Përgatiti dhe shqipëroi Arben Dedja
Francesco Petrarca lindi në Arezzo (Toskanë) më 1304 nga një familje fjorentine. I ati ishte guelf i bardhë si Dantja dhe, si Dantja, edhe ai kish marrë arratinë nga Firencja kur në luftën politike vëllavrasëse guelfët e bardhë e humbën davanë ndaj të zinjve. Ser Petracco, i ati i Francesco-s, një noter i njohur, ishte dënuar (në mungesë) me prerje të dorës së djathtë; gjithsesi dënim më i lehtë se i Dantes, që u dënua (edhe ky në mungesë) bile-bile me varje. Në atë rravgimin e tij të pa prajë nëpër Itali, Dantja kaloi edhe nga Arezzo dhe njëherë, thonë, duke qarë hallet e përbashkëta me Ser Petracco-n e duke përpunuar strategjitë, Francesco-ja i vogël u vërtitej nëpër këmbë burrave e – gjithnjë thonë – Poeti i Madh i përkëdheli fëmijës kokën leshverdhë. Nuk mund ta dinte që Francesco Petrarca do të ish, për shekuj me radhë, poeti më i shquar i Italisë (fama e Dantes është rizbulim i vonë) dhe, ndoshta, poeti më me ndikim në poezinë botërore; pararendës i kulturës humaniste dhe baba (i pavetëdijshëm) i “petrarkizmit”: dukuri e përbotshme imitimi e poetikës së tij, që zgjati nga fundi i Treqindës deri në agim të Nëntëqindës.
Vitet e fundit Petrarca i kaloi në Padovë e, më tepër, në Arquà, tridhjetë kilometra larg, një fshat (atëbotë fshat duhet të ketë qenë) piktoresk në këmbë të kodrave Eugane, ku edhe vdiq, më 19 korrik 1374, një ditë para se të mbushte shtatëdhjetë vjeç. Përpara se kufoma t’i kallej në varrin që ka edhe sot e gjithë ditën, u mbajt gjashtë vjet e groposur nën truallin e kishës së Arquà-së, derisa i dhëndri i ngriti një varr të mermertë vendosur mbi katafalk, përbri kishës. Jo vetëm varri i Skënderbeut ka qenë sulmuar që t’i merren kockat: edhe ai i Petrarca-s e ka pësuar disa herë. Më 1630, Tommaso Martinelli, një frat i dehur, vetë i tretë, theu mermerin e varrit dhe vodhi një pjesë të lipsanës, ca për t’i shitur e ca për t’u yshtur grave filtra dashurie me brenda kockat e bluara të Poetit. Gjykata i dënoi me dhjetë vjet burg (në mungesë: prapë të pandehurit ia mbathën) dhe, natyrisht, ç’ish vjedhur nuk u gjet dot më (ta kenë pirë gratë, ndërkohë?). Lord Bajroni, dora vetë, jo vetëm e vizitoi disa herë varrin dhe thuri vargje të ndiera për Poetin (There is a tomb in Arqua; — rear’d in air, / Pillar’d in their sarcophagus, repose / The bones of Laura’s lover; here repair […]), por, thonë, mbante si hajmali një copë shpatulle të Petrarca-s.
Më 2003, në prag të shtatëqindvjetorit të lindjes, varri i Petrarca-s u inspektua nga një grup shkencëtarësh (anatomopatologë, antropologë, gjenetistë…) dhe u mor material nga një brinjë dhe një dhëmb për t’i analizuar nga ana gjenetike. U analizua ADN-ja mitokondriale (që trashëgohet vetëm nga nëna), e cila, kur materiali është i vjetër, ka disa avantazhe ndaj ADN-së autozomale (që gjendet në bërthamën e qelizave). Procedurat u kryen në sterilitet të plotë, për të shmangur mundësinë e mbivendosjes të sekuencave të reja gjenike. Për të njëjtën arsye, personave të përfshirë në studim iu gjenotipizua ADN-ja. Gjithashtu, analizat u kryen në mënyrë të pavarur në dy laboratorë të veçantë (në Firence dhe Barcelonë).
