Më në fund Koleksionin e tij të mrekullueshëm e gjeta në një ankand në Paris. Ende s’ishte shitur. Isha kurioz për çmimin. Lulet e mullagës me brymë e gjeta rastësisht në Bernë në një sallon pikture. Ndërsa Borsalinon, njeriun pa fytyrë e pashë në dhomën e pritjes të Kryetarit të Bashkisë në Kanë.
Qëndrova në Paris dhe dy ditë të tjera për të parë si do të shkonte puna me Koleksionin. E bleu një armen, një burrë shumë i shëndoshë, shulak me kipte në majë të kokës. Thoshin se e priste avioni përjashta. Bisnesin e kishte në Paris, por jetonte familjarisht në Ishull.
Borsalinon, njeriun vetë, e kishin harruar. Ai ishte piktori. E kishin shtënë në varr me kancerin e tij. Ishin kthyer në shtëpi dhe kishin hapur kasollen në kopsht ku kishte studion. Aty ishin punët e fundit, rreth shtatëdhjetë portrete, peizazhe dhe natyra të qeta. Gjetën një letër. Ja, ç’shkruante: “Mos u nxitoni të m’i shisni. Nuk fitova kurrgjë nga pikturat e mia, veç pesë vjet burg. Mos urreni njeri. Doja të hapja ekspozitën e fundit, me shpresë se do të ringjallesha si Shën Llazari, po kisha shenjën 666. Dhe kështu ndodh. Këto punë janë frut i pesë vjetëve në qeli. Atje u bëra piktor prej kohës dhe durimit, vuajtjes dhe urisë. Prej mungesave më elementare. M’u dha mjeti i skajshëm si një armik i përbetuar dhe unë e ktheva në mik. E bëra vëlla. Kjo më shpëtoi. Prej tokës së zezë gurishte nxora këto dritëza. Nuk di sa do të ndriçojnë, por di se janë frute të mizerjes. Mos m’i shisni, megjithëse ju vuani për bukën e gojës. Një bukë, një pikturë, kështu ka për të ngjarë… Atëherë ndajini në pjesë, tre vajzat dhe dy djemtë, më e vogla të trashëgojë koleksionin. Atë ndjej më dhembshurisht se është ende e vogël. Ju dhashë bukën, po verën? Verë s’ka, se Krisht s’u bëra dot. Iki nga kjo botë pa e hapur ekspoziten e fundit që t’ju tregoja kolegëve se jam bërë dhe më i fortë, po ç’duhej tek e fundit ky gjest kryeneç për të ngjallur zili dhe mëri, më mirë kështu, i poshtëruar prej burgut, i ligështuar prej kancerit, i harruar me gjithsej… Borsalinon ia lë gruas që më duroi trimërisht gjithë ato maniera që i quaja brilante, po s’ishin veç trysni e dhunë për një të gjorë grua aq të brishtë që më shërbeu me përulësi fisnike një jetë të tërë. Unë qeshë tiran, sepse forcën e pikturës që më ndriçonte e ktheva në errësirë për të afërmin, miqtë. Shumë hoqën të më duronin. Tani që po iki, kam nevojë për shumë dhembshuri, po ajo më jepet për forcë zakoni dhe fytyrat kanë vënë maskë, se dhimbja më fort sajohet sesa ndjehet. Kam jetuar një jetë me veten, me emocionin genuin, larg shqetësimeve të vogla, harrues i vogëlimave njerëzore, i përpirë nga ëndrra për lavdi. S’kam qenë i pranishëm në asnjë lindje të fëmijëve të mi, as dija që gruaja kishte nevojë për mua, qoftë dhe për një banalitet si blerja e qumështit, e gazetës, e cigareve, sepse unë i prisja të gjitha prej të tjerëve. Jetoja thuajse me veten në studion time. Si në një ishull. Lexoja shumë. Pija pa masë. Më pëlqenin skandalet, isha i pacipë. U bëra i padurueshëm. Sepse isha në krizë. Kjo periudhë vazhdoi gjatë. Vura dorë mbi gruan. Fëmijët dridheshin para meje. Kërkoja para borxh dhe s’i ktheja. Çoroditje pa anë e pa fund, shkaku ishte kriza në pikturë. Terri i burgut më ndriçoi. Atje e kuptova se po kapërceja diçka të plotësuar, po dilja matanë të zija fillin e një zanafille. A mund t’ia nisja nga e para, nga e thjeshta e harruar, nga e veçanta dhe konkretja, nga