Nga Aida Baro
Në një poezi të poetes polake Wislawa Szymborska janë dy vargje, të cilat po i riprodhoj në italishte, duke qenë se gjuhën polake nuk e njoh: Morire quanto necessario, senza eccedere./ Ricrescere quanto occorre da ciò che si è salvato. Janë dy vargje që sa herë jam përpjekur t’i përkthej, asnjëherë s’kam arritur të ndihem e kënaqur me rezultatin. Të jetë, vallë, paaftësia ime si përkthyese? Apo mungesa e njohjes së gjuhës origjinale? Sidoqoftë, konteksti është i tillë: në det, ekziston një kafshë e quajtur kastraveci i detit, i cili, për të hutuar dhe për t’i shpëtuar një grabitqari, ka aftësinë të ndahet më dysh, një pjesë që rrëmbehet nga grabitqari, por pjesa tjetër vijon të jetojë dhe të rigjenerohet.
Në njëfarë mënyre, kjo ndodh edhe me përkthimin letrar. Nuk ekziston një përkthim tërësor, i fjalëpërfjalshëm apo i përshtatur a i shqipëruar, në duam ta themi, që të mos humbasë diçka: çështja është çfarë dhe sa do të humbasë, në favor të kujt dhe sa do të fitojmë, për t’ia përcjellë tekstin lexuesit sa më afër asaj ç’ka dashur të krijojë autori. Në këtë kuptim, në përkthimin letrar duhet të ruhen patjetër kumti i autorit, atmosfera e tekstit, ose fryma siç më pëlqen ta quaj gjithnjë, dhe stili i autorit. Nuk ka rëndësi nëse zgjedhim një fjalë që nuk përkon pikë për pikë me atë që ka përdorur autori, për sa kohë që mendimi dhe atmosfera që ka krijuar ai na vjen e plotë. Në këtë rast, përkthyesi kthehet në njëfarë mënyre në krijues dhe mosbesnikëria kthehet në besnikërinë më të madhe.
Pikënisja ideale është, sigurisht, leximi kuptues i gjithë kompleksitetit të tekstit. Para së gjithash, një përkthyes është një lexues i fortë dhe më pas një krijues. Gjatë procesit të leximit duhet të marrë një pozicion, pra të futet në lëkurën e autorit dhe të përpiqet ta shohë ngjarjen a subjektin me qartësi sa më të madhe. Mirëpo, vija që e ndan rikrijimin nga përkthimi është shumë e hollë dhe kërkon një ekuilibër të madh nga ana e përkthyesit për të mos dalë mbi autorin. Personalisht, jam munduar gjithnjë të ndjek këmbë pas këmbe autorin përmes kuptimit të tekstit dhe kjo bëhet duke hulumtuar e duke bërë kërkime të shumta rreth tekstit që po përkthen, stilit të autorit, regjistrit që përdor ai, recensioneve të ndryshme apo studimeve që janë bërë mbi autorin.
Dëgjoj herë pas here përkthyes të ndryshëm që thonë “unë kam stilin tim”, por a mund të ketë një stil të caktuar një përkthyes i mirë? Sigurisht që ai mund të ketë bagazhin e vet kulturor dhe leksikor, por këto duhet të vihen në funksion të autorit. Për shembull, nga veprat që kam përkthyer, autorë si Goliarda Sapienza, Primo Levi e Alberto Moravia nuk mund të kenë assesi të njëjtin stil. Nëse Goliarda Sapienza, te “Muza e haresë” të “lë dorë të lirë” dhe mund të shprehesh me një fjalor të lulëzuar, shprehje frazeologjike pa fund, madje dhe të kuturisësh në dialekt apo të folme të vjetra, për Alberto Moravia-n në romanin “Përçmimi” (që do të botohet në shtator 2019) është më i rëndësishëm mendimi i lartë, por i shprehur qartë, me kthjelltësi dhe ndërgjegje intelektuale; nga ana tjetër, Primo Levi tek “Armëpushimi” është tepër elegant në gjuhë, tepër aristokrat në ligjërim dhe tepër i sofistikuar në mendim, madje me një ironi kaq të hollë gati të pabesueshme. Tani, është e pamundur që këta tre autorë kaq të ndryshëm mes tyre të përkthehen në të njëjtën mënyrë, t’u vishen shprehje frazeologjike atje ku s’duhet, për hir të asaj që “shkon më shumë në shqip”, të bësh të flasë me gjuhën e një intelektuali një fshatare të humbur si Modesta në fillimet e saj, apo të vësh në gojën e Levit, i rritur dhe i arsimuar me një italishte klasike, shprehje a fjalë popullore. Në njëfarë mënyre, përkthyesi, siç thotë Floberi: “duhet të jetë i padukshëm dhe i plotfuqishëm në veprën e vet, të ndihet kudo prania e tij, por të mos shihet asnjëherë.”
