Bisedoi Andreas Dushi
A.D.: Tek filloj të lexoj poezinë tënde, Donikë, vërej praninë e triumfit të ndjejës, pa u qartësuar mbi çfarë truimfon, por duke u paraqitur si univers që pret të hapet në vargje. Pra, sipas meje kemi rrëfimin e një ndjenje triumfatore. Sa rëndësi ka për ty ndjenja në një poezi dhe si duhet ta krijojë ajo raportin me rrëfimin?
D.D.: Në shumicën e poezive të mia i këndoj dashnisë, dashnisë si synim jetësor, si përjetim, si gjendje, si përvojë, si legjitimim i vetë jetës, ekzistencës sonë. Zëri që flet në këto poezi përtej klisheve tradicionale të portretizimit të brishtë të gruas në letërsi, është ai i gruas së etur e t’uritur për dashni, gruas që grish, që pushton, gruas egërsisht të vendosur me e marrë atë që do, që tërbohet e ndizet flakë n’dashni, që me zjarrminë e vet erotike e djeg prush tjetrin. Që pas përplotësimit të dominancës së saj edhe mund të braktisë. Për me u kthy prapë n’gjendje e dimensione tjera. T’mbushuna me dalldi dashnie, gjithsesi. Sepse vetëm dashnia ja vlen në këtë jetë. Prandaj dorëzimi n’pasionin e egër dashuror sipas gruas së poezive të mia, është i pashmangshëm. Vjen si deka e s’mund t’i ikësh dot. Ajo triumfon, pra!
Në lirika të tilla, ndjenjorja, emocionaliteti merr peshë e pushtet. Por, gjithnjë i asimiluar, me masë e sens, krasitun prej teprive t’rrezikshme që mund ta shpiejnë n’patetizëm. Rrëfimi mbetet, pra një shërbëtor i përunjshëm e i devotshëm, si element nënshtresor e jo si dominancë teksti.
Gjendja ndryshon te poezitë narrative, ku emocioni fshihet n’përshkrime, n’dialogje t’vakta t’personazheve, rrëfim ngjarjesh e historish, apo te ato meditative, refleksive ku distancohem emocionalisht.
A.D.: Shpirti i njeriut ka një teksturë të sendërtuar me fjalë, apo jo? Kur shkruhet një poezi, a duhet shkëputur një prej thurimave të kësaj teksture? A ikën diçka nga shpirti yt, nga brendia jote kur shkruan, qoftë dhe një varg?
D.D.: E dua magjinë e procesit t’shkrimit, kredhjen n’vorbull mendimesh, stuhinë e ideve, kënaqësinë e kapjes së një figure, të një puqje vargjesh, rrokjesh, të një aliteracioni që buçet. E dua përpëlitjen n’zhbirilim t’shpirtit t’mbarsun me frymëzim, shkundullimin e trurit derisa del ai varianti i parë i poezisë. I dua nervozizmat kur shoh që s’ka dalë gjë. Pakënaqësinë, letrat e hedhuna në kosh, bojën mbi letër, letrat e tjera të bardha që t’grishin n’dashni.
Është proces i vështirë, i mundimshëm, ku mbarsesh, fryhesh, këlthet, përdredhesh e ofshan fort, shkruan, fshin, gjuan letra, nisë sërish, e lë, inatosesh, kthehesh… E dua këtë lloj përvuajte. N’kërkim t’vargut e n’luftë me vargun deri në variantin përfundimtar.
Poezia është ishulli i vetëm ku mundem me u ndi e ndihem plotësisht vetja. Kjo m’bënë me dashtë me shkru e me jetu n’poezi. Prandaj procesin e të shkruarit e përjetoj si diçka ekzistenciale, që m’mbushë frymë e jetë dhe e shijoj pafundësisht.
Do t’ndalesha edhe te diçka tjetër. Te momenti kur ia vë pikën një libri. Momenti kur më në fund e quaj të përfunduar dhe i themi lamtumirën njëri-tjetrit. Nuk ka asgjë më të dhimbshme.
Gjithë ato net pa gjumë, gjithë ato rropatje në strukturim idesh, kompozicion, shtresa e nënshtresa kuptimore, gjithë ajo përvuajtni në kërkim figuracionesh, ai vallëzim me fjalën, ajo tango me gjuhën.
