Është e njohur armiqësia e shtetit, veçanërisht, atij totalitar, ndaj shkrimtarëve gjenialë. Thjesht, sepse këta me artin e tyre, janë kundër padrejtësive shoqërore, kundër shtypjes dhe shtypësve. Është misioni i tyre hyjnor e tokësor të jenë në anën e lirisë dhe të drejtësisë. Dhe në këtë mision janë të pandalshëm. Të paepur. Pavarësisht atmosferës mbytëse që u rri përballë. Prandaj sunduesit, pasi provojnë, pa sukses, t’i frikësojnë, t’i akuzojnë, t’i shtypin, më në fund, dorëzohen dhe… i internojnë, siç ndodhi me Eskilin, Virgjilin, Danten. Ose i burgosin, si Servantesin. Zakonisht nuk i vrasin. Jo nga keqardhja, por sepse ndiheh të pafuqishëm, tremben e tmerrohen prej gjenive… Por,jo rrallë, ka ndodhur që duke i lënë të gjallë, i trajtojnë si të vdekur.
Në armiqësi me tiranët, shkrimtarët gjenialë e gjejnë harmoninë brenda botës se tyre shpirtërore dhe, veçanërisht, te lexuesit, te admiruesit e artit të tyre… Pothuajse të gjithë shkrimtarët gjenialë adhurohen marrëzisht prej bashkëkohësve të tyre.
1.
Kadare “shkruan për të huajt”, pëshpëritej ligësisht nga militantët e partisë e zyrtarë të shtetit pas botimit të çdo vepre të tij. Kjo pëshpërimë tinzare nisi të përhapej menjëherë që prej botimit të “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” dhe “Përbindëshi”. “Shkruan për të huajt” kaloi nga bisedat okulte në faqet e shtypit. E madje, edhe nëpër konferenca ku merrte trajta më kërcënuese, më shtypëse, të tipit, mund të lexohesh e të pëlqehesh jashtë vendit, por “është populli dhe Partia që të ngre në Olimp. Dhe po të mos u bindesh atyre, janë ata që të rrëzojnë në humnerë”. Sapo ishte botuar “Pallati i ëndërrave” dhe diktatura, e goditur mu në zemër, reagoi egërsisht kundër romanit dhe Kadaresë. Synohej ndrydhja, gjymtimi i tij, atmosfera mbytëse ndaj shkrimtarit gjenial. Jo vetëm pas këtij romani, por pas çdo vepre që shkruante e botonte, shkrimtari gjenial ishte një i pandehur. Veçse, një i pandehur triumfues, i pamposhtur, prometean. Pa dyshim, shkrimtari gjenial i pasfidueshëm nën perandorinë komuniste.
Kjo ofensivë e errët kërkonte, me çdo kusht, nxitjen e urrejtjes së njerëzve ndaj shkrimtarit me famë botërore, ftohjen e marrëdhënieve të veçanta, gati hyjnore, të Kadaresë me lexuesit e tij. Synohej ndarja e shkrimtarit gjenial prej lexuesve të tij, të cilët ia çmonin aq tepër çdo libër, që e adhuronin artin e tij të madh, që lumturoheshin prej tij. Dëshmi e kësaj lidhjeje të brendshme, shpirtërore, të vetvetishme midis Kadaresë dhe lexuesve të tij ishin tridhjetë mijë kopjet e çdo libri të tij, që pas shpërndarjes nëpër librari, mbaronin brenda disa orësh në tërë vendin. Edhe pse, pothuajse dihej, që libri i sapobotuar e i sapoblerë do të kishte fatin e librit paraardhës e, madje, edhe të atij pasardhës. Do kritikohej rëndë nga kritika zyrtare dhe zyrtarët kritikë të diktaturës, do denigrohej apo edhe do ndalohej. Kurse autori i tyre, do kalonte nëpër kalvarin e goditjeve fyese dhe kritikave plagosëse. I kujtonin portën e burgut e, madje, edhe portën e ferrit. Por diktatura nuk e dinte që shkrimtari gjenial ishte i caktuar, i zgjedhur për të hyrë në një portë tjetër të epërme, në portën e shekujve. Në portën e lavdisë së përhershme.
Për habinë e diktaturës, sa më shumë kritikohej, aq më i guximshëm bëhej arti i Kadaresë. Sa më tepër ia ndalonin romanet e botuara apo në proces botimi, sa më tepër ia dënonin me harresë, aq më e egër bëhej vepra tjetër që, ndërkohë, po shkruhej. Diktatura përpiqej ta frikësonte, ta gjunjëzonte apo edhe më tmerr, t’a ndryshonte. Kurse shkrimtari gjenial, në vetminë e tij, në tavolinën e punës, rresht pas rreshti, paragraf pas paragrafi, kreshpërohej, rrebelohej. Në vend të penës, dukej sikur shkruante me rrufe. E godet diktaturën gjithandej, në kokë, në mendimet e mbrapshta, në idetë e helmatisura…Ndërkaq, monumenti i tij prej fryme, prej shpirti e prej adhurimi, lartësohej mbi të gjithë monumentet. Ky ishte reagimi i lexuesve të tij në kohë diktature.
