Lexim i “Dashuria ka etje”, novelë e tregime nga Andon Andoni
Artisti që zbulon se natyra është formësuese, është në thelb, një kritik me intuitë të sigurtë, që zbulon ngjashmëri midis qëndrimeve të artit dhe atyre të rastit, do të shprehej Umberto Eko. Sepse, të shquash në zanafillë të formës, një synim formësimi e të ndjekësh aventurën e krijimit, e heq bashkëjetesën e tij të zakonshme me tokën dhe peisazhin përreth dhe e vë në një akt autoriteti, në repertorin e së soditshmes. Dhe, të kuptosh një formë, do të thotë ta interpretosh, pra, të ripërshkosh procesin që ka nxjerrë krye aty.
Andon Andoni, një prozator i njohur, debutuar në letërsinë tonë që në vitet ’80 të shekullit të shkuar, shpërfaq këtë intuitë artistike dhe synim formësimi, me artin e tij narrativ të përmbledhjes më të re me novelë e tregime, “Dashuria ka etje”, (“Naimi”, 2025), në këto proza etydesh gjendjesh njerëzore, (si, bie fjala, “Trishtimi i Nako Beshos”, thuajse çehovian, për shkretimin e fshatit nga emigrimi); episodesh jetësore, përjetimesh të qashtër emocioni, dhënë përmes një tonaliteti butësie, dhembshurie dhe groteskeje të lehtë humaniste. (Madje, dhe në fabula subjektore që do duhej të të ulërinin nga tragjizmi, si në prozën “Unë dhe kali kërr”, ku plaga e dhembshme e emigracionit, jepet përmes zbavitjes së lehtë humoristike, pa të keq, të shitësit të dyqanit të fshatit, mbetur vetëm, pa vërsnikët e tij, të ikur në mërgim, për të mbytur trishtimin e vetmisë së vet, shkon natën, në çdo portë të shtëpive të fshatit, me tringëllimën e kalit të tij, në mes të natës, duke zgjuar nuset, gratë e reja dhe vajzat e dashuruara që hapin me vërtik dritare e dyer, me gëzimin, dalldinë e shpresën se kanë ardhur nga Greqia, mërgimtarët, qymyrxhinjtë, të dashurit e tyre, (që, në një kontekst tjetër, do të ishte argëtim mizorie, për zhgënjimin që iu krijon, teksa presin me ditë e me net, dashurinë e munguar të shtratit dhe trupit të tyre).
1.Baritje nëpër një prozë të gjallë dhe poetike.
Letërsia e autorit që po kundrojmë nuk priret nga subjekte të mëdha karakteresh dramatike, konfliktesh të epërme protagonistësh tragjikë. Përkundrazi, ai “skanon” tipa të çiltër komunitetesh të vegjël ruralë, (në pak raste, dhe lagjesh urbane), shtresash të thjeshta shoqërore popullore, njerëz të “vegjël” në jetët e tyre të zakonshme të përditshmërisë, me cilësi moraliteti të dinjitetit apo të meskinitetit, ngjashëm me fqinjët, të afërmit apo të njohurit tanë, shpërfaqur përmes ansamblesh portretesh të tyre të individualizuar me zërin e vet të gjallë, (të burgosurit e burgut të Pallaçinave në Korçë, gratë e moshuara të fshatit të Ziçishtit të Devollit, etj.). Apo portretizime në grup, si, p.sh. demokratët e Prrenjasit, (me tipare të tyre fizike dhe mendësisë politike të kohës) që diskutojnë dhe vendosin Cen Belulin për kryetar të komitetit të pushtetit pluralist, apo katër përfaqësuesit e fshatit Orenjët ë Librazhdit që udhëtojnë për të shkuar në Tiranë që të takojnë udhëheqësin diktator, me besimin se do t’ua plotësojë kërkesën për të mos krijuar kooperativën në fshatin e tyre, meqë e kanë mbajtur në shtëpitë e veta, gjatë luftës, etj..
Këto proza të kthjellta të një mjeshtërie stilistike gjuhësore krahinore ekspresiviteti, projektohen si syzhete “natyralë”, (në kuptimin jo të stisur në fantazi), pa kolizione shumëplanësh dhe protagonistësh konfliktesh tragjike, por si situata jete njerëzish “të dorës sonë” të një moraliteti të thellë të njerëzores deri një dinjitet madhështie, mes një poetike peisazhore të natyrës së pranishme gjithëherë.
