Kjo ligjëratë është mbajtur më 18 mars 2010, ditën e hapjes së Panairit të Librit të Lajpcigut në Gjermani. Shkrimtari i njohur bullgar Georgi Gospodinov ishte ndër gjashtë shkrimtarët evropianë, që qenë ftuar prej organizatorëve të këtij panairi në programin “Autorenspecial” për të folur mbi temën Krizë! Çfarë krize? Është fjala për rolin e letërsisë kundrejt ekonomisë dhe krizës së sotme financiare. Botohet me pak shkurtime.
Zonja e Zotërinj,
Kërkoj të mbrohem si i pafajshëm qysh në fillim. Jam ftuar këtu për të folur si shkrimtar për një krizë që nuk e kam nxitur unë. As unë, as gjithë raca e shkrimtarëve, as njerëzit e këtij panairi, lexues e botues bashkë. Në rastin klasik, shkrimtarët dhe paraja janë dy institucione, të dënuar për të patur marrëdhënie goxhà të ftohta. Përshëndetemi, por nuk flasim me njëri-tjetrin, nëse perifrazojmë përgjigjen që dha Volteri, kur e pyetën për marrëdhëniet e tij me një instancë tjetër shumë më të lartë. Edhe këtu më duhet të pranoj, se më mungon përvoja në këtë fushë kaq të rëndësishme. Asnjëherë nuk kam marrë kredi nëpër banka; së pari, sepse u trembem këtyre institucioneve, dhe, së dyti, asnjë bankë, sikundër e dini, nuk do t’u japë kredi njerëzve me profesion të lirë e pak joserioz, si profesioni i shkrimtarit. Ja, pra, sesi njeriu mbetet i pafajshëm dhe i virgjër jo nga e mira.
Le të përfytyrojmë tani sikur në të njëjtën kohë, paralelisht me këtë panair libri, diku zhvillohet një forum ekonomik. Me temën Letërsia! Çfarë letërsie? Janë ftuar gjashtë ekspertë evropianë të financave për të mbajtur ligjërata. Ekonomistë të shquar kanë mbushur sallën dhe presin të dëgjojnë sesi letërsia ndikon mbi gjendjen e tregut financiar, mbi kreditë e këqija, mbi krejt sistemin financiar, mbi dëshirat e klientëve për konsum etj. E dij se është e vështirë të përfytyrohet, madje qesharake. Sepse e kemi një farë arsyeje të dyshojmë, që lojtarët e mëdhenj të fushës së financave nuk lexojnë shumë poezi e prozë. Nuk kemi parë bankierë, ekonomistë, financierë, sipërmarrës privatë, komisionerë të bursës, të kalojnë orë të tëra mbi faqe romanesh apo përmbledhjesh me poezi, të debatojnë fjala vjen për Çehovin, Xhojsin ose Tomas Manin. Diçka të tillë nuk na e ka zënë syri në asnjë nga filmat që kemi parë. Megjithatë, më duket se, sikur financierët të këndonin libra, krizat tona do të ishin më ndryshe.
Lypset të mos e mohojmë këtu, se ne, njerëzit e krahut të letërsisë, shkrimtarë, botues dhe lexues të flaktë, e kemi pranuar deri diku disfatën tonë. E kemi pranuar njëfarësoj kokëulur vendin e mënjanuar në cep. Politika dhe ekonomia janë ato që e bëjnë botën të vërtitet. Arti dhe letërsia, në veçanti, janë ato shtojca ekstra, pa të cilat gjithashtu nuk mund të bëjmë. Sidoqoftë, libri nuk është objekt më i rëndësishëm, më i dëshiruar e më i shpeshtë në reklama sesa telefonat e lëvizshëm ose aparatet plej stejshën. Jemi mësuar, gjithashtu, me faktin se gjërat serioze për njeriun thuhen në mbrëmje në emisionet e lajmeve prej njerëzish seriozë profesionesh serioze, ose prej rubrikave politike e ekonomike të gazetave. Kurse herët më të shpeshta të fundit, kur kam parë në faqet e para të gazetave të mëdha emra shkrimtarësh të mëdhenj, kanë qenë njoftime për vdekjen e tyre. Për ironi të fatit, “vdekja e autorit” vazhdon të jetë ngjarje, nganjëherë ngjarja e vetme letrare.