Në mënyrë të papritur dhe, ndoshta, në të njëjtën kohë me pëshpërimën “shkruan për të huajt”, kishte lindur një gurgullimë magjike, një enigmë. Një pëshpërimë tjetër, më gjigande, më e paanë, krejtësisht e kundërt me ligësinë e asaj të parës. Një valë e pafund, një frymë e gjallë njerëzore, e vetvetishme, e dëlirë u shpërnda në gjithë vendin. Tamam si një legjendë, si një magji. Lajmërohej me zjarrmi e ngazëllim se kishte ardhur shkrimtari gjenial, shkrimtari kombëtar, Ismail Kadare. Tërë kjo përjetohej si një flakë përndritëse, si një pishtar që transmetonte mesazhin e madh. Ndodhte për herë të parë në letërsinë shqipe nën diktaturën komuniste dhe ishte e natyrshme të ishte turbulluese, dehëse, gëzimplotë që në çastin e parë. Vetë Kadare e ka ndier i pari atë pëshpërimë, atë admirim të madh njerëzor dhe me siguri është bërë me flatra.
Siç ndodh shpesh me shkrimtarët gjenialë, përplasjet me diktaturën, denigrimi, kurthet e shpifjet, urrejtja e regjimit ndaj Kadaresë, në vend t’a dëmtonin personalitetin e tij, ndodhi krejt e kundërta: Ia shtuan famën, ia lartësuan emrin dhe lavdinë. Ia rritën admirimin. Mund të thuhet pa drojë, se jeta Kadaresë nën diktaturë, përplasjet e tij epike me të, rezistenca e tij e madhërishme, tronditjet shpirtërore, kundërveprimi i tij ndaj diktaturës, është një tjetër kryevepër e tij. Krahas kryveprave të tij artistike.
Romanet e Kadaresë u bënë romane- kult: “Gjenerali…”, “Dimri i Vetmisë së Madhe”, “Viti i mbrapshtë”, “Kronikë në gur”, “Koncerti”, “Kamarja e turpit”, “Muzgu i perëndive të stepës”, “Pallati Ëndrrave”… Megjithë plagët që merrte vazhdimisht prej diktaturës ai dhe çdo roman i tij! Në ato plagë kishte diçka të ngjashme me plagët e rënda fizike e shpirtërore që merrnin miliona lexuesit e tij prej të njëjtës diktature. Prandaj ndodhi që pëshpërima dhe admirimi, me kalimin e kohës, në vend të veniteshin nga frika dhe presioni, siç shpresonte diktatura, bëheshin më shpirtërore, më të fuqishme, gati- gati, hyjnore. Fisnike dhe krejtësisht e kundërt me pëshpërimën e ligësisë, “shkruan për të huajt”!
Admirimi i pakufishëm i lexuesve të tij ishte një parzmore, një pelerinë mbrojtëse për shkrimtarin e madh nga sulmet, intrigat, kritikat, internimi e kërcënimet me burg. Apo- tinëzisht-edhe nga ndonjë vdekje aksidentale.
2.
Ndërsa lexonin e admironin romanet e shkrimtarit të tyre gjenial, miliona lexuesit e Kadaresë kishin zbuluar diçka të qenësishme. Kishin kuptuar kush ishte në anën e tyre: Pushteti që pretendonte të ishte i popullit, por që në fakt nuk ishte, apo shkrimtari gjenial dhe veprat e tij që ishin kundër diktaturës dhe pro lirive të mohuara të qytetarëve? Vepra e Kadaresë tërësisht e zymtë, plot frikëra e tmerre, ankthe e vdekje, dukej se ishte në harmoni me zymtësinë e jetës së lexuesve të tij, me shpirtin dhe pamjen e ngrysur të tyre. Pikërisht për këtë arsye ajo i mrekullonte edhe më tepër lexuesit. Me artin e thellë dhe thellësinë e mendimit ajo po tërhiqte miliona “të marrosur” pas vetes. Adhuruesit mahniten nga ato që nënkuptojnë prej veprave të shkrimtarit të tyre gjenial, diktatura tmerrohet nga ato që lexon.
… Silueta e “Përbindëshit” nuk shquhej më atje larg, në periferi të qytetit, në horizont. “Përbindëshi”, i frikshëm, përplot ankth, kishte hyrë brenda në qytet. Ishte kudo, më kërcënues se kurrë… Pritej që gjithkujt t’i ndodhte diçka e rëndë.
Në kohën e tyre më të vështirë, lexuesit Kadaresë duket se bënë një marrëveshje të heshtur, një kuvend shpirtëror: T’a mbronin shkrimtarin e tyre nga diktatura. Po si? Me ç’mjete? Duke e lexuar më me ëndje, parreshtur. Duke e adhuruar shkrimtarin gjenial si Perëndinë e shpirtit të tyre. Përherë e më tepër. Deri në glorifikim… U krijua kështu një polarizim shpirtëror, një front i heshtur, por i gjallë, i ndjeshëm: Në njërën anë diktatura me policinë sekrete dhe skifterët e zyrave të shtetit, me intrigat dhe represionin ndaj romaneve të Kadaresë dhe atij vetë. Në anën tjetër, miliona lexues e miliona kopje të romaneve të Kadaresë. Shkrimtari gjenial, në mes, por me fytyrë nga këta të fundit. Miliona admirues- një mbrojtje shpirtërore në formën e adhurimit hyjnor të përhapur në të katër anët e Shqipërisë.
