Intervistoi Andreas Dushi
Nuk janë sytë e mi
Këta dy sy në ballë nuk janë sytë e mi
Njeni asht i hanës dhe nga hana sheh terrin
Tjetri asht i dellit dhe sheh nga dielli dritën
Këta dy sy në ballë nuk janë sytë e mi
Njeni asht nga qumeshti i rrjedhun yjesh
Tjetri asht nga gjaku pulsue mbi eshtna
Vajzë asht njeni dhe andërr sheh peshkun
Para se ta shohë tjetri të notojë në lumë
Tjetri asht Djalë dhe sheh peshkun që noton në lumë
Këta dy sy në ballë nuk janë sytë e mi
Janë dy fetusë langëzue ku kruspull rri Zoti
Dhe sheh fluturën me ngjyra saherë hapen sytë
Drejt rève e mbyllen kah zemra
A.D: Ervinë, sytë çfarë janë? Sepse shprehje për to ka shumë, deri në ekzagjerim, ku një pjesë e mirë arrijnë nivelin e mediokres. Ndërsa poezia jote i dimensionon ata në hapësirë, asaj prej vërteti, pra që gjendet përtej shtresave të cilat mbështjellin planetin tonë si dhe në pika gjeografike e historike të llojllojshme. Pra për ty, sytë çfarë janë, brenda poezisë dhe jashtë saj?
E.H: Fillimisht sytë janë optikë magjike prej nga hyn drita dhe jep dy sinjale paralele, njerin tek arsyeja, mendja (sinjalin e gjërave që reflektohen në sy, përceptohen nga ai si imazh, mishërim) dhe tjetrin tek imagjinata, (sinjalin e ndjesisë që ka dhënë reflektimi si kujtesë emocionale). Ne jemi të prirë më shumë të shohim sinjalin e arsyes, mendjes, sepse ai na siguron formën, materien, por ne harrojmë që forma merr kuptimin sepse ne e kemi kujtesën për formën përtej arsyes. E ajo kujtesë trashëguese, ruhet dhe trashëgohet pikërisht në imagjinatën tonë. Gjithçka që aryeja nuk e përcepton si formë, ajo e abstragon, dhe duke e abstraguar, ajo e shkëput, e distancon e veçon nga bota racionale. Në ditët e sotme, këtë abstragim e gjejmë shpesh si trajtim mbi irealen, dhe brenda kësaj mendësie, njeriu e ka shkëputur edhe inteligjencën universale, absolute, edhe çdo gjë të shenjtë nga vetja e tij, por jo edhe nga imagjinata, sepse imagjinata nuk pyet arsyen, ka një shteg tjetër, ka shtegun e zemrës. Zemra si fenomen, proces, jo si organ, mbart me vete kujtesën që mendja e ka harruar, për çdo fotografi liron sinjale të asaj kujtese brenda imagjinatës sonë, sepse nuk i mjafton vetëm forma, po t’i mjaftonte, nuk do të ekzistonte imagjinata. Imagjinata nuk është ndërdija frojdiste, në këtë rast e diskurs tek po flasim, është ajo që nuk ka arritur ta përtypë arsyeja, sepse nuk ka asnjë mjet për këtë përtypje. Arsyeja përtyp formën, edhe çdo gjë që nuk i takon formës, shkon diku tjetër. Por pse me fotografinë?
Fotografia nuk lidhet vetëm me syrin objektiv, ajo lidhet me çdo sy të kujtesës, sepse syri është projektim, çdo qelizë e jona është sy më vete, përderisa ka memorien e saj. Njeriu është projeksion i asaj inteligjence absolute e të tkurrur, që reflekton makrokozmosin në mikrokozmos; Dhe çdo gjë brenda tij, do të duhej të funksiononte po me atë harmoni siç funksionojnë ata dy sy të principeve bazë të lëvizjes së makrokozmosit.
Farë
Lëvozhgën teme e la me u vyshkë e farë me ra në dhè
mbinë dritë dhe lindë ajër n’gjoksin tem plot sy të kthjellët çelin
ujvarat rrjedhshëm rrjedhave rrjedhin në trupin e gjithsecilit
që merr frymë në ngopje ajri
e nxjerr jashtë spërkala jete
e të gjithë më marrin n’gji
e janë fëmijët e mi
e janë nanat e mia
janë babatë e mi
A.D: Po procesin krijues, si e sheh? Mendon se e gjitha gjendet brendashkruar teje dhe veç pret të dalë e të shfaqet, apo ndodh diçka që krijon atë çarjen prej ku ngre krye filizi i poezisë?