Është e qartë, se përfytyrimi utopik për forum ekonomik, ku të debatohet për letërsinë, hë për hë mbetet vetëm në imagjinatën time. (Po unë vazhdoj ta kem e ta mendoj.) … Letërsia ka likuiditet të ngadaltë, me vështirësi shlyen edhe investimet më të vogla në vetvete. Nuk është e lidhur me tregun e burimeve energjitike. A keni parë që librat të tregtohen në bursat e mallrave? Pasi thamë këto, mbledhja e forumit të tyre mund të mbyllet, kurse letërsia të njihet si e panevojshme, sidomos në kohë krize…
Cilat janë arsyet dhe të drejtat tona për të folur për krizë financiare? A mos na akuzojnë se po hyjmë në mënyrë të paligjshme në livadh të huaj?
E para, që dua të them, është se, herët a vonë, gjithçka bëhet objekt i letërsisë, çdo livadh hyn në letërsi. E dyta, e thënë fare shkurt, letërsia është më e hershme se paraja. Arsyet tona për të folur janë, në një shkallë të madhe, të karakterit historik. Këmbimi i fjalëve është më i hershëm se këmbimi i parasë. Duket sheshit, por ne shpesh jemi të verbër para gjërave që duken sheshit. Puna nuk qëndron madje as që letërsia ka për mjet gjuhën, e cila është ku e ku më e hershme se paraja. Më e rëndësishmja është, se vetë lindja e parasë, si shenjë, ndjek logjikën e thellë të gjuhës. Ashtu si fjala përmban objektin në vetvete, pa qenë ai i pranishëm realisht, ashtu edhe bankënota përmban objekte potenciale, me të cilat mund të këmbehet. Përfytyronie çfarë do të ndodhte sikur të flisnim nëpërmjet vetë objekteve. Dua të them elefant, do të detyrohesha t’ua sillja këtu elefantin. Po sikur të dua të them zjarr apo krizë?
Shkurt, e përfytyrueshmja, e cila është në themel të ekonomisë e të komunikimeve sot, historikisht buron nga përdorimet e gjuhës e të letërsisë. Nga konvencionet, me të cilat njeriu është mësuar në epoka të hershme. Letërsia dhe ekonomia mund të dalin të lidhura më fort se ç’e kemi pandehur. Një nga çështjet, që, për mendimin tim, endet në hapësirën e krizës së sotme financiare, është nëse virtualja ka arritur masën e vet kritike apo jo. Ka mundësi që shenjat t’i kenë tejkaluar objektet e shenjuara prej tyre, e të këmbejmë shenja pa qenë të mbuluara me objekte. Le të ndërhyjë këtu semiotika. Kriza e sotme financiare është në një shkallë të madhe krizë e virtualitetit. Virtualiteti, që ka vajtur në cakun e vet të fundit, nuk është i garantuar me realitet të mjaftueshëm. Ashtu sikundër nuk kanë garanci të mjaftueshme kreditë.
Zonja e Zotërinj,
Vij nga një vend, që e ka njohur mirë shijen e krizave. I ka provuar dhe, për më tepër, pothuaj nuk ka dalë prej tyre gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit. Këto kriza morën hov pas fundit të komunizmit më 1989, por fara qe hedhur, pati mbirë e rritur pikërisht gjatë dhjetëvjeçarëve të sistemit të mëparshëm. Isha 21 vjeç më 1989 dhe më kujtohen mirë dy gjendjet e krizës – ajo e kohës së socializmit, e mbuluar keqazi me jorganin e grisur të ideologjisë, dhe ajo e tranzicionit pas rënies së Murit të Berlinit, të cilën tashmë askush nuk mundohej ta mbulonte për ta fshehur. Lista ime e vogël e krizave zë e nis në vitet ’80. Le të saktësoj, se ato janë të lidhura me socializmin alà bullgar dhe me moshën time të rinisë asokohe – domethënë, qysh atëhere kemi dy kriza të hershme. Ja dhe lista:
Kriza energjitike. E quanim “regjim i rrymës elektrike”. Tri orë me rrymë, tri orë pa rrymë. Disa bënin shaka, duke thënë se, po të vështrohej nga kozmosi, Bullgaria ngjante me një diskotekë. Të gjithë mbanim rezerva qirinjsh; rrinim ndenjur në dhomat e ftohta dhe qirinjtë lëshonin hije mesjetare në muret e apartamenteve tona parafabrikate të shek. XX.
