Blerina Rogova Gaxha (1982) është poete, eseiste, studiuese e letërsisë dhe hulumtuese e rrymave kulturore. Është diplomuar në Universitetin e Prishtinës dhe ka PhD në shkencat letrare. Është laureate e Çmimit Ndërkombëtar për letërsinë ‘Crystal Vilenica Award 2015’ në Slloveni, dhe e Çmimeve Kombëtare për Veprën më të mirë Poetike për vitin 2020 dhe veprën më të mirë në Kritikë letrare dhe Eseistikë në vitin 2021, të ndarë nga Ministria e Kulturës e Republikës së Kosovës. Libri i saj i fundit, “Memorie dhe Traumë, kujtesa e luftës 1998-1999 në letërsinë shqipe në Kosovë” është tema kryesore e kësaj bisede.
Bisedoi Andreas Dushi
Ka pak që ka dalë për lexuesit dhe studiuesit libri juaj “Memorie dhe Traumë, kujtesa e luftës 1998-1999 në letërsinë shqipe në Kosovë”. Ai fillon me një kapitull të titulluar “Letërsia si dëshmi”. Nga një optikë e gjerë prej studiueseje letërsie, jo vetëm duke u ndalur te ky libër, a i shërben letërsisë si shprehje artistike bashkimi ose njësimi me dëshminë?
Konceptin e letërsisë si dëshmi nuk mund ta trajtojmë të kufizuar në qasjen puriste letrare, por duke e vënë në kontekst të studimeve interdisiplinare dhe kulturore. Letërsia si dëshmi i referohet kryesisht letërsisë si medium i kujtesës kulturore dhe peshës së artit të fjalës për ta transmetuar dhe qarkulluar memorien kolektive, qoftë kjo brenda studimeve kulturore të Memories e qoftë përbrenda studimeve letrare. Memorie dhe Traumë: Kujtesa e luftës 1998-1999 në letërsinë shqipe në Kosovë sugjeron të vërtetat e luftës, dëshmitë, për të vetmën arsye se atë që e bën letërsia, s’e bën dot historia, dhe sepse lufta e ka më se të nevojshme kujtesën fiktive, interpretimin shpirtëror dhe emocional. Si rrjedhojë, autori i letrave në Kosovë, përveç se krijues, ai është autor/dëshmitar, autor/narrator, autor/personazh, lufta pra, duke qenë reale e jo një projeksion fiksional, e përjetuar dhe jo e vëzhguar, shndërrohet në fakt autorial e tekst autoreferencial, si në lirikë ashtu edhe në zhanret ku dominon autobiografizmi e dokumentariteti. Grisja e pëlhurës së shkrimit letrar të dëshmisë së këtij fillimshekulli, kthen vëmendjen kah një testament i ri letrar dhe një poetikë me paradigmë historinë e të vërtetën e saj dhe drejt një autori që kujton dhe rrëfen. Një metanarrativë, rrëfim mbi rrëfimet e përvojës dhe kuptimit të luftës. Nga kjo perspektivë, besoj, se studimi dhe kthimi drejt këtij testamenti të ri letrar, është borxhi im personal karshi borxhit të madh kolektiv, i cili na mbyt nëse e harrojmë, ndaj kjo vepër fton që të kujtojmë, të mos harrojmë.
Është shumë interesant titulli i librit. Përmban dy fjalë, memorie dhe traumë. Ju i përkisni asaj pale e cila e fitoi luftën. Kjo, natyrshëm mendoj, do të sillte një letërsi fitimtare, jo traumatike, por në rastin e Kosovës, ndodh ndryshe. Pse mendoni se mes traumës dhe triumfit, më shumë gjurmë ka lënë trauma në memorien kolektive?
Veprat e zgjedhura për analizë dhe interpretim flasin për ekzistencën, jo për rezistencën. Qasja ime është jashtë të gjitha ideologemave nacionale, për të ndjekur e mbrojtur vetëm vlerën estetike. Derisa lufta vazhdon jetën e saj, edhe letërsia bën jetën e vet të pavaruar. Truri poetik ka regjistruar kryqëzimin e madh historik në Kosovë në vitet e 90-ta: represionin politik, social e ekonomik, luftën, lirinë, tranzicionin – kryqëzimet e mëdha nuk mund të mos e bartin efektin e vet edhe në letërsi. Viti 1999 ndryshoi rrjedhën historike të Kosovës, dhe shënoi triumfin përmbi okupimin e gjatë të Serbisë, por taksa e këtij populli ishte tejet e lartë, u pagua shtrenjt. Lufta shkatërron, rrënon një jetë të tërë – si mund ta pretendojmë të shkuarën nëse jo nëpërmjet rrëfimeve? Shkrimtarët e kapin të vërtetën në thelb, në palcë, dhe jo rezultatet finale të saj. I dalë nga lufta, njeriu i Kosovës ishte i dërrmuar, i mundur fizikisht, shpirtërisht, ekonomikisht, i përhumbur, dhe letërsia kapi këtë esencë – të vertetën e gjuhës së traumës, të vërtetën e plagës së kullon. Si studiuese, nuk pretendoja një poetikë të letërsisë së luftës, as filozofi mbi artin e dhimbjes, synimi im ishte trashëgimia letrare e luftës dhe një qasje autentike ndaj letërsisë që doli nga mitra e luftës, krejtësisht e munguar në studimet tona letrare.