E gjithë kjo atmosferë narrative “realiteti” jepet përmes lëvizjes së renditjes sekuenciale, para e prapa në kohë, ku rrëfimi fiksional arrin densitetin e ngjashëm me njëkohëshmërinë dhe kjo jo thjesht si “konvencë” artistike, por për efekte estetike e psikologjike emotiviteti. Të një “proze të gjallë”, (David Lodxh), me tingullin njerëzor ose të shumë zërave që flasin me theks, ritme e regjistra të ndryshëm, që gjallërojnë dhe modifikojnë modelet formale të retorikës letrare.
Kështu, dhe kur personazhet flasin vetëm sa për të folur, shprehin të vërtetat më të mrekullueshme e më origjinale, ku gjuha dhe ligjërimi arrijnë një afrimitet duke u prekur kalimthi, pa u puqur plotësisht, sikur përkimin mund ta bënin në çdo lloj momenti, por ndërkaq lë të hapur një shteg të ngushtë për frymëmarrjen e domethënies dhe të kuptimit të thellë. Dhe rrëfimi letrar i Andonit, me frazën e shkurtër, të një ritmi të brendshëm prozodie, ndjek shembëllimin e ritmit të jetës së vërtetë, veshur me poetikën ngazëllore të ndjenjës, në rastin më të mirë. Ku situata e gjuhës personale të personazhit, protagonistit, paraqitet e rëndësishme për të kuptuar “vërtetësinë” e “storjes”, “ngjarjes” që rrëfehet përmes fabulës, me sekuencat “kronologjike” të ndërveprimit në ritmin e përgjithshëm të kohës, mbuluar nga seritë episodike të syzhetit. Si, bie fjala, në “Dy rrëfime në një” ku kujtimet gjyshes, të dashurisë së saj të qashtër, të jetuar me gjithë fuqinë e zemrës, për traktoristin e vet, arave e kodrave të Prezës, vihen përballë mungesës së dashurisë, të jetës së sapo nisur në çift, të mbesës së saj, Leas, me partnerin fodull e arrogant: “Erdhi ndajnatëherë. Lëshoi trastën në prag të shtëpisë. U la. I hodha ujë aty në oborr. Shpatullgjerë. Div. Më vidhte me sytë e zinj. U futëm Brenda. Nuk fjetëm atë natë. Le që çdo të flinim. Ai iku kur sa kishte filluar të zbardhte ylli i sabahut. Dola në dritare. Kur e lëshoi tratraktorin drejt arave të lumit, si një dem i madh i kuq, çapitej udhës tërë pluhur. Kërcisnin zinxhirët. As unë s’fjeta. U vesha dhe shkova pas tij. E prita aty te hija e shelgut të madh, buzë lumit të Tiranës, në ranishte. Erdhi. Aty nën degët, shtruam një kapicë me kashtë dhe fier të njomë Më uli në prehërin e tij. Mbi njërin gju. Mbante erë pluhur e naftë. E putha…” Dhe në anën tjetër, mbesa e saj ëndërron në vaskën e hotelit në Paris, përballë Kullës Ejfel, që bashkëjetuesi i saj, një pragmatist meskin edhe në marrëdhënie intimiteti, ta dashurojë sadopak. “Dua që vendbanimi im të jetë këtu, thjesht në cepin e trupit tënd, ku mund të dëgjoj rrahjet e zemrës sate. Nuk dua të më shpërblesh, dua të më dashurosh. Dua të të ndjej. Dua të vallëzoj. Dua të të përkëdhel. Por asnjëra nga këto nuk ndodhi. -Do dalësh tani nga vaska apo të iki unë, se boll po të duroj,- tha me inat i shoqi dhe i ktheu krahët…U fut thellë në ujë që të përziente lotët e hidhur e të kripur të përvjetorit të saj të tridhjetë me shkumën e bardhë.”