Kriza e mallrave të nevojës së parë. Në periudha të ndryshme kohe zhdukeshin mallrat më të domosdoshëm. Në vitet ’80 kryet e vendit e zinin mungesa e vajit, e peceve për femra, e letrës së tualetit, e piperit të zi, për të mos folur për banane e portokaj, të cilët dilnin vetëm për Vit të Ri. Nxirrnin portokaj në treg, domethënë kishte ardhur Viti i Ri. Na u bë refleks, si ai i qenit të Pavllovit. Portokaj sidoqoftë provoja, por gjatë gjithë fëminisë sime nuk arrita të shkoj deri te vezët prej çokollate e te çokollata e vërtetë Milka, aq shumë të para në ëndërr. Gjendeshin vetëm nëpër të ashtuquajturat korekome – dyqane ku mund të bleje vetëm me valutë; mirëpo, për valutë, duhet të kishe status special. Prandaj, puna e parë që bëra pas rënies së socializmit, ishte blerja e vezës prej çokollate. Ishte viti 1990, gjendeshin nëpër dyqanet e zakonshme, mblodha paratë e duhura. Më kujtohet mirë sa i emocionuar isha kur pagova te arka dhe, nuk e di përse, i mërmërita shitëses se e doja për një nipin tim. E rrëmbeva, hyra në dhomën time të konviktit studentor, u kyça përbrenda dhe zura ta ha mengadalë e me egocentrizëm vetëm për vete, shumë mengadalë, për të gjithë ata vite që e kisha pasë ëndërruar. Isha 22 vjeç. Nuk kam si ta harroj atë shije çokollate e lotësh. Sa mirë që nuk po më shihte kush. Ky qe muri im i Berlinit prej çokollate. Fundi i socializmit nganjëherë është edhe në gjëra të tilla të vockëla.
Mund të vazhdoj edhe me shumë mikrokriza vendore të viteve ’80, ndër to edhe me gjithë atë terr informativ (ta quajmë krizë e informimit) mbas avarisë në centralin elektrik bërthamor të Çernobilit…
Para pak kohe shkrova një skenar për një film metrazhi të shkurtër prej 4 minutash për këtë vit të superkrizës bullgare, për 1996-ën. Ky film rrëfen historinë e një nëne, e cila këmben disa dollarë për të blerë vezë, djathë, kërpudha e për t’i bërë omëletë të birit. Duke pritur në radhë, kursi i këmbimit ndryshon disa herë dhe, në fund, i mbeten parà vetëm për tri kokrra vezë, nga të cilat rrugës për në shtëpi i shpëtoi vetëm një. Omëleta me një vezë është mjaft e veçantë. Për ironi të fatit, ky film tërhoqi vëmendjen e Festivalit të Filmit të Pavarur në Sundance, Amerikë, në fillim të vitit 2009, mu në kulmin e krizës së sotme.
Kjo është shkurt përvoja ime bullgare e krizave më parë. Çështja është: nëse ke jetuar në krizë të përhershme, si kjo e 30 viteve të fundit, si do ta ndjesh krizën e radhës, për të cilën po flasim sot. Për të patur ndjesinë e krizës, e cila është ndjesi higjenike, duhet të kesh qenë i pranishëm edhe në kohë tjetër, në kohë pa krizë. Është një brez i tërë (a thua vetëm një), që nuk ka jetuar jashtë kësaj situate. Ky brez nuk ka kujtesë tjetër, ndjesi të tjera dhe përvojë tjetër. Si e percepton ai krizën e radhës? Si do të reagojë ndaj situatës nëpër të cilën ka kaluar kriza? A e di ai si jetohet në kohë normale?
