Përktheu nga origjinali spanjisht nga Mira Meksi
Dikush ka thënë se të përkthesh është mënyra më e mirë për të lexuar. Mendoj se është edhe më e vështira, më mosmirënjohësja dhe më e keqpaguara. Traduttore, traditore, është shprehja e stërnjohur latine, që do të thotë se ata që na përkthejnë na tradhtojnë. Maurice-Edgar Coindreau, një nga përkthyesit më inteligjentë dhe të papërtueshëm të Francës, ka bërë ca rrëfime që të cysin të mendosh për të kundërtën. “Përkthyesi është majmuni i autorit” është shprehur duke perifrazuar Mauriac-un dhe duke dashur të thotë se përkthyesi është i detyruar të bëjë të njëjtat gjeste dhe të mbajë po ato qëndrime si autori, i pëlqejnë ose jo. Përkthimet në frëngjisht që u bënë romancierëve amerikanë, të cilët asokohe ishin të rinj e të panjohur, Faulkner, Dos Passos, Hemingway, Steinbeck – jo vetëm që janë rikrijime mjeshtërore porse futën në Francë një gjeneratë historike ndikimi i së cilës te bashkëkohësit evropianë – duke futur këtu edhe Sartre-in dhe Camus-in është fare i dukshëm. Kështu që Coindreau-ja jo vetëm që nuk qe tradhtar por, përkundrazi: një bashkëpunëtor gjenial. Ashtu siç kanë qenë përkthyesit e mëdhenj të të gjitha kohërave, kontributi personal i të cilëve lihet në heshtje, ndërsa mangësitë e tyre zmadhohen.
Kur lexon një autor në një gjuhë që nuk është e jotja, ndjen dëshirë pothuaj natyrale për ta përkthyer atë. Është e kuptueshme, sepse një nga lezetet e leximit – njësoj si muzika – është mundësia për ta ndarë atë me miqtë. Ndoshta kjo shpjegon që Marcel Proust-i vdiq pa përmbushur një nga dëshirat e tij të mëdha, që ishte përkthimi nga anglishtja i dikujt që e kishte habitur, i John Ruskin-it. Dy nga shkrimtarët që do të më kishte pëlqyer t’i përktheja vetëm nga kënaqësia e të përkthyerit janë Andre Malraux-ja sot vlerësimin maksimal të bashkatdhetarëve të tyre. Porse, asnjëherë nuk shkova më tej se dëshira. Nga ana tjetër, ka shumë kohë që përkthej pika-pika “Këngët” e Giaccomo Leopardi-t, por e bëj këtë punë fshehurazi, orëve të lira që më mbetën, dhe duke qenë fort i ndërgjegjshëm se nuk do të jetë kjo udha që do të na shpjerë drejt lavdisë as Leopard-in dhe as mua. Por edhe vetëm kjo përpjekje më ka mjaftuar për të kuptuar se sa e vështirë është dhe me sa devotshmëri kërkon ta ndash bukën me përkthyesit profesionistë.
Ka pak të ngjarë që një shkrimtar të kënaqet me përkthimin e një vepre. Në çdo fjalë, në çdo frazë të romanit ndodhet, pothuaj gjithmonë, një kuptim i dytë i fshehtë, të cilin vetëm autori e di. Prandaj, sigurisht është e udhës që shkrimtari të marrë pjesë me sa mundet në përkthim. Një praktikë e shkëlqyer në këtë drejtim është përkthimi i jashtëzakonshëm i “Ulysses” i James Joyce-it në frëngjisht. Dorën e parë të gjithë përkthimit e bëri August Morell-i i cili më pas punoi për variantin përfundimtar me Valery Larbaud-in dhe vetë Joyce-in. Doli një kryevepër, të cilën – siç thonë dëshmitarë të mençur – e ka tejkaluar një grimë përkthimi në portugalishten e Brazilit i Antonio Houiass-it. I vetmi përkthim në kasteljançe pothuaj nuk ekziston, por historia që ka, i shërben si ndjesë. E bëri thjesht për qejf argjentinasi J. Salas Subirat, i cili për zanat kishte financat. Botuesi Santiago Rueda në Buenos-Aires, e zbuloi në një orë të ligë dhe e botoi aty nga fundi i viteve dyzet. Salas Subirat-in e njoha disa vjet më vonë në Caracas, qepur pas një tryeze shkrimi të paemërt të një kompanie sigurimesh dhe kalova me të një mbrëmje të mrekullueshme duke folur për romancierët anglezë, të cilët ai i njihte pothuaj përmendësh. Hera e fundit që e pashë ngjan si ëndërr: ishte duke kërcyer, tashmë i thyer në moshë dhe më i vetmuar se kurrë, në valën e çmendur të karnavaleve të Barranquilla-s. Qe një përshfaqje aq e çuditshme, saqë nuk e mora në sy ta përshëndesja.