Botimi shënjon vdekjen e këtij raporti. Tashmë libri veç ty nuk të takon më. Është i lexuesve. Që e përtypin, e shijojnë, e përbrendësojnë. E mveshin me kuptim duke e personalizuar me përvojat vetanake, e interpretojnë…
E përtej kësaj, nuk ka kënaqësi më të madhe për një autor, se sa kur sheh ndikimin që libri i tij ka përcjellë tek të tjerët. Vetëdijshëm e pavetëdijshëm. Atëherë thua, e po ja ka vlejtë!
A.D.: Dua të ndalem prap te triumfi, i një tjetër natyre: Pas luftës, veprat letrare, prozë e poezi tregonin triumfin e atdheut, idealeve më të larta. Pastaj një letërsi ndryshe, ku kujtoj Mehmet Krajën e Adil Ollurin paraqiti anën tjetër të këtij triumfi, atë njerëzoren. A lidhet me këtë ngjarje jashtëletrare, por ndikuese e fortë ne letërsi dhe shoqëri përgjithësisht, edhe triumfi i ndjenjës në poezinë tënde?
D.D.: Pas luftës letërsia u kthye ka vetja duke u zhveshë prej angazhimeve e misioneve, kauzave e ideologjive. U lirua nga barra e rëndë e atij konstrukti ligjërimor, logjika e të cilit kërkonte me patjetër përçim idesh e mesazhesh, kuptohet të transfiguruara kujdessëm, t’nyjëtuara poetikisht, por që ndërlidheshin me situatën dhe aspiratat e synimet kombëtare. Evoluoi, n’hapësira të reja shprehëse, forma, teknika, tematikë e ide, krahas edhe letërsive përreth apo asaj botërore. Është hera e parë që nuk jemi me shekuj apo me dekada prapa. Po rrugëtojmë krahas, po rrugëtojmë bashkë. Aty diku, në një qoshe të letërsisë sonë triumfatore, mbase, mund të jetë edhe poezia ime.
A.D.: Është një shprehje e cila më shqetëson sa herë e dëgjoj: poezia u përket shkrimtareve ndërsa proza, shkrimtarëve. Çfarë do të thoje për këtë?
D.D.: Edhe kjo është njëra prej atyre tendencave për me stereotipizu, minimizu dhe margjinalizu kontibutin e grave në letërsi, sikurse në çdo fushë tjetër të jetës. Niset prej njëfarë lloj mendimi, edhe ky i pabazuar, se poezia është ndërmarrje më e lehtë se proza e cila kërkon përkushtim më të madh, punë sistematike, përgatitje e profesionalizëm, e meqë kështu, sipas kësaj farë logjike, proza na qenka terren testosteroni, sepse për gratë është barrë e rëndë dhe e papërballueshme.
A.D.: Një tipar i ekzitencës njerëzore, trajtuar gjerësisht prej ekzistencialistëve, është pranimi. Edhe po i refuzuam për disa kohë, vjen një kohë dhe e pranon jetën, vdekjen, rastësinë apo fatin… Për ty, poezia është mjet pranimi apo mjet refuzimi?
D.D.: Poezia është mjet me i luftu të papërballueshmet e eliksir me i përballu të pashmangshmet.
A.D.: Çfarë të nxit të shkruash, Donikë? Një ndodhi? Një emocion? Një përjetim? Asnjëra? Të gjitha?
D.D.: Shkruaj sepse poetikisht e jetoj dhe e ndjej poezinë. Ndjehem ngrohtë në strehë të saj dhe e ndjejë strehë timen e jo të marrë me qira. Ashtu sikurse një matematikan hidhet në botën e numrave, të cilët i ka përbrendësuar dhe janë pjesë shpirti për të, apo një mjek që arrin katarzë tek e sheh suksesin e një operacioni të vështirë. Ndjehem mirë, ndjehem vetja dhe kjo më mjafton!
A.D.: Po të të kërkoja ta ndaje letërsinë për arsye studimi sipas kronologjisë, sipas zhanrit, sipas gjinisë së autorit ose në çfarëdo kategorie tjetër, cila do të ishte ndarja që ti do t’i bëje? Pse?
D.D.: Vështirë me u përgjigjë në një pyetje të tillë hipotetike sepse sigurisht qëllimi i studimit, fokusi, karakteri, natyra e tij, interesi, hulumtimet, vlerësimi, do të impononin përcaktimin për një nga këto kategori apo të tjera. Nuk e kam mendu, dhe nuk mund ta përcaktoj tashti, këtu. S’ja dal dot!