Më lejoni t’u jap disa shifra. Në vitin e fundit në Bullgari janë 100.000 të papunë të rinj, 50.000 prej të cilëve në moshë fare të re. Simbas Eurostatit, për kriterin “mungesa materiale” zemë vendin e parë në Bashkimin Evropian (51% e bullgarëve vuajnë mungesash materiale). Kurse ndjesia e përgjithshme ndër njerëzit është se kriza e vërtetë ende nuk ka mbërritur tek ne. Të paktën nuk ka ardhur e gjitha. Për mendimin tim, më e tmerrshme se ndjesia e krizës është mungesa e kësaj ndjesie, mungesa e shqisave për ta ndjerë krizën. Njëlloj sikur të mos kesh receptorë për nxehtësinë. Atëherë çdo sobë ose furnellë mund të të djegë. Ajo, me të cilën letërsia mund të ndihmojë, është në punë të zhvillimit të ndjeshmërisë ndaj krizave. Përndryshe, ato do të jenë të përhershme e të pandërprera, kurse pandjeshmëria jonë ndaj tyre – kronike.
Përsëri simbas të dhënave të Eurostatit, afro 17%, ose një në gjashtë vetë në BE, jeton në pragun e varfërisë. Pra, kemi një shtet të padukshëm evropian me 80 milion qytetarë brenda. Ky shtet nuk është i shënuar në hartë, por është me popullsi më të madhe se Franca, se Italia, Spanja, Polonia. Një shtet i varfërisë, i madh sa ç’është Gjermania. A e njohim sa duhet?
Por le t’i kthehemi Bullgarisë shumë më të vogël. Zyrtarisht kriza e tanishme mbërriti atje në korrik 2009. Domethënë ka bërë rreth dy vjet e gjysëm rrugë për të ardhur nga Amerika. Shpejtësia nuk ka qenë fort e lartë. Por dihet, se në këtë pjesë të Evropës edhe rrugët nuk janë aq të mira. E vërteta është se qeveria bullgare në atë kohë nuk pranonte ta shihte krizën. Ngulte këmbë se treguesit ekonomikë janë shumë të mirë dhe Bullgaria është “ishull i stabilitetit” në oqeanin e krizës botërore. Çka tani e dijmë me siguri, dhe kriza na e afirmon prapë, është se ideja e ishullit tashmë nuk vlen. Letërsia, natyrisht, e dinte para ekonomisë. Ata rreshta të bukur libri mbi pamundësinë për të qenë ishull e për kambanat, që gjithmonë bien për ty, të John Donne-it – të gjithë i dijmë (falë edhe Hemingueit) – janë të vitit 1624. Dhe janë rreshta, që gjenden në një libër lutjesh e përsiatjesh, me titullin e bukur e të përshtatshëm për sot “Lutje për rastet e papritura”.
Dihet se kriza financiare mori udhë prej të ashtuquajturave kredi të këqija, të lëshuara shpejt e shpejt e me kollajllëk, pa qenë të siguruara me garancitë e nevojshme. Dihet se “kredi” vjen nga latinishtja “credo” – marr hua, por edhe besoj, kam mirëbesim te… Kështu, etimologjia na thotë, se para krizës së kredive është kriza e besimit. Sot kemi ngrirje të kredive, përkthejeni edhe si ngrirje të besimit, të mirëbesimit.
Për analogji me këtë, ne gjendemi përballë një sistemi shpjegimesh e vlerash të nxituara, të kollajta e të cekëta. Tregu dhe mediat në shkallë të madhe i ushqejnë këto procese. Tregu kërkon të blesh në çast, pa u menduar fort gjatë. Njeriu autentik është njeriu konsumues, që blen në pazar, njeriu makut për gjithçka të botës jashtë tij. (Greed is good, sikundër thotë fraza e njohur e Gekko-s). Mos ngurro, thotë pazari, kjo është natyra jote. Dëshiro, merr parà me vete dhe shko e rrëmbe menjëherë atë që do. Jeto sot. Nga ana tjetër qëndron kultura, me të gjitha ngurrimet e luhatjet e veta. Dhe me idenë absolute jokomerciale si të jetohet nesër. Dy botë të ndryshme, në gjendje të nderë mes tyre. Është e qartë në cilën anë qëndron epërsia. Them se domethënia e letërsisë është të marrë anën e të humburve. Vlera për të qenë fitimtar e për të qenë i pacenueshëm, pra për të mos u prekur nga dëmet, është e natyrshme për sistemin e kapitalizmit. Por, për njerëzit që janë nga vendi ynë humbës, ia vlen të ndjekin cenueshmërinë si vlerë, ngurrimin për t’u menduar mirë dhe dyshimin. Unë besoj në njeriun që dyshon, ngurron e mendohet mirë.
