Në shek. XVIII, një sërë qytetesh shqiptare si Shkodra, Prizreni, Prishtina, Elbasani, Berati, njohën një zhvillim kulturor të dukshëm për atë kohë të feudalizmit dhe të pushtimit osman. U pajisën me shkolla dhe me vepra të arkitekturës artistike. Ky zhvillim u duk mirë në qytetin malor të Voskopojës, një nga më të rëndësishmit e vendit.
Voskopoja, sot fshat në jugperëndim të Korçës, në saje të zejtarisë dhe të tregtisë, që nga fundi i shek. XVII, kishte marrë trajtën e një qyteti që po shkonte shpejt përpara. Dëshmi të ndryshme, edhe bashkëkohëse, japin deri në 50.000 banorë. Shifrat e teprojnë. Por nuk duhet të kenë qenë më pak se 25.000-30.000 banorë. Qyteti banohej nga vllehtë, por midis krahinave shqiptare, Voskopoja ka pasur, kuptohet, edhe një pakicë shqiptarësh. Këtë e tregon edhe toponimia dhe antroponimia e vjetër dhe e re e saj.
Kulmin e lulëzimit, ky qytet e arriti në vitet 1720-1769. Ndryshe nga qytetet e tjera, që administroheshin dhe shfrytëzoheshin nga ajanët feudalë, Voskopoja gëzonte njëfarë autonomie: ajo administrohej nga koxhobashët e vet, të cilët vareshin nga organet e pushtetit qendror osman. Një rrethanë e tillë lejoi që mbifitimi i realizuar të shkonte, në pjesën më të madhe, në dobi të zhvillimit zejtar e tregtar të qytetit. Nga ana tjetër, duke reshperuar dendur me vendet e Ballkanit e të Evropës Perëndimore dhe Qendrore, voskopojarët krijuan atje agjenci të tyre, më pas edhe disa koloni, si në Vjenë e në Budapest, në Mishkolc etj., të Perandorisë Austro-Hungareze. Prej këtyre kolonive, që kishin lidhje të vijueshme me vendlindjen, Voskopojën, por edhe me qendra të tjera tonat në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut, depërtuan ndikime të ndryshme kulturore-mendore të Evropës së përparuar.
Fakti që popullsia e qytetit ishte e një feje, ortodokse, favorizoi një zhvillim më unitar kulturor, se në qytete tonat të tjera. Voskopoja u bë një nga qendrat më të përparuara të Shqipërisë, por edhe të Ballkanit në shek. XVIII. Dhe ka qenë ky edhe shkaku i katandisjes së shpejtë të saj në gjendjen e një fshati, e tepërmja me 1.000 banorë. Sulmet e përsëritura grabitqare të feudalëve rrotull, në atë kohë anarkie feudale, shkaktuan rrënimin katastrofal të qytetit aq të përparuar. Sulmi më i rëndë ka qenë ai i vitit 1769. Shumica dërrmuese e voskopojarëve morën arratinë dhe më s’u kthyen, por u përndanë dhe u vendosën nëpër Ballkan, si te fqinjët në Greqi dhe në Maqedoni, por sidomos në viset danubiane, në ato austro-hungareze dhe rumune etj.
Në fillim të shek. XVIII, në qendrat jugore të Shqipërisë, arsimi grek nisi të përhapet më shumë se në të kaluarën. Ortodoksët ballkanas ndiqnin atë arsim, të cilin osmanët e lejonin për ta, ndërsa arsimin shqip e ndalonin. Shkolla greqishte është çelur më 1710 në Voskopojë. Në atë shkollë mësonin jo vetëm fëmijët e qytetit, por edhe nga krahinat përreth, disa edhe nga më larg. Shkollën e drejtonte kleri dhe mbahej me mjetet financiare të esnafeve dhe të tregtarëve të qytetit. Për t`iu përgjigjur nevojave në rritje të zhvillimit ekonomik të banorëve, shkolla fillore e Voskopojës u ngrit më 1740 në shkallën e një gjimnazi dhe u quajt Akademia e Re, duke marrë tiparet e një shkolle laike.
Më 1720, qyteti ishte pajisur edhe me një shtypshkronjë, e vetmja në Perandorinë Osmane. U shtypën aty libra fetaro-kishtarë dhe ndonjë libër mësimi.