Pëshpërimës hyjnizuese të bashkëkombasve të Kadaresë, iu bashkua edhe admirimi i miliona lexuesve jashtë vendit. Të dy palët lexonin adhuronin të njëjtën letërsi të madhe, moderrne. Lexuesit e huaj i adhuronin romanet e Kadaresë për të njëjtin motiv që lexuesit shqiptarë i admironin ato. Pikërisht për artin e madhërishëm të tyre dhe frymën goditëse ndaj diktaturës komuniste. Vetë shkrimtari gjenial nuk i ndante lexuesit e tij në të huaj e vendas. Të dy palët ishin, thjesht, lexuesit e tij. Adhuruesit e tij.
3.
Kadare po u jepte shqiptarëve një letërsi që nuk e kishin pasur kurrë. Dhe kjo ishte drithëruesese, emocionuese, mallëngjyese për miliona lexuesit e tij të çmuar. Me veprat e tij, të papara në letërsinë shqipe, me artin e tij gjenial, Kadare ishte tepër i çmuar për lexuesit e tij. Dhe për fat, ai nuk po lodhej aspak së shkruari dhe së godituri artistikisht diktaturën. Në të njëjtën kohë, nuk po rreshtëte së mbrojturi lirinë dhe të drejtat njerëzore të lexuesve të tij. Jo me fjalë boshe, por me artin e tij magjepsës. Për më shumë, në kohën më të zezë për admiruesit dhe vetë shkrimtarin e madh.
Arti i Kadaresë i frymëzonte shqiptarët me idenë e lirisë, i ushqente shpirtërisht, i mbante gjallë, siç thuhej atëherë. Çdo vepër e shkrimtarit gjenial ishte e vetmja gjë e bukur në duart e lexuesve të tij. E vetmja festë e vërtetë intelektuale e jetës së tyre. Kadare tronditet edhe vetë nga arti i tij i thellë, nga forca artistike goditëse. E ndien këtë thellësi, këtë përsosmëri planetare. Dhe turbullohet. Nis të ndreqë diçka, madje diç fshin e në vend të saj, diçka tjetër shkruan. Por dora i paralizohet… Shpirti i lëndohet… Pendohet… Egërsohet sërish dhe rishkruan fjalët e fshira, të nxira… Dhe e nis veprën e tij “të virgjër” në rrugën plot të papritura për te lexuesi.
Sa më shumë xhindosej diktatura ndaj shkrimtarit të madh, aq më shumë shqiptarët nxitonin të lexonin çdo vepër te re të tij. Aq më sublim bëhej adhurimi i tyre ndaj Kadaresë. Çdo botim i tij ishte verbues për diktaturën. Një shuplakë artistike, e egër, e pa mëshirtë, e ashpër mbi protretin e ngurtë të saj. Madje, ka ndodhur që edhe një vepër e pabotuar ende, vepër- foshnje, e cila, ndoshta u “vodh” natën, në shtypshkronjë, sikundër vjedhja e zjarrit në mitin e famshëm grek, u shpërnda si një stuhi nëpër tërë vendin, nga Veriu në Jug.. Zbritje në botën e Hadit, nëpër varre të hershme, kocka të vrarësh, duar të lyera me gjak deri në bërryl, hije e fantazma danteske burokratësh të lartë… Askush nuk e di si ndodhi që poema u mësua shpejt përmendësh nga mijëra lexues të shkrimtarit. Dikush dy vargje, një tjetër dy strofa dhe të tjerë gjithë poemën. Prej një kopjeje të vetme, të dënuar me mosbotim në mesnatë, ndërsa kishte nisur shtypshkrimi i saj… Dhe u recitua nëpër shfaqje për muaj e vite. Edhe pse diktatura kishte kërkuar që kjo vepër të konsiderohej sikur nuk kishte ekzistuar kurrë!!!
Në një situatë shtrënguese, nën presionin dhe vështrimin e rreptë të zyrtarëve të diktaturës, për të pranuar se kishte shkruar një vepër të gabuar, Kadare, ka shfryrë (Vërtet? Për atë Zot, po!): Po, e pranoj! Kam shkruar një vepër kundër partisë!… Një Zot e di çfarë lumturie supreme ka përjetuar brenda vetes shkrimtari gjenial në ato çaste… Vetëm shpirti i tij e ka ndier me saktësi ç’mister përmbante kjo shfryrje mitike, prometeane! Vetëm Kadare e di nëse, kur tha këto fjalë, sytë e tij shikonin ende njollat e gjakut në duart e atyre që kishte përballë… Kishte qenë njolloj si jhnnnjhnnt’u kishte thënë: Po, unë jam përbindëshi juaj!