Një nga përvojat e mia përkthimore përfshin edhe përkthimin audiviziv, filma dhe dokumentarë të ndryshëm. Kuptohet që secili drejtim ka elemente krejt të ndryshme nga përkthimi letrar. Ajo që në dukje ngjan më zbavitëse për njerëzit që nuk ia njohin vështirësitë, është kleçka më e madhe për një përkthyes: filmat komikë. Në këta filma, është e pamundur të ruash trajtën e përkthimit letrar dhe domosdoshmërisht do të kalosh në përshtatje, madje edhe në shqipërim, sepse në këtë rast kemi të bëjmë me një përkthim tërësisht kulturor: një batutë humori e përkthyer fjalë për fjalë do të ishte një dështim i vërtetë, që nuk do të shkaktonte të qeshura te shikuesi, përkundrazi, do të shpinte në keqkuptim dhe keqpërkthim.
Kjo na shtyn të mendojmë se përkthimi, përshtatja apo shqipërimi nuk mund të ndahen me thikë dhe se duhet zgjedhur njëra prej tyre se s’bën, por qëllimi është të ruhet forma dhe përmbajtja e tekstit të përkthyer sa më pranë frymës dhe mendimit të tekstit në gjuhën burimore.
Një nga pyetjet më të shpeshta që më bëhen, është: “Cilën duhet të dish më mirë, gjuhën e huaj apo gjuhën shqipe?” Në fakt, një përkthyes që nuk di gjuhën e vet do të ishte një përkthyes i dobët, madje i keq; dhe këtu s’e kam fjalën për një bagazh fjalësh të mjaftueshme për përditshmërinë, por një njohje të thellë dhe rrënjësore të gjuhës amtare, e cila do të ndihmonte këdo në përkthim. Ka kaq shembuj përkthimesh të fjalëpërfjalshme të shprehjeve të huaja frazeologjike, të ngulitura tashmë në mendjen e të gjithë njerëzve, sa unë vetë ndihem si jashtë kohe kur u them gjegjësin në shqip. P.sh., shprehja “si qershia mbi tortë”, e përkthyer nga italishtja “la ciliegina sulla torta” që ka kuptimin “në një situatë pozitive, i shtohet diçka që e bën edhe më të mirë” ka gjegjësin e saj të bukur në shqip “si lulja në thile”, pikërisht, pra, lulja që zbukuron edhe më diçka që është tashmë e bukur, një veshje, një fustan, një kostum etj.
Kjo na sjell te një tjetër problem i madh në përkthimin e sotëm në gjuhën shqipe: te “përkthyesit e improvizuar” do t’i quaja, sepse me një vetëbesim të çuditshëm për nivelin e njohjes së gjuhës së huaj, kuturisin të marrin përsipër përkthime letrare pa ia pasur idenë strukturës dhe sintaksës së gjuhës shqipe (gjëja minimale që duhet të mbajë parasysh një përkthyes) dhe përfundojmë me një tufë përkthimesh të anglishtëzuara, por me fjalë shqipe. Dhe këtu nuk po përmend “përkthyesit fejsbukorë”, që nuk njohin mirë as shqipen e as gjuhën nga e cila përkthejnë, por thjesht se i kap mania e protagonizmit na zgjohen papritmas “përkthyes”.
Edhe shtëpitë botuese ndonjëherë janë të detyruara nga rrethana të caktuara të përkthejnë një libër nga gjuha origjinale, por duke mos pasur përkthyes të mirëfilltë letrarë nga ajo gjuhë. Në këtë rast, dilema është e madhe: “Më mirë një përkthyes i dobët nga gjuha origjinale apo një përkthyes i mirë nga një gjuhë e dytë?” Nga ana tjetër, ka shumë gjuhë të tjera, si p.sh. islandishtja, norvegjishtja, japonishtja etj., për të cilat nuk kemi përkthyes as të mirë, as të improvizuar. Ngrihet pyetja: “A do të duhet të përkthejmë letërsi nga këto gjuhë?” Apo është më e mirë mosnjohja e letërsisë së këtyre vendeve? Unë do të preferoja një përkthyes të mirë dhe të përgjegjshëm nga një gjuhë e dytë, me gjithë rreziqet e keqkuptimeve që mbart kjo punë. Në këtë rast, përkthyesi nga gjuha e dytë mund edhe të përdorë një tekst krahasimi nga një gjuhë tjetër, për të qenë në njëfarë mënyre i sigurt për atë çka nxjerr nga duart.
Historia e përkthimit në Shqipëri është shumë e afërt dhe, për fat të keq, nuk ekzistojnë shkolla të mirëfillta përkthimi, për më tepër të përkthimit letrar. Pra, në njëfarë mënyre, përkthyesit letrarë kanë zgjedhur ta bëjnë këtë punë herë për pasion, herë për hir të patriotizmit për të pasuruar kulturën shqiptare me autorë të vyer, siç bëri Noli me Shekspirin, apo siç ndodhi me përkthimet e pjesshme apo të plota të Homerit, të përkthyera nga Pashko Gjeçi, të cilat zor se mund të përsëriten më. A do të duhej të ripërktheheshin? Patjetër, sepse gjuha është organizëm i gjallë, ndryshon nga brezi në brez, jo më ndër gati një shekull diferencë, por nuk mund të hidhen në turrën e druve të gjithë ata që kanë punuar në këtë zeje kaq të vështirë dhe të keqshpërblyer, si atëherë, si sot.