Zhvillimi i arsimit dhe i kulturës në Voskopojë ndodhi nën ndikimin e lëvizjes iluministe të Evropës Perëndimore, ku prinin mendimtarë si Volteri, Rusoi dhe Didroi me shokë. Sidoqoftë, kjo lëvizje e përparuar gjeti kushte mjaft të vështira zhvillimi në rrethanat e sundimit feudal në Shqipëri. Ndër intelektualët e atyshëm, zakonisht klerikë, thuajse nuk patën ndikim idetë antifeudale dhe antiklerikale të iluminizmit evropian, por kryesisht idetë e racionalizmit të shekullit të mëparshëm, ato të Dekartit, Malëbranshit e të Lajbnicit me të tjerë, që kërkonin pajtimin e shkencës me fenë, ndonëse e theksonin fort parimin e vlerës së arsyes – “ratio”. Këto ide, në Perëndim kishin luajtur një rol shumë të ndjeshëm, porse tani ishin kapërcyer nga idetë iluministe, që ishin edhe më të guximshme.
Lëvizja mendore në Voskopojë ka përfaqësuar një etapë ende të pazhvilluar plotësisht të racionalizmit. Prapë, me gjithë kufizimet e saj, ajo shënoi një hap me rëndësi në vendin tonë, në krahasim me misticizmin, si edhe me skolastikën aristoteliane mesjetare, që deri atëherë kishte zotëruar në Kishën e Lindjes. Ndër përhapësit e këtyre ideve në Ballkan ishin mendimtarë, si grekët Metod Antrakiti dhe Evgjen Bullgari me të tjerë, që u luftuan nga Patriarkana greke e Fanarit. Sevast Leontiadhi ishte rektori i parë i Akademisë së Re në Voskopojë. nxënës të tyre kanë qenë vendasit Theodhor Kavaljoti, që drejtoi Akademinë pas Leontiadhit, apo Grigor Voskopojari, që ishte zëvendësrektor, si edhe autor e redaktor i librave që botonte shtypshkronja e qytetit, apo i dituri Mihal Gorari me të tjerë.
Theodhor Kavaljoti ishte një filozof që jetoi në vitet 1728-1789. Na kanë arritur prej tij traktate si “Logjika” (1749), “Fizika” (1752) dhe “Metafizika”. Ai njeh objektivisht materien, por shfaqet për pajtimin e shkencës me fenë dhe pranon pikëpamjen metafizike të ekzistencës së një krijuesi të gjithësisë, Zotit. Në mbështetje të këtyre ideve, Kavaljoti luftoi ateizmin dhe materializmin, idetë e të cilëve ishin përhapur në zonat e Kishës Ortodokse në Perandorinë Osmane. Nga pikëpamja politike dhe shoqërore, rryma filozofike e pedagogëve të Akademisë së Re, sado e përparuar tani në Shqipëri, shprehte edhe dobësitë e lëkundshmërinë e borgjezisë sonë të vogël zejtare dhe tregtare, e cila, për të siguruar gjendjen e saj ekonomike, kënaqej me kërkesën për zbutjen e regjimit feudal dhe nuk shtronte çështjen e përmbysjes së tij, siç ndodhte në Evropën e përparuar, apo kishte ndodhur edhe përpara Revolucionit Francez të vitit 1789.
Prapë, bartësit e ideve iluministe ranë ndesh me Patriarkanën e Stambollit dhe me Malin e Shenjtë, që ngulmonin në paprekshmërinë e traditave dogmatike të kishës në fushën e arsimit e të kulturës. Por idetë e reja përparimtare, sadokudo, depërtonin në shkollat që u shumuan ndër të krishterët e Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut, edhe pse këto qenë nën drejtimin e klerit. Ato ide i bëri të vetat edhe një pjesë e avancuar e vetë klerit, që luftoi dhe u rrezikua për to nga kisha. Ndërsa, nga ana tjetër, gjuha shqipe – në Voskopojë edhe vllahishtja – mësoheshin në njëfarë mënyre në shkollë, për t’i shërbyer mësimit të gjuhës së shkollës, greqishtes, gjuhë kulture e ortodoksëve të Ballkanit, apo shërbente shqipja pjesërisht edhe si gjuhë e kishës.
Kultura në Voskopojë shënoi një hap me rëndësi në zhvillimin e përgjithshëm shoqëror. Duke futur shkencën pozitive në programet mësimore, ajo i dha goditjen e saj konservatorizmit të kulturës feudale dhe kontribuoi në lindjen e një iluminizmi shqiptar. Voskopoja u bë një qendër ndikuese edhe për viset përqark, por edhe më larg, në Greqi e në Maqedoni. Vinin të mësonin aty djem nga Vithkuqi, Berati, Elbasani dhe nga gjetiu. Ata pastaj bëheshin mësues në vendlindjet e tyre. Të tillë kanë qenë Theodhor Haxhifilipi ose Dhaskal Todhri i Elbasanit, Kostë Ikonomi i Beratit, Evstrat Vithkuqari me shokë, që vepruan në shek. XVIII-XIX.