A.D.: Pasojat e globalizmit, sipas teje, e lëndojnë apo e e forcojnë rolin e letërsisë shqipe në një sistem më të gjërë letrar?
D.D.: Një letërsie si e jona, e një
gjuhe e tregu të vogël, globalizimi veç dobi i sjell. Jemi dëshmitarë të hapjes karshi botës, kemi komunikime kulturore e gjuhësore si kurrë më parë. Autorëve tanë po ju krijohen dita-ditës mundësi njohjeje e përkthimi që më parë as që i kemi ëndërruar. Është ende pak, por takimet, panairet, festivalet, manifestimet e ndryshme letrare, botimet, po na ekspozojnë në një diversitet të gjërë letrar e kulturor.
A.D.: Të shkruarit është më tepër një akt hedonist apo apollonian?
D.D.: Është një përbashkim elementesh të të dy koncepteve, intuitës, impulsives, gjallnisë, dehjes, lirisë, pasionit e shpirtërores dionisiake me rregullativën e thukët të organizimit të formës, strukturës, kompozicionit, tematikës, ideve, motiveve, harmonisë mes mikrostrukturave dhe tërësisë, pra rafinimit apollonian.
Për të mos rrëshqitur në përçartje dionisiake nevojitet vargonjtë apollonian. Por natyrisht që është përzgjedhje individuale se cilën prej tyre dëshiron ta potencojë më shumë në një krijim letrar autori.
A.D.: Mendon se është më e vështirë të kalosh nga shkrimi i prozës në shkrimin e poezisë apo anasjelltas, po të heqim shtysën e natyrshmërisë. Pra, më e lehtë është për një prozator të shkruajë poezi, apo për një poet të shkruajë në prozë?
D.D.: Është tërësisht individuale, po ashtu, prirja ndaj një zhanri apo tjetri, ashtu sikurse edhe ngërçi në një zhanër apo tjetrin. Unë ndihem rehat në poezi dhe e kam zor artikulimin në prozë, ashtu sikurse shumë miq të mi prozator nuk e honepsin të shkruarit poezi. Ka edhe prej atyre që lëvrojnë me lehtësi të dyja, por peshorja e syrit kritik anon edhe tek ata në ndonjërën anë.
A.D.: Cili është qendrimi yt për të shkruarin në dialekt, Donikë? Më intereson mendimi yt nga pikëpamja e poetes, e studiueses dhe e drejtueses së një portali për kulturën sikurse është ObserverKult?
D.D.: Para se të jem poete, studiuese apo drejtuese e një portali për kulturë, unë jam shqiptare e Kosovës. Prandaj edhe jam e ndijshme në këtë temë.
Nuk dua t’hyj në çështje sociohistorike. Është thënë sa e sa herë në opinionin publik, në katedra, seminare, konferenca e kudo, që standardi asnjëherë përkundër idesë së propaganduar të përbashkimit, me mbivendosjen e një varieteti gjuhësor mbi tjetrin e jo shkrirjen, nuk arriti me u përvetësu kënaqshëm tek ne. Dhe çdo ditë e më shumë po forcohen dallimet, po zhvillohemi thuajse si dy trungje gjuhësore njëkohësisht.
Që nga lindja unë qaj, shaj, dashurohem, ëndrroj e jetoj n’gegnishte. N’gjuhë t’nanës. Mendoj n’gegnishte. Konstrukti im gramatikor, është gegë. Mendimi m’rrjedh po ashtu n’bazë të kësaj logjike gramatikore. Gjuha e standardizuar është gjuhë e leximeve. Veç e leximeve. Prandaj poezia si artikulimi më personal shpirtëror ka gjetë prehje tek unë pikërisht n’variantin amnor t’gjuhës. N’gegnishte. Ashtu sikurse ka buru nga shpirti e mendja.
Dhe përtej kësaj, a nuk është vet letërsia ikje prej normës?
Në ObserverKult gjithnjë kemi qenë të hapur për botimin e krijimeve letrare pavarësisht dialektit, nëndialektit apo edhe idiolektit të autorit. Sepse gjuha duhet t’u shërbej nevojave të përdoruesve, të folësve, të lexuesve. Edhe atyre estetike, pra!