Rezultatet e studimit, si një kombinim i të dhënave gjenetike me ato morfologjike, vërtetuan që skeleti duhet të ishte autentik. U gjetën, për shembull, disa fraktura brinjësh, pasoja të një rrëzimi nga kali dhe, më vonë, të një shqelmi (kësaj radhe nga një pelë) që vetë Petrarca i ka përshkruar te “Letrat” (“Epistulae”). Ndryshonte puna me kafkën. Rezultoi kafkë gruaje dhe analizat me karbon aktiv, që u kryen në Tucson (Arizona), e datuan atë si të një periudhe që shkon nga viti 1134 deri më 1280, pra të paktën njëqind vjet më të vjetër se skeleti. Ç’deshte ajo kafkë femre në varrin e Poetit? Vështirë që frati i dehur, natën e 27 majit 1630, të ketë këmbyer kafkën me kafkë. Kështu “hetimet” u zhvendosën në varrhapjet e tjera dhe i dyshuari kryesor sot për sot mbetet një Pier Carlo Leoni, fisnik dhe “historian” padovan. Ky, i përkrahur politikisht nga famullitari Giacomo Saltarini, financoi personalisht restaurimin e varrit si monument, por, në fakt, edhe e hapi atë, më 24 maj 1843. Që këtej e tutje historia mund të lexohet si një roman i verdhë me ngjyra gotike. Prifti “u shpërblye” me një brinjë të Poetit, që e mbante me vete në qelë dhe e kish për gjë të madhe, derisa u detyrua ta kthejë mbrapsht, aty ku i takonte, pra në varr, më 1855; teksa Leoni, herë pas here, u dërgonte për dhuratë atyre që ai i quante si personalitete të kulturës italiane të kohës, copa stofi nga kësula e gjetur (thosh) pranë kafkës së Poetit. Kur pastaj, më 6 dhjetor 1873, në prag të pesëqindvjetorit të vdekjes së Petrarca-s, Giovanni Canestrini, një biolog dhe natyralist i Universitetit të Padovës (ky po, me autorizim zyrtar) e rihapi varrin, përshkrimi që i bëri gjendjes së skeletit dhe, sidomos, kafkës ishte për të vënë kujën. Atëbotë Leoni (që, në krye të gjashtë muajve do të vdiste) i shkroi Canestrini-t një letër pak të çuditshme, ku përshkruante tingullin e bukur që rradakja e Poetit kish bërë kur ai vetë kish trokitur aty me çok, tridhjetë vjet të shkuar.
Më në fund, njëri nga bashkautorët e artikullit në fjalë, profesori i anatomisë patologjike të Universitetit të Padovës me emrin “e tmerrshëm” Vito Terribile Wiel Marin, bëri në një konferencë shtypi thirrje publike që personi (ose personat) në zotërim të kafkës së Poetit të mos vazhdonin ta kundronin atë në fshehtësi e privatësi, por t’ia dorëzonin autoriteteve. Nuk ka ndodhur. Shpresa që, nisur nga kafka, të mund të riprodhohej me teknologji 3D fytyra e vërtetë e Francesco Patrarca-s u davarit.
35
Vetëm, mendueshëm, fushat më të shkreta
njehsoj me hapa të ngathët e të zvarrë
dhe këqyr i gatshëm arratinë të marr
gjurmë njerëzore përmbi rërë po gjeta.
Nuk paskam shqyt që të m’i mbrojë të fshehtat
nga dijenia e shpallur e botës mbarë,
sepse këto veprime gëzim-vrarë
jashtë e tregojnë q’kam brenda gaca t’nxehta:
saqë e besokam që male e brigje,
lumenj e pyje ïa dinë rysinë
kësaj jetës sime, vel për tjerë që vë.