2. Kundrime të temporalitetit dhe anakronisë.
Koha e përdditshme e orareve nuk përputhet me kuptimin afatgjatë të kohës që mësojmë nga historia, ndërsa koha monumentale që aspiron amshim, përjetësi, e mohon kohën historike. Por, në anën tjetër të kësaj vazhdimësie, sipas Mieke Bal, momente dhe variacione të shkurtra në intimitetin e përjetimit përshkojnë kohën e rregulluar të aktiviteteve ditore. Këto tensione jetësore zhvendosen gjatë gjithë ekzistencës së çdo njeriu e protagonisti real apo fiksional. Nga ana tjetër, koha është e dendur dhe komplekse, aspak linare dhe e njëfijëshme. (Për të kuptuar dendësinë e kohës, përfytyroni jetën e një emigranti pa dokumente). Intensja e kohës është e ndryshme, për mosha, statuse shoqërorë, fusha veprimtarish jetësore, Po ashtu, natyrisht, dhe afeksionet shpirtërore vetjake. Kështu, temporaliteti në prozën “Nëna”, është i shpejtë për djalin që jeton në kryeqytet dhe i ngadaltë për të moshuarën 80-vjeçare, në vetminë e vet në fshatin Ziçisht. Akoma më e thekshme bëhet rrjedha e kohës, kur kalon nëpër gërhimën e nënës që ngjan me këngëzim ujërash në dimër, me një shurdhërim, si vajtim, derisa, me ndërprejen e gërhimës, ndalet koha fizike, tik-taket e orës, këngëzimi i ujërave dhe nis koha shpirtërore e dhembjes, (për vdekjen e përfytyruar të nënës). Po kështu, koha rrjedh ngadalë për Nako Betën, (deri dhe në ndaljen e saj, vdekjen), të moshuarit që familjarët, me përkujdesjen e tyre, nuk e lënë të dalë nga shtëpia, prej rrezikut të pandemisë. Ndërkohë që për shokët e tij të pijetores, rrjedh shpejt dhe e hareshme. Koha rrjedh më ngadalë dhe për atin që e zgjat dhe më tej, me gotat e rakisë që pi njëra pas tjetrës me lekët e fasuleve që i ka shitur Dajlanit, të zotit të bujtinës, ndërkohë që rrjedh me shpejtësi për Lulin e vogël, që i lutet të atit të ngrihen se, nga çasti në çast, mund të mbyllet dyqani ku i ati do t’i blente (me paratë e fasuleve, tashmë të shpenzuara në bujtinë duke pirë raki), çantën e shkollës dhe këpucët, etj..
Ndërkohë, anakronia ka të bëjë me ndryshimet midis rregullimit në “storje”, “ngjarje” dhe kronologjisë së sekuencave të fabulës, nëpërmmjet kthimit pas në kohë (retroversionit) dhe parashikimit të së ardhmes, të drejtimit që merr “storja” “ngjarja” në ditët më pas, (anticipimit). Ngaqë vetëm kështu arti bëhet mënyra e vetme e mundshme për të kuptuar dhe njohur botën, se realiteti bëhet domethënës vetëm kur ri-krijohet në art, në letërsi, për arsye se gjuha zotëron fuqinë e plotë magjike që i lejon shkrimtarit të krijojë dhe mposhtë kohën.
Kështu, përmes kujtimesh, perceptimesh analogjike, pranëvënies associative (bashkëshoqëruese), ndërfuten në prozën e gjatë meditative “Qilimi i kuq”, “ngjarja” e hidhur që ndodh me përfaqësuesit e fshatit Orenjë, pas takimit me udhëheqësin diktator, ku ushtarët i kamxhikojnë me litar të lagur, si kulakë, gjatë kthimit për në fshatin malor të Librazhdit. “Litari i lagur” që kthehet në asosacion, bashkëshoqërim përfytyrimesh, tek Cen Beluli, tashmë kryetar komiteti i pushtetit pluralist të fillimviteve ’90, prej psikologjisë meskine të fshatarit që ankohet se komisioni i ndarjes së tokës të reformës së re agrare, ia ka matur tokën me litar të lagur, duke i dhënë mangët disa metra katrore tokë. Apo në prozën ‘A kanë faj femrat” ku anakronia (shpërbërja e renditjes së sekuencave “kronologjike”, ndërfutja e kohëve në njëra-tjetrën, e shkuara në të tashmen, e tashmja në të ardhmen e parashikuar apo përfytyruar ku protagonistit, Adit, tabela e biznesit “Exchange Moni Trans” të mtonjësit të martuar të partneres së tij, Xhesit, (që kërkon ta ketë të dashur, si biznesmen që e mban veten dhe ky status shoqëror, nuk mund të kuptohet pa një të dashur që mund ta shtjerë në dorë në çdo kohë), i sjell ndërmend një histori të vjetër, të dëgjuar në fëmijërinë e largët, për turqit osmanllinj, ombashin Osman, që kërkonte të rrëmbente bukuroshen Marie, të fshehur, por që nuk e gjen dot me sejmenët e tij. (Përmendim faktin që, në këto dy tregime, ideali i emancipimit politik e shoqëror, (funksionari i opozitës së parë politike jep dorëheqje nga funksioni i kryetarit të komitetit, sepse nuk mund të zëvendësojë punonjës të paaftë, me një tjetër listë mediokrish të partisë së tij, ndonëse, në ndonjë rast të rrallë, edhe ka ndodhur, nga neveria e funksionarit prej presionit politik të partisë së vet, apo djali i dashuruar që e lë vajzën të lirë të zgjedhë mes dashurisë për të dhe burrit të martuar, të ashtuquajtur biznesmen, natyrisht që i përkasin një kohe të ardhme, si mendësi e zhvilluar civilizimi, në realitetin tonë të sotëm të ashpër shqiptar. Teknikë anakronie kemi dhe në prozën “Nëna” ku koha e tashme hyn te e ardhmja, (apo e ardhmja hyn te e tashmja) përmes kohës shpirtërore të pandehjes së vdekjes së nënës apo nënës së vdekur (të së ardhmes), si perceptim i së tashmes.