E.H: Procesin e reflektimit e të shkrimit e shoh si zbulesë të po asaj kujtese që veçse është brenda nesh por e kemi harruar. Në një thellim drejt vetes, drejt imagjinatës (imagjinatës së vërtetë), ajo projekton ndjesinë përmes ngjarjeve, koncepteve, momenteve dhe i përkthen ato në copëza kulture dhe intelekti, heqje pluhuri të gjërave që kanë qëndruar në ty, por nuk i ke parë më herët. Edhe poezia është një projeketim si çdo gjë tjetër, por për dallim nga proza, në rastin tim, ajo nuk mund të kalohet nëpër proces kalkulativ, duhet të dalë drejtpërdrejt nga imagjinata (ajo e vërteta) sepse po e intelektualizuam fillimisht, i kemi dhënë një dimension tjetër.
Harresë
nji ditë ka me ardhë dhéu me ma lypë trupin mbrapa
e të ushqyem andrrash ka me ia kthye në mitër
nuk e di a ka me mbi pishë në atë dhé a zambak alpesh
veç unë pa trup ka me u kthy te nana
e tek atëherë kanë me m’u kujtue ninullat
që m’i kanë këndue para se me ma falë kit shtat harrese mbi dhé
A.D: Kjo poezi përshkon si rreze, me po atë shpejtësi, të dyja shtresat prej qelqi të brendisë: vetëdijen dhe nënvetëdijen që mandej të niset për të fjetë si zgjim brenda në zemër. Si ja del uni lirik të lëviz nga Alfa te Omega, e pastaj, edhe përtej saj, pra arrin deri në përtejomega?
E.H: Nëse uni lirik flet nga imagjinata ( ajo imagjinata e vërtetë) nuk ka fillim edhe mbarim, nuk ka as edhe përtej. Nëse uni lirik, siç e quan ti, flet nga një dimension, social, racional, intelektual, kulturor, atëherë, është brenda kufijve të tij me të cilët pavetëdijshëm identifikohet dhe brenda të cilëve do të operojë. Përndryshe, poezinë e çdo uni lirik, e “kufizon” gjuha, e cila nuk është thjesht kulturore. Gjuha del përmes frymës së kulturës edhe pikërisht ky kufi e bën të bukurën e poezisë, sepse gjuha ka një hile magjie poashtu, çdo gjuhë, ka shenjtërinë e saj.
A.D: Në një poezi shkruan frikë kishim nga zbrazëtitë/ e zbrazëtia ishte krejt ajo prej të cilës ishim kriju. A ka qenë dhe a mbetet për ty poezia një urë nëpër të cilën kalon sa herë kërkon ta njohësh më mirë veten?
E.H: Do të thoja që mua më ka paraprirë poezia që kam shkruar, ajo është shumë më inteligjente se unë, unë ende nuk e kam arritur atë. Poezia mbetet mësuesja e shpirtit tim, ajo më ka formuar, ajo më ka shkruar mua si njeri, si intelekt. Unë shpesh e kuptoj më vonë veten në poezitë e mia sesa në çastin kur i shkruaj ato. Dhe kur i kthehem në restrospektivë, ato gjithmonë tentojnë të thonë të njejtën gjë, por aftësia ime i ka nxjerrë në trajta të ndryshme, melodi të ndryshme, varësisht nga vendqëndrimi im shpirtëror e intelektual. Ndoshta ato gjithmonë kanë dashur të njejtën gjë përmes meje, edhe nga vetja.
A.D: Në vijim të kësaj pyetjeje, kur e shkruan një poezi, ndodh brenda teje një lloj catharsis?
E.H: Kur shkruaj poezi, ndodh fanitje, një zhbërje, një shkrirje e vetes. Un nuk jam më, është veç ajo.
A.D: Kur jemi takuar në Shkodër, në librin tënd më bëri përshtypje elementi i dimnave. Atëherë ma shpjegove, por po të pyes sërish: Ç’janë 25, 29, 30, 31… dimna?
