërsa brenda lëviz një stuhi që vetëm një aktor i pjekur mund ta kontrollojë. Ai nuk është thjesht një njeri që lufton, por që përpiqet të ruajë vetveten përballë një fati që po i afrohet.
Dhe pikërisht këtu qëndron kulminacioni i tij artistik: në aftësinë për të luajtur dramën e madhe me një lëvizje të vogël; për të mbushur heshtjen me tension; për ta bërë rrezikun të ndihet pa e treguar.
Në atë sekondë, Bexhet Nelku na jep një portret të përkryer të njeriut që e mban frikën brenda, por nuk e lë të sundojë. Një figurë që ngrihet jo me zë, por me dinjitet. Një aktor që, edhe pse s’u lejua të jetojë gjatë, arriti të ngjisë artin e tij në ato lartësi që mbeten të paharrueshme. Dhe ai është ende aty, në atë shikim që sfidon frikën. I thjeshtë, i heshtur, i pathyeshëm.
Ndërsa në episodin “Ura” të filmit Kur zbardhi një ditë (1971), Bexhet Nelku jep një performancë që tregon dimensionin e një mjeshtërie të rrallë aktoriale. Ai interpreton Kapitenin gjerman të kapur rob, një rol që kërkon balancim mes autoritetit të ndërthurur me ndjenja të brendshme të frikës dhe pafuqisë. Që në hyrjen e tij në skenë, gjesti dhe postura e Nelkut flasin më shumë se dialogu: çdo lëvizje, çdo kënd i kokës, çdo shikim reflekton një psikologji komplekse, atë të një njeriu të përballur me humbjen e kontrollit, por që përpiqet të ruajë dinjitetin.
“I teti në bronx” – 1970
Nga ana filmike, mizanskena në fshat është e dizajnuar me kujdes. Ambienti, ndriçimi dhe kornizat kamerale nuk janë thjesht sfond; ato forcojnë tensionin psikologjik të episodit. Kamera shpesh fokusohet tek fytyra e Nelkut në momente heshtjeje, duke i dhënë publikut mundësinë të lexojë emocionet e tij të brendshme – frikën, shqetësimin, por edhe një farë krenarie që refuzon të shuhet. Çdo kënd kamerash, çdo ndriçim i butë ose i fortë, duket sikur dialogon me aktorin, duke theksuar brishtësinë e situatës dhe kompleksitetin e karakterit.
Artistikisht, aktori arrin të krijojë një kontrast subtil midis asaj që tregon jashtë – një ushtarak i rrethuar nga robëria – dhe asaj që ndjen brenda. Kjo dyfishtësi i jep karakterit dimensione njerëzore dhe e largon nga një portret stereotipik i “armikut”. Një veçori e spikatur është përdorimi i heshtjes: çdo heshtje është e ngarkuar me kuptime, dhe Nelku e bën heshtjen një element narrativ po aq të fortë sa dialogu. Momente të vogla si një tundje e kokës, një shikim i fshehur pas qepallave, ose një frymëmarrje e ndalur, hapin për publikun një univers të tërë emocionesh dhe mendimesh të pashprehur.
Nga perspektiva psikologjike, performanca e tij përçon përplasjen midis instinktit për të mbijetuar dhe tensionit moral që lind nga ndërgjegjja. Shikuesi ndjen çdo dyshim, çdo kontradiktë brenda karakterit, dhe kjo e bën lojën e Nelkut të thellë dhe prekëse. Ai nuk është thjesht një roli “i mirë” apo “i keq”, por një figurë e plotë psikologjikisht, e cila ngjall empati dhe reflektim. Psikologjia e Kapitenit është një kombinim i frikës, tensionit të pashprehur dhe i një dinjiteti që ngjan si mbetje e së shkuarës, duke i dhënë interpretimit një dimension universalisht njerëzor.
Gjithashtu, performanca e Nelkut mund të analizohet në një kontekst më të gjerë artistik. Ajo sfidon stereotipet e zakonshme të filmit të Luftës së Dytë Botërore, ku shpesh armiku paraqitet vetëm si i keq dhe i njëdimensionuar. Nelku sjell nuanca, sjell një portret të personazhit me brishtësinë, pasigurinë dhe ndjeshmërinë e tij njerëzore. Kjo i jep skenës një ndjesi autenticiteti dhe e afron shikuesin emocionalisht me situatën, duke e bërë çdo moment të tensionuar, por edhe të thellë.
Loja e Bexhet Nelkut në këtë episod është një demonstrim i aftësisë së tij për të bashkuar elementet artistike, filmike dhe psikologjike në një performancë të kompletuar. Ajo që duket si një skenë e thjeshtë në një fshat të largët, përmes tij shndërrohet në një studim të gjallë të njeriut dhe të emocioneve njerëzore, duke lënë një gjurmë të qartë në kujtesën e shikuesit. Çdo detaj, – nga një rrotullim i lehtë i syve, deri te një heshtje që zgjat disa sekonda – shërben për të ndërtuar tensionin dhe për të treguar kompleksitetin e natyrës njerëzore, duke e bërë performancën e Nelkut një shembull të shkëlqyer të aktorit që e ndjen rolin deri në thellësinë më të imët të tij.