3.Intensia dhe e paparashikueshmja në artin e një narrative.
Në relacionet që ndodhin midis renditjes së ngjarjeve në “storie” dhe sekuencës së tyre kronologjike në fabul, teksti letrar, duke qenë linear, (ndryshe nga artet e tjerë: arkitektura, artet pamore), është e nevojshme të thyhet për ta tërhequr lexuesin drejt një të lexuari intensivisht. Dhe, nga njëra sekuencë intense, te një tjetër e një shkalle më të lartë, krijohet tensioni emotiv i suspansës. (Kujtojmë se ky element i narrativës letrare nuk është vetëm për letërsinë dedektive, apo atë të misterit, a fantastikes aventureske, por e çdo zhanri, edhe në këtë prozë të realizmit social lirik). Kështu, në tregimin “Ushtari” intensa, (intensiteti i rrëfimit), nis që që me sharjet e mallkimet e tij ndaj mushkës Gjosë, prej së cilës i ka rënë pushka në lumë dhe, në zemërim e sipër, këput degë rakite që i kafshon me dhëmbë prej inatit, sikur me lëngun e tyre të hidhur do të zbutë hidhërimin e tij, vijon me plakën me dhinë Sinë që e rrit më tej tensionin për lumin e rrezikshëm që është i lig e të mban brenda, shtrihet më gjerë me britmat e komandant Maços, që e poshtëron ushtarin duke e quajtur “rrugaç”, “armik” që “ka shitur pushkën”, me zhytjen e ushtarit nga Dibra, në vendin e thellë të lumit të Devollit, në mes të dimrit, intensë që rritet më tej me mullisin Mano Shehu dhe traktoristin Nizamin, që e hedh rrjedhën e lumit me traktor në anën tjetër, gjer kur ushtari me gjimnastorkën e brendshme, me rrobat në njërën dorë dhe pushkën në dorën tjetër, “dukej si një kryq i bardhë që shkonte rrugës”.
Intensën mund ta vështrojmë në çdo prozë të kësaj përmbledhjeje të bukur, si, bie fjala te “Numri nëntë” ku, në fshatin Ziçisht të Devollit, vendlindja e autorit tonë të njohur, “numri nëntë ka marrë dhenë, (numri i domosdoshëm i fëmijëve për të qëndruar shkolla e fshatit hapur), ka marrë udhëve të Greqisë, ku jetonin prej vitesh të ikurit e fshatit e deri në Amerikën e largët”, ndërkohë që gratë e moshuara të fshatit numërojnë dhe llogaritin numrin e fëmijëve që dalin gjithnjë tetë dhe duhet medoemos dhe i nënti. Ky intensitet shqetësimi dhe ankthi, mes shpresës dhe dëshpërimit, mes tolerimit zyrtar njerëzor dhe burokracisë së ftohtë shtetërore, vijon me tensionin, urtësinë e përvojën popullore të përballjes me situata dhe rrethana të gjithëfarëllojshme, gjer në zgjidhjen “sensacionale”, përmes një dinjiteti madhështie të një të moshuare.
Pamje tjetër të intensën mund të kundrojmë dhe në prozën e bukur që i jep titullin përmbledhjes në fjalë, “Dashuria ka etje”, ku zhvillohen njëherësh dy rrjedha të intensës, në njërën anë thatësia e madhe prej javësh që po than bimët e misrit të arës së Miço Nazifit, që pret dita-ditës për një shi, se ujitja me pompë nga lumi është shumë e kushtueshme dhe prodhimi i ardhshëm mund të mos i nxjerrë shpenzimet, ndërsa shqetësimi dhe ankthi për mungesën e reshjeve e bën të vuajë çdo çast, kur sheh degët e varura të bimëve në tokën e zhuritur që dridhen në ethe, si njeriu kur jep shpirt. Dhe në anën tjetër, “thatësia”, mungesa e intimitetit të dashurisë bashkëshortore të cilën e shoqja kërkon ta gjallërojë, duke dredhur flokët kaçurele për të joshur të shoqin, si në rininë e saj, kur e bëri për vete me kaçurelet e saj të bukur. Intensa që zhvillohen paralelisht, gjersa gjallërohet dhe përtërihet gjelbërimi i misrit, me ujitjen nga lumi dhe “njomet”, përtërihet dhe pasioni, me dashurinë që bëjnë në arën e tyre, Miço me të shoqen e “zhuritur” si toka në zheg.