emocioni i një gjesti njerëzor të harruar? Iu vura të ndjek nga pas atë që s’dija ta shikoja ashtu i mbyllur në studion time, jetën në atomin e saj, këqyrjen e harresave që kanë shkarë prej xhepit të grisur të kujtesës. Iu riktheva emocionit. U bëra lëng loti, u zbrujta prej ngashërimeve që i kisha patur, po s’i kisha vlerësuar prej majës që më priste. S’kishte majë, po fund. Dhe fund është elementi i vogël. Ose jeta e parë milimetër për milimetër. Isha filigranisti kinez, ai piktori i perandorit që mori urdhër prej tij që të bënte peshkun më të bukur. Kërkoi pesë vjet kohë. Qëndroi në meditim pa guxuar të hedhë gjë në letër. Pastaj kur po mbyllej viti i pestë, me një levizje të shpejtë vizatoi peshkun më të bukur në botë. Mendoj se këto shtatëdhjetë punë kanë diçka të ngja-shme me këtë histori. Po sikur të vdisnit nga uria dhe të mos m’i shisnit për një kothere bukë këto vepra? Ah, sa do t’ua dija për nder. Se ju jeni qorra, s’dini ç’po bëni. Më mirë lypni, po mos vini dorë mbi pikturat. Ose po i shitët, 1000 dollarë copa, jo më pak. Me kohë do ta kuptoni se ç’keni bërë, por do të jetë tepër vonë. E di që 666 më është vënë damkë. Kështu do të shuhem, po qoftë amshim..”
Këtë letër e bleva unë. Se atje asgjë s’kishte mbetur. Të shtatëdhjetë punët ishin shitur për 30 aspra, siç thonë.
E takova armenin në hotel dhe e pyeta për Koleksionin.
E bleva për gruan, me tha. Borsalinon e kishin blerë para se të vija unë, po do ta shtij në dorë. Do t’ia shpie gruas për ditëlindje. Ky është piktor i çuditshëm, seç ka një mister, si impresionistët, i rritet vlera dita ditës. Unë jam koleksionist, s’gaboj kollaj kur i them këto fjalë.
Ç’ishte Koleksioni? 40 ditët e një fëmije të sapongritur në këmbë, në të gjitha fazat e lëvizjeve gjersa mbërrin te uturaku. 40 pamje me një forcë si prej Mikelanxheloje në muret e Kapelës Sistine.
Unë kam letrën, i thashë.
Ç’letër?
Atë që ka lënë para se të vdiste.
Ai u mendua.
Ajo s’ishte në ankand.
Ia kam blerë së shoqes në Tiranë.
A e dini që gruaja ime është shqiptare dhe ka jetuar në Shqipëri gjer në moshën 26-vjeçare? Ajo e do shumë atë vend.
E njoh gruan tuaj. Është shumë e talentuar.
O, sa më bëhet qejfi. A biem në ujdi për letrën? Ajo ndoshta shkruan diçka për këtë piktor.
Më në fund u takova me Amalinë në një kështjellë. Ajo kishte mbetur po aq e bukur, tejet e zgjuar, me një fisnikëri fine. Ia dhashë letrën dhe ajo e lexoi. U përlot. Ai kishte blerë dhe Borsalinon, autoportretin ku dukeshin vetëm buzët e shtrënguara dhe një cep syri përplot mistikë. Ishte një borsalinë e jashtëzakonshme ku rrotulloheshin gjithë mundimet e jetës së një burri. Në atë cohë të zezë prej feltri kishte shumë ekspresivitet gjer në ngecje fryme.
Ua kam falur, i thashë për letrën.
Ajo m’u hodh në krahë dhe unë i nuhata me gjithë mushkëritë aromen e parfumit dhe taftin tronditës të epidermes së saj.
Koleksioni ishte vendosur në sallonin e madh të fëmijëve. Unë po e këqyrja me vërejtje, ndoshta dhe me buzë në gaz, se ajo gjithashtu qeshi dhe tha:
Na i kanë kërkuar 500 mijë euro. Ndërsa Borsalinon 1 milion. Nuk i shes, pres kohë më të mira.
Dhe të mendosh se ato u shitën për një krodhe bukë, thashë, po ajo s’ma vuri veshin.
Hëngrëm drekë lart në bedena dhe pamë detin. Pastaj erdhën muzgjet me një dritë të manushaqtë dhe dielli i madh i gushtit ishte aq shprehës e i shtangët sa të shtinte frikën.
Të të shkojë mendja te ai piktor që ka vdekur, thashë përsëri.