Por prapë të ashprat dhe të egrat shtigje
s’di t’i kërkoj, në s’paskam Dashurinë
t’arsyetojë me mua, dhe unë me të.
132
Në s’qenkësh dashuri, ç’ndjekam pra, vallë?
E dashuri në qoftë, Zot, cila e çfarë?
N’e mirë, për mua pse helm vdekatar?
N’e ligë, pse aq i ëmbël çdo zavall?
Në me dashje digjem, ç’ne ky-vaj-ky-hall?
E nëse me pahir, ç’vleka një e qarë?
O vdekje e gjallë, o sfilì gaztare,
ç’kallke te mua teksa po-në s’ta shpall?
E në e shpallkam, vuaj pa të drejtë.
Mes erërash skundra me anijë q’u humb
gjendem në det të hapur pa një busull,
me urtì – pëndë, me gabime – plumb
që se çfarë kërkoj s’e di as vetë
pa digjem dimrit, në verë rri kruspull.
159
Në ç’cep qielli, vallë, në ç’ide
rri shembulli nga Natyra pat marrë
nurin e asaj fytyre, për të parë
ne këtu poshtë ç’mbrujtkësh lart atje?
Ç’zanë ndër pyje, ç’floçkë në liqé,
n’erë shpleksi kaq krela larë ar?
kur nj’zemër kaq virtyte pat përlarë?
dhe pse plotësia e tyre n’varr më shtje.
Synon së koti hyjnore bukuri
kush sytë e asaj s’i pa vërtet
si i perëndon tërë hijeshi;
nuk di si Dashuria shëron, si vret,
kush nuk ia njeh të ëmbëlën shamtì,
dhe sa ëmbël buzëqesh, sa ëmbël flet.
189
Kalon anija ime cit me harresë
tallazesh të detit, dimrit natënherë,
mes Shillës dhe Karibdit; për timonier
kam zotin tim, armikun tim biles.
Në çdo rrem një mendim i-mbrapshtë-serbes
q’stuhisë-e-fundit ngjan gjuhën se i nxjerr;
vela shqyer nj’ere t’lagësht-t’paprerë
psherëtimash e dëshirash e shprese.
Një mjegull pezmi, një shi cërregash loti
lag, labërgon t’lodhurat pallasarte,
që pleksur kanë gabime me padijë.
U fshehën dy yjt’ e mi t’ëmbël kahmoti;
vdekur mes valësh janë arsye e arte,
sa shpresën po e humb në port të mbrrij.
311
Ai bilbil, që aq zëbutë qan
ndofta të bijtë a shoqezën e jetës,
plot ëmbëlsi mbush qiell-e-fusha mbanë
me tinguj ngashëryes-e-krahlehtë,
dhe dritë-më-dritë shoqëri më mban,
dhe që jam derëzi ma kujton vetë:
veç vetes kënd të qahem s’paskam pranë,
s’e dija Zànat Vdekja që u përket.
Oh sa kollaj ta lësh në rrenë besëartin!
Ato dy drita – përmbi diellin shkrepëtirë –
kush e mendoi t’i shohë bërë baltë?
Tani e di që shorti im i lartë
do që vajtuar-e-rrojtur ta nxë mirë
që në këtë botë asgjë nuk-ënd-e-zgjat.
315
Gjithë mosha ime e-lulëzuar-e-blertë
kalonte, dhe ndihej zjarri si u vak
që ma dogj shpirtin, mbërritur në sokakun
ku zë zbret jeta që pastaj humbét.
Sa po fillonte mikja ime e sertë
dyshimet që e brenin pak-nga-pak
t’i linte pas, e të zinte merak
malli i saj me të miat derte.
Po avitej koha kur Dashuria iu fal
Dëlirësisë, dhe jaranëve bashkë të rrinë
iu la, e të rrëfeheshin me fjalë.
Vdekja zili ma pati lumturinë,
para çdo shprese; dhe m’u shfaq përballë
në mesudhë si armik që mbledh ushtrinë.