E paparashikueshmja, e befasishmja, e papritshmja, si një element i rrëfimit artistik, (që nis, natyrisht, jo me O-Henrin, mjeshtrin amerikan të prozës së shkurtër të shekullit të shkuar, por shekuj më parë), teknikë që qetëson intensën në pikën e saj të vlimit apo shkulmimit, tensionin e problemit, situatës, gjendjes, që çliron rrethanën në zgrip, shpërfaqet mjeshtërisht edhe në prozën e Andonit, pa artifica e sforcime, krejt natyrshëm, herë me një humor të lehtë, dhe herë me një habi dinjitoze.
Kështu, në prozën “Ish oficeri Berti”, prej të cilit ruhej profesori, kur çon me karrocë mbeturinat e shtëpisë në vendin e caktuar (kazanët) të mbetjeve urbane se ai e qesëndiste për kurnacëri, (meqë me një pagesë të vogël mund t’i çonte një djalë i lagjes nga familjet në nevojë) dhe detyrohej t’i çonte vetë natën ndërkohë që e paparashikueshmja, e papritshmja, e befasishmja, vdekja, e Bertit, e çliron nga kjo sëkëlldi e përditshme. Apo në prozën “Niku” ku protagonisti në fjalë, mburret se ka patur në të shkuarën e largët, të dashur, vajzën më të bukur të Tiranës dhe ka bërë dashuri me të, për herë të parë në Shkodër, ndërkohë që vajza në fjalë, tashmë e mplakur, thotë se në Shkodër nuk ka qenë asnjëherë. Apo në prozën e këndshme të groteskes, “Xhupi i shefit”, me portretin e një stafi të rëndomtë mësuesish mediokër, mbetur në botën e vogël të meskinitetit, servilizmit, hipokrizisë, që krijojnë intensën humoreske të vanitozes, tensionin e qesharakes dhe të pështirjes, rreth xhupit që ka harruar shefi i arsimit në sallën e tyre të mësuesve dhe kush e kush t’ia çojë për të nisur dhe një romancë, për përfitime vetjake, gjersa vjen punëtori i riparimit që merr në portmantonë e sallës në fjalë xhupin e vet. Mund të vijonim me prozën që përmendëm më parë, “Numri nëntë” ku, në ngërçin e pazgjidhshëm për të plotësuar numrin e domosdoshëm të fëmijëve që të qëndrojë hapur shkolla e fshatit rrëzë malit të Moravës, ndodh e paparashikueshmja, “e jashtëzakonshmja”, “sensacionalja”, regjistrohet si nxënëse për të plotësuar numrin “krucial”, e moshuara 70-vjeçare e fshatit, në një dinjitet madhështie humane, etj. etj..
4. Një peisazh letërsie ku ndjen se jeton.
Prozatori ynë, që po sjellim në vëmendje, gjendet gjithëherë në vendin ku buron verbi, fjala e njerëzve, një vend tipikisht i zakonshëm, ku mund të ndihet qetë pritja, (ngaherë identike) dhe shpresa e ndryshimit dhe ku individët hedhin në short dinjitetin e tyre, një vend, në qytet apo në fshat, “ku bota përmblidhet ngadalë në një vështrim, ngulitet në një fytyrë, rëndon mbi qëndrimin e një trupi”, (Zhak Rankier), modelon gjestet e tij dhe realizon këtë ngjarje të quajtur shpirt, në mospërputhjen intime mes dy pritjeve, asaj identike, të mësuar me përsëritjen dhe asaj të panjohur të rrugëtimit që çon drejt një ekzistence tjetër, (si në këto pasazhe, shkëputur, thuajse, nga të gjitha prozat e përmbledhjes në fjalë, ku shpërfaqet burimi i gjallë i gjuhës, që nga ajo e poetizimit lartësor e gjer te niveli poshtë të ligjërimit thjesht bisedor dhe, në pjesën më të madhe, realizmi dhembshuror, herë-herë dhe grotesk, si dhe poetika e natyrës dhe jetës. Kjo dhe si një sintezë e stilit letrar autorial të këtij tregimtari.