Cila është lidhja me mediet? Diku, Milan Kundera ato i quan “redukcioniste të mendimit”. Dashur pa dashur, ato transmetojnë shpjegime të kollajta për realitetin, madje shpesh marrin pjesë në përpunimin e tyre. Afërmendsh, edhe mediet vuajnë pasojat e krizës. Tkurrja e tregut mediatik, rënia e tirazheve dhe e kërkesave për reklama është fakt. Por strategjia e shpëtimit të tyre, të paktën në Bullgari, përfshin edhe një shkurtim e dobësim edhe më të thellë të brendisë. Të parat, që bien e hiqen nga gazetat, janë faqet e analizave, të gazetarisë hetuese e zbuluese, të publicistikës e të rubrikave për librat e për kulturën. Këtë gjë e shoh mjaft jolargpamëse në rrafshin afatgjatë. Sepse, a nuk është e domosdoshme pikërisht në kohë krize të ketë parashtrim më të madh versionesh për atë çka ndodh matanë asaj që shihet drejtpërdrejt prej fakteve?
Ndër shpjegimet e kollajta për realitetin (kreditë e kollajta) do të shtoja edhe shpjegimin ekonomik, prej ekspertësh të ekonomisë. Kjo krizë është dështim për Homo Ekonomikusin fodull, sikundër është shkruar në disa analiza. Dështim për idenë se bota mund të shpjegohet vetëm nëpërmjet marrëdhënieve ekonomike, rrjedhës së parave, tregjeve, përqindjeve të interesit, kredive. As depresionet ekonomike nuk mund të shpjegohen vetëm me parametra ekonomikë.
Ne nuk jemi bërë vetëm prej ekonomie e politike. Jemi bërë edhe prej brengash e luhatjesh e ngurrimesh, prej gjërash të tilla të brishta e të pashpjegueshme.
Çdo krizë ka anën e vet të dukshme e anën e vet të padukshme. Njërën mund ta masim, tjetrën – jo. Si mund të matet trishtimi, brenga, dhimbja? Çështja është të kemi shqisa ndijimi për të dyja anët. Dhe të mos orvatemi të shërojmë njërën me ilaçet e tjetrës. Sepse nuk ka sesi të shërohet pikëllimi e brenga me antibiotik. As depresioni yt vetjak me injeksion financiar.
Ndodhemi para pragut, kjo është vetëm një nuhatje vetjake, të një krize të re, analoge me atë të shterimit të rezervave të naftës e të burimeve energjitike. Një herë e kam quajtur shterim të rezervave të ideve dhe synimeve të qarta. Po, në një shkallë të lartë kjo do të jetë një krizë globale, botërore. Mbase në vende të veçanta ajo do të ketë shprehje më të spikatur e më të rëndë. Atje ku rezervat e brendshme të ideve kurrë nuk kanë qenë vërtet të pasura. Dhe kanë firuar goxhà shpejt. Krizë e horizontit të ngushtë, krizë e motivimit, e së nesërmes së paqartë, e luhatjes midis depresionit dhe agresionit, e hedhjes në erë të paqëtimeve dhe armëpushimeve tepër të brishta në shoqëri.
Prandaj parashikoj një të ardhme të hatashme për letërsinë si gjeneruese idesh e synimesh të qarta. Diçka si burim energjetik alternativ. Çfarë bën letërsia, po ta themi në mënyrën më të thjeshtë. Rrëfen historira, e me këtë shtyn për më vonë fundin (Sheherezada), si dhe e zgjeron realitetin dhe kohën e trupin tonë vetjak të kufizuar. Jeta do të ishte dhimbshëm e shkurtër pa të. Çfarë tjetër? Na jep mjete për të interpretuar. Na mëson si ta mendojmë vetveten dhe botën përqark, si ta rrëfejmë, si ta këndojmë. Letërsia është medie e ngadaltë, ndryshe nga mediet klasike e të reja, por ideja, synimi e mendimi, që ajo jep, ka cilësinë e vyer të jetëgjatësisë.
Përktheu nga bullgarishtja:
Abdurrahim Myftiu