PEDAGOGJIA DHE TRASHËGIMIA E TIJ
Bexheti nuk ishte vetëm një aktor i filmit dhe i skenës; ai kishte një dhunti tjetër, po aq madhore: ishte një pedagog i jashtëzakonshëm në Institutin e Lartë të Arteve (ILA). Atje, ai jepte lëndën e “Fjalës artistike” – artin e të folurit, artin e intonacionit, frymën e fjalës, heshtjen e domosdoshme që i jep peshë çdo drame.
Në auditor, ai nuk fliste si profesor; fliste si një njeri që donte t’u jepte studentëve çelësin e një bote sekrete. Sytë e tij ndizeshin sa herë tregonte se si një pauzë e vogël mund të ndryshojë gjithë ritmin e një monologu. Studentët e kujtojnë ende pasionin e tij, seriozitetin dhe butësinë me të cilën i drejtonte.
Ai u mësonte studentëve se zëri nuk është thjesht mjet komunikimi, por instrument muzike, udhërrëfyes emocional, dritë që shkon drejt zemrës së publikut. U shpjegonte se heshtja mund të mbajë brenda saj një univers të tërë tensioni, një ndjenjë që flet më fort se çdo dialog.
Edhe pse koha nuk i fali mundësinë të shfaqte gjithë potencialin e tij në kinematografi, fati e deshi që rruga e artit të vazhdonte përmes të birit, Einar Nelku, i cili në vitet ’80 u bë një prani e hijshme si aktor në disa role dytësore, duke trashëguar pasionin dhe pastërtinë artistike të të atit.
Në fund të jetës së tij, ai u nda nga jeta më 21 nëntor 1970, vetëm 33 vjeç. Tirana humbi një ndër talentet më të ndjeshëm, ndërsa publiku kujtonte ende zërin e tij, sytë e tij, heshtjet e tij të fuqishme.
Kjo humbje e parakohshme nuk ishte thjesht fundi i një jete, por ndërprerja e një rruge që kishte nisur të ndriçonte teatrin shqiptar. Ai iku i ri, por iku i plotë. La pas jo një karrierë të gjatë, por një kujtim të thellë, të pandryshueshëm.
Shfaqjet e tij rrinin të gjalla në kujtesën kolektive, si një film që nuk shuhet kurrë.
Humbja e tij ishte një boshllëk për familjen, kolegët, miqtë dhe për të gjithë artdashësit që besuan se ai ishte vetëm në fillim të një karriere të gjatë dhe të ndritur.
Çdo shikim i tij, çdo frazë, çdo hap në skenë dëshmon se arti i vërtetë nuk matet me kohëzgjatje, por me intensitet, me dritën e brendshme, me gjurmën që lë pas.
Në pak vite, ai arriti të thërrmojë kufij, të zgjojë emocione, të skalitë figura që mbeten të pashlyera. Ishte prej atyre artistëve të cilët as koha, as harresa nuk i prek.
Ai është i pranishëm sa herë kthejmë kokën pas, sa herë kërkojmë dëshmi të një arti të pastër, të vërtetë, të paepur.
Ai nuk kishte nevojë për dekada mbi skenë; mjaftuan pak vite që ranë si trokitje të forta mbi ndërgjegjen estetike të brezit të tij – dhe kështu u bë i pavdekshëm.
Bexhet Nelku mbeti jo vetëm aktor i madh e unik, por simbol, shembull, kujtesë e një arti që kërkon përkushtim, finesë, butësi, e mbi të gjitha, shpirt. Ai vazhdon të jetojë në çdo rol, në çdo emocion që ngjalli, në zemrën e çdo shikuesi që e pa dhe u prek prej tij.
Ai na kujton se një jetë e shkurtër mund të jetë e përjetshme; se arti, kur lind nga thellësia e shpirtit, ka forcën të sfidojë kohën; se edhe kur një yll ndizet vetëm për pak vite, ai mund të shpërthejë në një vezullim ngjyrash që nuk shuhet kurrë.
Dhe pikërisht këto yje të rrallë, edhe nga largësia e kohës, vazhdojnë të ndriçojnë udhët e kujtesës sonë.
Në çdo rreze drite që bie mbi kujtimin e tij, në çdo heshtje skenike ku dikur frymoi zëri i tij i brendshëm, ai mbetet një visar i heshtur, si një rubin i çmuar i kinemasë dhe teatrit shqiptar.
Aty, në pelikulën e historisë kinematografike, ai rron ende. I qetë, i dritshëm, i papërsëritshëm. Ngase arti i vërtetë nuk shuhet kurrë, edhe kur jeta e një artisti si ai mbyllet shumë herët. Ndaj edhe trashëgimia e tij, sot e kësaj dite, vazhdon të marrë frymë si një prejëllimë e pathyeshme në udhën e artit shqiptar.