…-E, çfarë? Mos kanë qenë më të zotë e më të ditur se Ceni, këta larot e deritashëm që kanë drejtuar Komitetin? Bido Kaja i bënte fresk në krah të djathtë: -Për të rregulluar bythën e tyre e farefisin, po! -Nënkën na kini lëruar! Po lëre atë muhabet,- nuk ulej ai që quhej Gole. Danes iu tha goja dhe i pat zënë shirit të bardhë. -Thuaj, ç’të keqe kam bërë? Tërë jetën në qilizmë më ka dalë kërnaksi. Dhe zëri iu drodh me të qarë. -Nuk them për ty, o Dane, jo, por këta demat e rrethit qumështin e nënës na kanë nxjerrë këta dyzet vjet. Ia hëngrën t’ëmën këtij mileti.…Dëbora kishte mbetur hijeve, si copa mësallash të bardha të shpërndara nga era. Në gëmushat e bushit, kishin çelur aguliçet e verdha. Këngëzonin proskat ujëshumë dhe shullëri lëshonte avull të ngrohtë…Sebep duan këta…S’e kupton? Për një fletë presh fluturon nga puna. Fshi bythën me tesërën e partisë…S’ka më ha Muço, pi Muço…Me një gojë të thartë, sikur të kishte ngrënë pupunecka, zgjati duart pas telefonave. I dukej se ende kishte në kokë zënkat e fshatarëve të Domosdovës, për kanalin e madh që kalonte përmes saj.- Do mbeteni pa vaditur, mor të humbur, po e mbyllët kanalin… -Le të mbetemi. “Unë pa dhi e ti pa qumësht”, tha sërish nëpër dhëmbë.
…”Xhesi, ti je krijesa më e dlirë, më e mirë, më e brishtë, më e çiltër, më e sinqertë dhe që do lirinë mbi çdo gjë. Nuk mund të ketë askush pushtet absolut të vendosur arbitrarisht mbi ty. Ti je një fisnike e ëmbël dhe nuk ndodhesh me mua për asnjë lloj raporti tjetër”. “Ti ke shpirtin e aventurës dhe gjithmonë je e hipur mbi një valëzë gazmore shkumbëbardhë, që ja ke dorëzuar drejtimin e lundrimit, velave të dashurisë”.
…Po ato gërshërë ç’i do, o Feti? Do t’iu qethësh koqet:- tallej berberi i qoshes, me sytë nga rruga. “Ham, ham, qeni i Polenkës, thoshte me vete. Kur kthehej, si kishte rruar e qethur të burgosurit, ishte dhe më vuv dhe i pagojë. Thua se nuk merrte frymë. Po të mos dëgjohej shtrak shtraku i gërshërëve dhe kër-kërja e dhëmbëzave të makinës qethëse, ai njeri nuk ishte aty. Ishte në tjetër botë. Pleqtë e kërkonin vetë. -Hajde, o berber, më hiq një të qethur xhankës, se më lezetohet koka, më merr erë! -Erë të ka marrë, gjersa je këtu brenda! Bubulonte gardiani, para Fetiut, pa kthyer kokën.
…Hë, o professor…gjene me plehrat o…po gjej o një djalkë, gjej…S’je keq për dy mijë leka. Këtë radhë më preu udhën me dopjon e rakisë në dorë dhe më qarkoi aroma e hudhrave që nxirrte nga goja.
…Ëhë, -shfrynte e shoqja, një herë tjetër. Posi. Se ata të morën më qafë…Apo s’e mban mend. Rrije në të ftohtë atje në atë kukudh, sa një kokolushkë dhe e hëngre. Apo s’u apeve?! Brodhëm spitaleve sa thamë mjaft. Nako Beta lëshonte krahët si i këputur. Mërtikej. Po ç’faj kanë ata xhanëm se u sëmura unë?! Inati i merrte tëmthat. i përskuqte lafshën e qafës. Të shtunën do dalim bashkë për pazar, -tha e shoqja. -Pirth o Meçe, pirth, tha pas saj, shprehjen e zakonshme.
…-He, o, sa para do për fasulet?- Epo, sikur s’e di pazarin, o Dajlan! Me tre mijë, të bardhat, me katër, të kuqet…-T’ëmën ë, po dhe juve fusharakëve ju është rritur nafta pe luftës së Ukrainës, mo!- Epo dhe berberi juaj e rriti gërshërën, o Dajlan, nga dy mijë e bëri tre Ja, sa u qetha. T’ëmën ë, e gjeti llafnë o! I lëshoi një tufë me kartëmonedha dhjetëshe…-Po s’kam sot, do kem nesër, o Dajlan, po mbushna një dopjo, mos na çaj bythën!…Shushurinte uji në lumë, frynte era e mesnatës dhe shkundej vesa.