Të tjera përkthime historike janë ato që bënë në frëngjisht Gustav Jean-Aubrey dhe Phillip Neel-i të romaneve të Joseph Condrad-it. Ky shkrimtar i madh i të gjitha kohërave – që në të vërtetë quhej Theodor Joseph Condrad Korzeniovski – kishte lindur në Poloni dhe i ati kishte pasë qenë përkthyes i shkrimtarëve anglezë, midis të tjerëve edhe i Shakespeare-it. Gjuha bazë e Condrad-it ishte polonishtja, por që fëmijë ai mësoi frëngjishten dhe anglishten dhe arriti të shkruante në të dyja gjuhët. Sot e konsiderojnë, me të drejtë ose jo, si një nga mjeshtrat e gjuhës angleze. Rrëfejnë se ua bëri të padurueshme jetën përkthyesve të tij franceze duke u rrekur t’u impononte përsosmërinë e tij, por asnjëherë nuk vendosi të përkthente librat e tij.
Është shumë e çuditshme, por nuk ka shumë shkrimtarë dygjuhësh që ta bëjnë këtë. Rasti më i njohur për ne është ai i Jorge Semprun-it, i cili shkruan të njëjtën gjë në spanjisht dhe në frëngjisht, por gjithmonë veç e veç. Asnjëherë nuk përkthen veprat e tij. Më i çuditshëm akoma është Samuel Becket-i, që ka marrë çmimin “Nobel” të letërsisë, i cili shkruan dy herë të njëjtën vepër, njëherë në frëngjisht dhe njëherë tjetër në anglisht. Është e njëjta vepër në dy gjuhë, por autori i saj këmbëngul se njëra nuk është përkthim i tjetrës, porse janë dy vepra të ndryshme në dy gjuhë të ndryshme.
Përpara dy vjetësh, gjatë verës zhurritëse të Pantelarias, përjetova një praktikë enigmatike përkthimi. Konti Entico Cicogna, që ishte përkthyesi im në italisht gjersa vdiq, po përkthente në ato pushime romanin “Parajsa” të kubanit Jose Lezama Lima. Jam një admirues i devotshmëm i poezisë së tij, ashtu si kam qenë edhe i personalitetit të tij të rrallë, ndonëse nuk kam patur shumë raste për ta takuar dhe asokohe kisha dëshirë ta njihja më mirë prozën e tij hermetike. Kështu që u vura t’i jepja një dorë Cicogna-s, sidomos në ndërmarrjen e vështirë të deshifrimit të prozës sesa në përkthimin e saj.
Atëherë e kuptova se, në të vërtetë, të përkthesh është mënyra më e thellë për të lexuar. Midis të tjerash gjetëm një frazë, kryefjala e së cilës ndërronte gjini dhe numër disa herë në të paktën dhjetë rreshta, gjer në atë pika sa, në fund, nuk merrej vesh as se cili ishte, as se kur dhe ku ishte. Ndoshta kishte mundësi të vihej rregull, porse kjo gjë të bëhej vetëm me lejen e Lima-s, por asnjëherë nuk arritëm ta pyesnim. Pyetja që bënte Cicogna ishte nëse përkthyesi duhet të respektonte në italisht atë çakërdisje gjuhësore apo duhej t’ia nënshtronte atë rreptësi akademike. Mendimi im ishte se duhej të ruhej gjithçka në mënyrë që vepra të transmetohej në gjuhën tjetër jo vetëm me virtytet, por edhe me të metat e saj. Kjo është një detyrë besnikërie ndaj lexuesit në një tjetër gjuhë.
Për mua nuk ka kureshtje më të mërzitshme se të lexoj përkthimet e librave të mi në të tre gjuhët që kam mundësi ta bëj. E gjej veten vetëm në spanjisht. Por kam lexuar disa nga librat e mi të përkthyera në anglisht nga Gregory Rabassa dhe më duhet të them se gjeta disa pjesë që më pëlqyen më shumë se në spanjisht. Duke lexuar përkthimet e Rabassa-s të ngjan se ai i mëson së pari përmendësh librat në spanjisht dhe më pas fillon dhe i rishkruan ato në anglisht: besnikëria e tij është më e shumëllojtë se letërsia e thjeshtë. Asnjëherë nuk jep shpjegime në fund të faqes – mjeti më i paefektshëm dhe, për fat të keq, më i përdoruri nga përkthyesit e dobët. Shembulli më i spikatur në këtë drejtim është ai i përkthyesit brazilian të njërit prej librave të mi, që për fjalën astromelia dha si shpjegim në fund të faqes: lule imagjinare e shpikur nga Garcia Marquez-i. Ç’është më e keqja, më pas, lexova, nuk di ku, se astromeliat jo vetëm që ekzistojnë, siç e dinë të gjithë, në Karaibe, porse emri tyre është portugez.