Duke qenë midis malësive të Korçës, në Voskopojën vllahe banuan edhe shqiptarë. Disa prej tyre u bënë më veprimtarët e më të njohurit e personaliteteve në atë qytet. Kështu Theodhor Kavaljoti, që, siç e tregon emri i tij, por edhe shqipja që ai shkroi (me elemente të dialektit verior), ishte i një familjeje me origjinë nga Shqipëria e Mesme, kavajas. (Kavaja, fill më parë se shek. XVIII, thuhej edhe Kavaljë). Grigor Voskopojarin e hasim në krye të shekullit në Berat, nga duket se ishte.
Për të ndihmuar në mësimin e greqishtes, gjuhë e shkollës, në veprën e tij “Protopiria” (libër fillestar mësimi, Venedik, 1770), Kavaljoti botoi edhe një fjalor tri gjuhësh, me mbi 1.000 fjalë greqishte, vllahishte dhe shqipe të krahasuara. Edhe voskopojari Dhanil Adam Haxhi (rreth viteve 1754-1825), në “Isagogjinë” e tij (mësime fillestare, Venedik, 1802), rreshton bisedime të krahasuara në po ato tri gjuhë.
Në vitin 1762, Grigor Voskopojari, që pati qenë zëvendësdrejtor i Akademisë së Re (fundi i shek. XVII-1772), kishte përfunduar shqipërimin e të dyja Dhjatave (të së Vjetrës e të së Resë). Ishte ky një aksion shumë i madh kudo që të përktheje në gjuhën e vendit librat bazë të kishës. Pjesë nga Dhjatat gjejmë shqip te “Meshari” i Gjon Buzukut, libri i parë në gjuhën tonë. Kisha pjesërisht thuhej me kohë edhe shqip. Kështu vazhdoi edhe në shek. XVIII, edhe më pas. Duke qenë shkolla e drejtuar nga kleri, në procesin mësimor hynte dhe shqipja, së pari përmes teksteve fetare, që zinin vendin më të madh në programet, por edhe përmes lëndëve të tjera, për t’i kuptuar më lehtësisht. Në tekstin e Theodhor Bogomilit (njohur më shumë si Anonimi i Elbasanit), i shek. XVII, ka edhe një predikim të lirë fetar. Dhaskal Todhri na ka lënë edhe një fabul të shqipëruar të Ezopit. Kostë Ikonomi ka edhe ai tekste trigjuhësh (në greqishte të vjetër, në atë të re dhe në shqip). Këto tekste i ka përdorur edhe mësuesi vithkuqar Kostë Cepi (i shek. XVIII-XIX), prej të cilit i njohim të kopjuara. Ai ka dhënë mësim jo vetëm në vendlindje, por edhe në Elbasan e gjetiu.
Grigor Voskopojari dimë se shkruante me një alfabet origjinal, që e kishte shpikur vetë për shqipen, sikundër edhe Bogomili përdorte një alfabet origjinal të vetin për shqipen që shkroi. Të njëjtën gjë bëri edhe Todhri, ndofta nën ndikimin e Bogomilit, por edhe të Grigorit, të cilin e pati mësues në Voskopojë. Përdori edhe ai një alfabet origjinal, që e shpiku vetë e që u përhap edhe në disa njerëz në Elbasan, të cilët lexuan e shkruan me alfabetin e tij. Njihen edhe të tjera alfabete origjinale të shqipes në Shqipërinë e Jugut, si në Gjirokastër, në Janinë etj. Janë fakte me rëndësi për krenarinë e të qenit shqiptar e të shqipes si gjuhë më vete, që donte pra edhe një alfabet më vete. Grigori i përmendur ka qenë ndër të diturit kryesorë të shek. XVIII. Ai u bë kryepeshkop i Durrësit dhe u njoh edhe si Grigori i Durrësit. Ka jetuar edhe në Elbasan.
Kështu, Voskopoja ka qenë edhe një qendër e lëvrimit të shqipes. Atë nuk e shkruan vetëm Kavaljoti, Adam Haxhiu dhe Grigori, por sigurisht edhe të tjerë, që kur arriti të shqipëroheshin Dhjatat në atë qytet, të përdorej jo vetëm alfabeti grek, por edhe një alfabet i krijuar posaçërisht për shqipen.
Duke qenë një qendër ku u mësua greqishtja, Voskopoja nisi të luante edhe një rol në shkrimin e shqipes në krahinat e Korçës, ku dimë se shqipja shkruhej edhe gjetiu, p.sh., në Vithkuqin pranë, prej ku do të jetë një nga prekursorët e Rilindjes shqiptare, Naum Veqilharxhi.