Piktorët vdesin, tha ajo. Më të mëdhenj janë pas vdekjes. Po ky është piktor i jashtëzakonshëm. Më ka tronditur, veçanërisht me Borsalinon. Një autoportret aq shprehës me një grimë tipare, një portret borsalino, i humbur në atë borsalino, një njeri si i vrarë nga maniera.
M’u duk se e kishte kapur tipin, atë tipin e njeriut që rrëshqet si gjarpri e zor të kapet plotësisht. Nuk do ta bënte romanin. Jo, nuk më besohej, veç do ta bluante për një kohë të gjatë dhe s’do të ulej kurrë për ta shkruar. Këtu kishte perëndime shumë të bukur. S’të bëhej të ikje.
U ktheva në Tiranë dhe bëra këmbë te gruaja e piktorit. Po ajo shtëpi. Po ai kopsht i lënë pas dore. Studioja e paprekur, e mbushur me pluhur dhe cerga të mëdha merimangash. Atje ishte paleta me bojëra të shtrydhura, të thara, kavaleti, muret bosh, kishin mbetur vetëm gozhdët. Ca gozhdë të ndryshkura, që m’u dukën se pikonin gjak.
S’ju ka mbetur më asgjë?
Asgjë.
Askush nuk ka ardhur më?
Një grua. U ul këmbë mbi këmbë, piu një cigare duke parë muret bosh. Ishte shumë e bukur. Më puthi. Ishte shumë e dashur. Ia dhashë të gjitha fotografitë. Ç’më duheshin?!
Sa fotografi ishin?
Shumë, mbi njëqind. Ç’t’i doja, unë jam 88, e sëmurë. S’më bëjnë më as syte, as këmbët, as duart. Aty ishin dhe pikturat se ai i fotografonte.
Kaq?
Kaq.
Pastaj iku?
Pastaj iku.
Paska ardhur, mendova dhe paska marrë fotografitë, për të cilat askujt s’i kish shkuar nëpër mend.
O, u përmend ajo, kam borsalinon origjinale, tani m’u kujtua. Po ju bëri punë, merreni.
Ishte po ajo borsalino, e shtypur prej duarve të tij. Do t’ia kisha dhënë asaj, po s’m’u kujtua. Më pyeti e shkreta, po unë isha si përgjumësh. Ju thashë se ishte shumë e bukur dhe dukej grua e zgjuar.
Shtëpia ishte tej mase e varfër, vinte një erë prej asgjëje, më e pikëllueshmja erë, si një grahmë e fundit. Në mure asgjë. Sikur këtu asnjëherë të mos kishte jetuar një piktor i madh.
Faleminderit për borsalinon, do t’ia dërgoj asaj gruaje, i thashë.
Pse, e njihni?
Isha në shtëpinë e saj në Francë, në ishull. Koleksionin e fëmijës dhe Borsalinon ajo i ka blerë në ankand. Letrën ia dhurova unë.
Asaj i shkëlqyen sytë. Ishte një si dritë qesëndie e një njeriu që s’ka besuar kurrë. Tundi kokën. E dija që në atë shitje të nxitimtë për një copë bukë kishte dhe shumë mëri, hakmarrje për piktorin, që s’i kushtoi vëmendje.
E ku di unë nga këto, shtoi me një padurim nervoz.
Ndoshta ishte koha që të ndaheshim. Po ajo më ndoqi. Bleu në qoshk një shishe kos dhe një gjysmë bukë të zezë. Duart, përplot me damarë të kërcyer blu me blana mavi, i dridheshin.
More, pëshpëriti, ajo grua seç më la një si kartë përpara se të shkonte. Shikoje njëherë dhe më thuaj, se s’më bëjnë sytë.
Ishte një çek prej 70 mije euro. 1000 euro për çdo punë, siç e kishte lënë piktori në letrën testament.
Belbëzoi diçka nëpër dhëmbë, bëri kryqin dhe u zbut e u bë si foshnjë. Iu kthjellua të parit, iu hollua lëkura, i ndriti si nëpër mjerim një shkëndijëzë përdëllimi, natyrisht për atë që kish patur burrë dhe s’i pat besuar.
Ndoshta ishte hera e parë që po i besonte.
Ia dërgova borsalinon Amalisë dhe ajo më ktheu këtë përgjigje, pasi më falënderonte për gjestet e mia altruiste: “E shita 2 milionë…” E kishte fjalën për autoportretin.
Piktori ende s’kishte varr, vetëm një tra kryq ku qe sajuar me gozhdë emri i tij.