E.H: Po, unë për çdo ditëlindje timen, i dhuroj vetes nga një poezi, sepse ngaqë poezia është edhe mësuesja ime, dua që një ditë të takohem me vetat e mia në kohën hapësinore, edhe ta shoh se si është rritur, brenda një bote fragmentare.
A.D: Pse ke zgjedhur pikërisht dimnin për ta përshkruar ditëlindjen tënde?
E.H: Po shpesh bjen borë në ditëlindjen time, dhe ne, si shoqëri moderne, ende nuk jemi mësuar që t’i shohim edhe fenomenet e ftohta si diçka të bukura dhe pozitive ose si diçka të domosdoshme për rrumbullakësimin e një cikli, harmonie. Ne, sikur i shohim gjërat të shkëputura, me preferenca dhe të veçuara, nuk arrijmë të shohim që ato ekzistojnë falë disa të tjerave. Ne kështu kemi ndërtuar edhe moralisht botëshikimin tonë, nuk e shohim pamjen e plotë, e ndajmë në copa dhe copëza të tjera. Dimri, vjen mbas një stine të bukur, vjeshtës, e cila, është përgjegjëse për kalbëzimin, vdekjen. Kur të jenë kalbur gjërat që nuk shërbejnë më, dimri i ngrin, fillimisht, pastaj i pastron, e heq kujtesën sipërfaqësore të tyre, edhe e bën tokën gati që ajo t’i jepet lulëzimit. Pra dimri, është pastrimi, përgatitja që të lindet e reja.
A.D: Në leximin e poezive tuaja, vërej një humbje të identitetit (me veten teme t’paemën/ që fle zotueshëm n’palëvizje t’përhershme/ lidhmëni), pa ndonjë dëshirë të madhe ta zbulosh apo rizbulosh atë. Në pozitën e unit lirik, ndihesh më rehat si dikush i paemën?
E.H: Ne na vihen emrat vetëm pasi të jemi lindur edhe jemi mish e eshtra dhe identitet psikologjik, e shpesh vetëndërtohemi, ose na ndërtojnë të tjerët. Kështu shpesh e projektojmë veten vetëm sa e kemi kufirin e atij identiteti, duke harruar se gjithçka tjetër rreth nesh edhe brenda nesh është Ne, poashtu. E shumë gjëra kanë ngelur pa emra, fatmirësisht.
Unë dua që subjekti të ngritet në një dimension jashtë material në këtë poezi, ndonëse ajo sillet në vetë strukturën materiale përmes intelektit racional e gjuhës dhe bashkohet me dimensionin psikologjik, i cili dimension e krijon realitetin individual. Të mos kesh emër, nuk është të mos kesh identitet, është të jesh vetëm frymë dhe inteligjencë. Fryma nuk ka identitet material, sepse nuk i duhet. Çdo identitet krijohet kur e përkthejmë njohjen në mendim. Kur atë njohje, nga realiteti ekzistencial e transferojmë në realitet psikologjik, aty ajo përkufizohet, në mënyrë që të mund të komunikohet, të marrë formë, përmes shenjës, simboleve, përngjasimeve. Brenda kufijve tanë njerëzor, (dhe ne jemi ai mikrokozmosi, jo kozmosi vetë) realiteti ekzistencial është i pavarur nga njohja edhe përkufizimi ynë. Kjo nuk do të thotë që ne si njerëz, nuk mund të shkëputemi nga realiteti jonë psikologjik individual dhe të bëhemi një me realitetin ekzistencial duke e ruajtuar brenda realitetin individual. Të bërit një me të, asnjëherë nuk mund të përkthehet në realitet racional, por mund të projektohet edhe përmes tij sepse aktivizon një memorie arketipore që ruhet dhe trashëgohet në ne. Kjo memorie, kur përkthehet në mendim dhe intelektualizohet, përkufizohet edhe merr definicion. Nuk është e tëra, pjesa tjetër abstragohet, ajo që nuk është kuptuar, nga dija konvencionale.
A.D: Poezia jote krijon një tablo të memories në përgjithësi, jo veç asaj të fituar nga eksperienca, por edhe asaj që vjen vetvetiu, që gjendet brenda nesh për hir të së shkuarës, brezave… Nga çfarë vjen forca e njeriut për ta zbuluar dhe njohur atë bashkë me gjithë çka ka brendashkruar saj?