…Dëgjoheshin dhe bibilat buzë lumit, por tani vetja ime i kishte shuar të gjitha zhurnat: tik-takun e orës , këngën e bilbilave, bulkthin, shushurimën e erës mbi gjethet e reja të plepave dhe ishte kthyer në sy e veshë përgjues. Nëna nuk gërhiste. Një dridhmë e ftohtë po më ngjitej në trup. Mos! Vdiq?!
…Ajo”trak” e portës që lëshohej pas murit të avllisë me tërsëllëm, sikur e zgjonte nga koha…Jam Akoma! Jetoj! Sidomos ai i Peços, kur e lëshon çantën me libra, bamppp. Se çupkat e Linës janë më ndryshe e hapën ngadalë dhe thërresin që në prag: Nëna Roi! Nëna Roi…Sa bukur që thërresin. Dy herë, tri, gjersa vinin drejt e brenda dhe e nduknin pas fustanit. Nëna Roi, mirë je? I merrte në qafë dhe ja u mbushte duart me arra e lajthi. -Të pimë cazë ujë? -Të pini me bir, ç’është ajo që të mos pini. Ja atje e kini gotën tuaj, në postaf…Pastaj hynte ai i Ligurit, martallozi, Kelua.
…Me ato leshrat kaçurela, veshur me fustan të bardhë ditën e dasmës, e shoqja vështronte me ca sy të lëngët. Për ato kaçurela i kishte rënë sevdaja mot moti Miçe Nazifit. Bëri buzën në gaz. Tani i janë bërë si driza. S’ka faj, murga. E lodha një jetë të tërë…Vështroi me kokën anuar nga ara. Shushurinin kryqet e xhufkave të misrit prej vapës. Nga toka e tharë ngrihej zhegu përvëlonjës që mbështillte gjethet e mbledhura si gjemba të stërmëdha, të errëta. Dridheshin në ethe. Ngrit kokën nga qielli dhe tha: Na thave për një pikë shi, që u thafsh nderur nëpër gjerdhinj!
…Picërroi sytë Ladi Beshua. “Nuk ka gra dhe çupa si në fshatin tonë. Të këngës m’i do, a të punës, a të bukura, a të dashurisë…U lëpi. Çudi! Atëbotë edhe dielli i vjeshtës ngrohte më shumë. Dhe këmborët e bagëtive që kullosnin tërë nge stërnishtave, dëgjoheshin më ëmbël. Dhe mollët e fundit, të mbetura nëpër degët, pikonin mbi lëndinë tuk, tuk, si në një valle dasme. Dhe uji i Lumit të Madh gurgullonte nëpër gurët e lëmyshkur dhe shtynte tutje me valën gjethet e mëdha të arrave”.
…Mos moj, të lërofsha të t’ëmë! – shau ushtari. Mushka e trembur u llapashit nëpër ujërat e cekëta. Doli nga lumi…Ushtari me të bardha dukej sikur vallëzonte. Hapte krahët. Ulej mbi ujëra deri në grykë. Çohej sërish dhe kërcente dhe më thellë pellgut të lumit ku mund ta kishte çuar vala, metalin e rëndë.
…Në fund të sallës së mësuesve, më i gjati i të gjithëve, Gjinua e i fizkulturës së çunave, mburrte Shefin kaq me zë të lartë, sa që luste Zotin ta dëgjonte: A danoç, vallahi. I ardhur… nuk o tironc, por danoç!…Anglishtja e mbështeti xhupin e shefit pas vetes. E shtrëngoi në bel. I shtëngoi kaq shumë duart me xhupin mbi vete, sa që ndjeu të dridhur…
…Mbetesha i vetëm në fshat, atëherë kur fillonte dhe shtronte dëbora e parë nëpër sokakë e rrugica. Unë dhe kali kërr…Se punonin e çnuk tregonin vërsnikët e mi kur ktheheshin nga kurbeti. Jetë prej bohemi nëpër male, mes rrëpirave të fshatrave, ku lëvrinin burra eshtakë e gra lëkurëholla të mbuluara me të bardha, të bukura që iu vinte era rozmarinë. Thoshin se zjarri i mbante, i thante dhe i mbronte.. Zjarr bubulak që digjej ngado dhe davariste frymët e tyre të bardha nëpër net. Zjarr malli e dashurie për njerëzit e mbetur në vendlindje. I burrëronte djemtë dhe i piqte burrat. I rreshkte fytyrat e pleqve dhe pushin e purpurt të çunakëve…
Andon Andoni, i shkollës letrare të Devollit, me përfaqsues të njohur, që me Agollin e shquar, dhe gjer me Teodor Laçon, Petraq Zoton, (të letërsisë për fëmijë), Sotir Andonin, mjeshtrin e tregimit të letërsisë shqipe, (nip i të cilit është dhe autori që po vështrojmë), Thani Naqo, etj., shprehet në një intervistë të para disa kohëve, se proza e tij lindi prej fshatit dhe tregimet e tij nuk vijnë prej kulturës së leximit, por janë përjetime të gjalla të jetës në lulëzim, një lirizëm në prill, një syth që ndizet e rrjedh si proskat në fillim pranvere. Shkrimtari i njohur, Faruk Myrtaj, çmon se proza e grupit lokal global, Pogradec/Devoll/Ziçisht, me tregimet e Andonit, vijon të rrjedhë pranverore, edhe nga ky kutelian i ditëve tona. Ndërkohë që prozatori tjetër, Thani Naqo, shprehet që, ashtu si tek Paustovski, për të cilin, pa natyrën, letërsia ishte e vdekur, dhe te Andoni, rrëfimet jepen si projeksione në peisazhet e çdo stine dhe të çdo vendi. Ramiz Gjini, një tjetër shkrimtar i spikatur, konkludon se shkrimtaria letrare e Andonit merret me vetë njeriun, përditëshmërinë e tij, me të mirat, të këqijat, dëshirat, mungesat, pengjet, zhgënjimet, të thënat e të pathënat; ky prozator i poetikës, ka fuqinë të krijojë dhe situata karnavaleske, si te tregimi “Xhupi i shefit” ku, në vend të mësuesve të shkollës, sillet gjithandej servilizmi dhe përulja e tyre si manekinë. Sipas Skënder Demollit, arti i këtij tregimtari, në prozën në fjalë, është një qëndisje e hollë e një gravure groteske dhe narrativa e tij ka rrjedhshmërinë dhe muzikalitetin edhe me mjeshtërinë e portretizimit të karaktereve; leksiku i pasur i Devollit, sipas shkrimtarit tjetër, Qazim Muska, këndon në prozodinëe e Andonit; rrëfimet e këtij autori janë një ndihmesë e çmuar për ta ngritur të folmen e Devollit, në pasuri të shqipes standarde, sipas studiuesit Kosta Nake, etj.
***
Parë nga njëfarë largësie, veçoritë e thjeshtësisë dhe madhështisë që përcaktojnë një tregimtar bëhen të dukshme përmes shpërfaqjes së aftësisë për të shkëmbyer përvoja, ngaqë përvoja është burimi ku kanë pirë të gjithë tregimtarët mjeshtërorë. Ngaqë bota, sipas Valter Beniamin-it, në thelb, është ajo e individualizmit, për shkak se individi, me impulset dhe ndjenjat e tij, është ai që e ka shkruar fati, që e shndërron realitetin në imazh, apo që e ndryshon konkretisht, në realitet, në këtë kohë kur shoqëria, që nga politika, deri te arti, është e organizuar tani në dy rende: në atë të të shquarve dhe në atë të mediokërve e harbutëve. Ndërkohë që prozatori i talentuar, Andon Andoni, me kthjelltësinë, qashtërsinë, butësinë dhembshurake lirike, poetikën e peisazheve humaniste e natyrore, përmes ndjesisë së ndriçimit estetik të së bukurës, i përket, pa dyshim, rendit të parë. Nga që kultura, (dhe ajo e letërsisë), është vendi i një të fshehte, joshjeje, fillese, i një shkëmbimi simbolik, si një kulturë e simulimit dhe magjepsjes, jo gjithëherë kulturë e prodhimit të domethënies, por dhe e një kuptimësie të thellë ngazëllore…
Referenca bibliografike:
David Lodxh: Arti fiksionit, Armagedoni, 2022, Prishtinë.
Mieke Bal: Narratologjia, Botime Artini, 2021, Prishtinë.
Umberto Eco: Për foto të bëra mureve, Bulëzat, (Art House), 2020, Shkodër.
Valter Beniamin: nga “Shkrime për letërsinë”, Dyrrah, 2022, Tiranë
Zhak Rankier: Rreth i mbyllur i hapur, Bulëzat, (Art House), 2020, Shkodër.
Kavajë, 11 korrik, 2025.