E.H: Unë nuk besoj se njeriu lindet tabula rasa, besoj se njeriu lindet i harruar, sepse po ta mendonim njeriun si tabula rasa, do ta përkufizonim tërë kujtesën e tij vetëm në të menduarit e tij dhe mësimin e jashtëm. Këtu njeriu do të tkurrej, do të ngushtohej, do të ishte duke operuar me ligje të veçuara në hapësirë, përderisa ai është zgjatim dhe vazhdimësi e hapësirës, ku çdo gjë operon në harmoni, me të njëjtat ligje. Njeriu vjen me përngjasimin e gjyshit të tij në sy, mamasë së tij në flokë, stërgjyshërve të tij të para shumë shekujve, dhe ky përngjasim nuk është vetëm estetik, as vetëm objektiv, është memorie e gjallë në të, që lëviz gjakun, ujrat, hormonet e tij në atë formë që rregullon shpesh edhe thjerrëzat me të cilat ai sheh. Ne shpesh e reduktojmë sjelljen e njeriut me ato që ai merr nga jashtë dhe brumoset, por harrojmë, që njeriu merr nga jashtë edhe atë që thërret prej brenda, dhe thërret në formë tërësisht organike, i tërë organizmi i tij. Çdo qelizë në trupin e njeriut ka memorie. Njeriu është afër 72% ujë, ujë i cili vetëm qarkullon, për shekuj e shekuj e shekuj, në të gjitha trajtat e tij, ujë i cili ushqen po atë tokë me të cilën ushqehemi, i njëjti ujë, që kemi edhe në gjak, e trup, i njëjti ujë, në placentën e së cilës rri sot një fetus dhe ushqehet për të ardhë, jo ndonjë ujë tjetër, e njëjta memorie molekulare që qarkullon. A mund ta tretësh lëngun?
Të kujtosh, do të thotë ta shohësh veten pjesë të pandashme të krijimit, të harrosh do të thotë ta veçosh veten brenda psikologjisë individuale. Njeriu ka edhe imagjinatë kreative, për t’u thelluar drejt harresës edhe për ta projektuar veten si përkthim besnik i egos. Njeriu nuk është egoja e tij, egoja është vetëm mekanizëm i domosdoshëm i mbijetesës psikologjike njerëzore, që i jep njeriut ndjesinë e pushtetit, por unë e quaj harresë, ndonëse jeton në mendje.
A.D: Çka është organike në një poezi?
E.H: Meqë kemi folur për memorien edhe për një lloj imagjinate e cila nuk është imagjinata kreative e mendimit, ose imagjinata psikologjike, organike është çdo gjë e lidhur me natyrën dhe ligjet ose rregullin e harmonisë kozmogonike përmes asaj imagjinate, kur ajo del përmes procesit gjuhësor, mishërohet aty, sepse procesi gjuhësor është proces organik, në tërësinë tonë dhe proces psikologjik në mendimin tonë. Poezia nuk flet vetëm nga copëza jonë e mendimit, ajo flet me tërë memorien e trashëguar që bartë njeriu, deri te memoria e fijes së flokut.
Frymë
ka qene nji mot kur shpirti nxirrte fjalë e donte me marrë formë pa nda
tash që fjala m’asht ba shpirt
kam veç frymë qe shkruhet
në zemrën tande
A.D: Sikurse Shkrimi i Shenjtë na thotë, Fjala e Perëndisë u bë Njeri nga vullneti i Tij. Po fjala jote, si u bë shpirt?
E.H: Nëse e komunikojmë në këtë diskurs:
Fjala e Perëndisë u bë mish, edhe erdhi të banonte mes nesh, por ai mish mbarti përgjithmonë edhe fjalën e Perëndisë, siç e thashë më lart, ai mish erdhi me memorien. Fjala është kujtesa, për të cilën ne duhet të kujtohemi. Duke qenë se ne identifikohemi me memorien kulturore, sociale, individuale, të reduaktuar kryesisht në mendim, kjo memorie e kësaj fjale, që rri në çdo cep të trupit e frymës sonë, nuk ka hapësirë të zgjerohet. Kur ne e shkrijmë trupin, nuk identifikohemi me të, për një çast, ne bëhemi një me atë memorie, me atë fjalë. Do ta quaja kthim të dytë. Duke qenë se kjo memorie nuk erdhi me racion, ajo nuk mund të kujtohet duke u menduar, ajo ka një shteg tjetër të kujtesës. E ka udhën e saj. Poezia i afrohet deri diku shtegut.
A.D: Studiuesit, por edhe lexuesit e angazhuar në poezinë tënde vërejnë atë elementin femëror, por ka edhe prej atyre, si për shembull Suzan Finger sipas së cilës, poezia jote nuk ka gjini. Ti vetë, si e sheh? Mendon se gjinorja dhe agjinorja vijnë për shkak të gjendjes, janë fryt i një rrugëtimi të poezisë…? Nuk e di, ti vetë si e mendon?
E.H: Për mua ka një dallim në mes të gjinores dhe principit (fenomenologjisë) mashkullor dhe femëror. Çdo gjë në natyrë, në univers, në gjënë më të vogël të krijuar, në çdo organizëm, në çdo mikroorganizëm, ka dy principe dualiste bazë, mashkullor dhe femëror. Edhe ne, pa marrë parasysh se çfarë gjinie përfaqësojmë, duke qenë se jemi manifestim i po asaj kokrre rëre, i po atij kozmosi, i kemi të dyja principet më vete, përveç se kemi memorie të lashtë të trashëguar në trupin tonë, janë vetë hormonet tona, struktura jonë e trupit, baza e dy principeve në harmoni. Sipas traditave më të lashta që më vijnë ndërmend, principi mashkullor (jo mashkulli), kozmogonik, është mishërimi, do të thotë manifestimi, dhe, më herët e parafrazove, “fjala u bë njeri”, që do të thotë, është njeriu, ndërsa principi femëror, është fjala që u bë njeri. Por ka prirje të keqkuptohet po ta lë me kaq, po e shpjegoj brenda një tradite tjetër. Në traditën hinduse, principi mashkullor është Shiva ndërsa principi femëror është Shakti (energjia, forca).
Shiva, si manifestim, konsiderohet si mësuesi i parë i njeriut, (adiyogi), porse Shiva ishte vetëm princip mashkullor para se të bëhej mësuesi. Shiva si mësues, është bashkë edhe princip mashkullor edhe princip femëror. Gjysma e tij është mashkull gjysma femër. Për t’u bërë Shiva Adiyogi, (mësuesi i parë i njeriut) i përndrituri, Inasni Kamil, ai u desh të bashkohej me Shaktin. Bashkimi i tyre e bëri njeriun perfekt, ai nuk ka gjini sepse është princip i unisuar, i harmonizuar brenda dy gjinive të kundërta.
Unë nuk jam adiyogi, njeriu perfekt apo mbinjeriu, jam vetëm njeriu, edhe shkruaj nga perspektiva ime njerëzore. Aspak nuk mund ta di sesi dalin me saktësi poezitë e mia, edhe si shpërfaqen te lexuesi. Por ne flasim për poezinë më shumë kur nuk flasim për të, kur e lëmë pozinë të jetë ajo që doli, e pastër nga imagjinata jonë, kur ne ishim jashtë dimensionit tonë të mendjes.
Njëjtë, ne flasim më shumë për gjininë kur nuk flasim për të, kur e lëmë të lirë të jetojë, siç jeton në çdo gjë përreth nesh. Nuk ka ndodhur ashtu, fatkeqësisht, sepse njeriu është harrestar dhe e ka lënduar këtë pjesë të harmonisë e cila do të duhej të projektohej kudo, edhe në shoqëri. Temë e gjerë, do ta vazhdojmë këtë, specifikisht një herë tjetër.
A.D: Andrra është një motiv i përsëritur, si dëshirë por edhe si gjendje. Mendon se ekziston ndonjë andërr – dëshirë, kthimi i së cilës në gjendje kishte me të frikësu?
E.H: Ashtu siç jam unë projektim, zgjatim i çdo gjëje që më rrethon, edhe andrra po ashtu është manifestim që mishërohet në mua. Nëse unë edhe çdo gjë që projektohet në mua, jemi në harmoni, ne vetëm do të vallëzojmë, edhe nuk di a ka dikush frikë nga vallëzimi? Po që se nuk jam në harmoni me qendrën prej nga jam zgjatuar dhe me çdo gjë që është zgjatuar nga unë, andrrat e mia do të më trishtojnë, e këtu, përsëri ato do të jenë mësuesit e mi të ashpër – i mirëpres.