Sa herë kam lexuar letërsi bashkëkohore shqipe të shkruar nga autorë që jetojnë në Kosovë, ku trajtohet tematika e luftës, më ka çuditur josimetria mes rrëfimit të luftës në personazhet e tyre dhe monumenteve e busteve të heronjve kudo në Kosovë. Perspektiva e personazheve është ashtu sikurse e diskutuam pak më lart, traumatike, ndërsa ajo e busteve dhe shtatoreve, krejt tjetër. Të dyja janë forma arti që rrëfejnë luftën, po pse ndodh ky ndryshim kaq i madh në rrëfim?
Në shoqërinë e pasluftës në Kosovë ka dominuar narrativa heroike e luftës. Kosova është e mbushur gjithandej me momumente të heronjve, buste e pllaka përkujtimore, të cilat kuptohet se e kanë dhe e meritojnë vendin e vet, por kjo është vetëm një pamje e luftës – numri i viktimave civile të luftës është tejet më i lartë, por mungojnë hapësirat apo monumentet e memorizimit të fëmijëve, grave, burrave e pleqve të vrarë në mënyrë brutale apo të zhdukur me dhunë. Memorizimi dhe memorializimi i luftës në Kosovë, ka rrugë dhe forma të ndryshme, letërsia është një nga ato, por mediumi më i fuqishëm dhe më monumental. Heroizmi i busteve dhe shtatoreve është makiazhi metaforik i një shoqërie post-traumatike; grimosja e fytyrës së njeriut të shkatërruar, të rrënuar, letërsia ndërkaq nuk e zbukuron vdekjen, pos që portreton fytyrën reale të saj.
Qasjet teorike i ilustroni, fillimisht me disa poezi të Xhevdet Bajrajt. Pse pikërisht me të? Çfarë të veçante ka poezia e tij e zbërthyer sipas leximit të propozuar nga ju?
Në këndvështrimin tim, Bajraj është poeti ikonë i poezisë së luftës dhe i pasojës së saj në shoqëri, e poashtu poezia e tij bëhet model i transformimit të katastrofës në krijimtari. Toni pikëllues i imagjinatës poetike është i përhershëm në poezinë e tij të pasluftës; ai është vaji i Bajrajt për fatin individual dhe fatin e njeriut të Kosovës në luftë, thelbi i një poezie që mbërthen konceptin e shtëpisë, vatrës, mërgimit, kujtimit dhe traumës. Vargjet në poezinë e Bajrajt janë kryesisht të errëta, ato dëftojnë vdekjen në atdhe, sepse atdheu që la pas ishte në luftë dhe digjej. Drama lirike e autorit, e shtresuar me mjeshtri, shpreh kështu revoltën e heshtur të pa armë ndaj atyre që ia kurdisën fatin, ia vodhën shtëpinë, njerëzit, atdheun. Po kaq fort sa te Bajraj, interpretimi i pamjes tjetër të luftës realizohet në poezinë e Shqiptar Osekut, Arben Idrizit, Donika Dabishevcit apo Halil Matoshit.
Duke u ndalur te “Trupi” si armë lufte, citoni “Kësulkuqja, përrallë për të rritur” të Ag Apollonit lidhur me traumën e përdhunimeve e cila shfaqet si prezencë aktive. Është çliruar përfundimisht Kosova nga kthimi i viktimës në fajtor për këto raste dhe a është krejt e hapur t’i flasë, t’i shkruajë, t’i rrëfejë? A ka ndonjë viktimë të këtij abuzimi që është ulur dhe e ka shkruar, si fiction apo metafiction historinë e saj? Dhe nëse jo, po të kishte ndodhur, mendoni se tabloja e letërsisë shqipe në Kosovë do të paraqitej ndryshe?
Nëse të mbijetuarit e dhunës seksuale gjatë luftës në Kosovë, do ta kishin shkruar dëshminë (faktike a fiskionale) të torturës seksuale të ushtruar mbi ta, narrativa e përdhunimit në luftë, do të kishte pasur një drejtim krejt tjetër, sot, 25 vjet më vonë. Duke qenë të stigmatizuar nga familja, rrethi, shoqëria, të mbijetuarit e përdhunimit, kanë zgjedhur heshtjen dhe vazhdojnë të heshtin edhe sot. Nxitur nga fshehja e së vërtetës së kësaj plage të mbyllur brenda trupit e shpirtit të të mbijetuarve, autorët zgjodhën t’i japin zë asaj, ta përfojncë zërin e atyre që vetë s’patën guximin ta bëjnë. Hulumtimi në dëshmitë autentike anonime të të mbijetuarve të dhunës seksuale, të godet fort e drejt në zemër. Dhe kjo është plaga më e thellë e shoqërisë kosovare të pasluftës. Të gjitha këto dëshmi të kthyera në letërsi, siç ndodh te Ag Apolloni, Gazmend Bërlajolli, Imer Topanica, Adem Gashi, Donika Dabishevci, Flora Brovina, Ilire Zajmi, Vlora Konushevci, Dije Demiri, Sibel Halimi, Ardiana Shala, etj, i kam lexuar si letërsi. Nuk jam në dijeni të teksteve të mirëfillta letrare të shkruara nga vetë të mbijetuarit, ato që ekzistojnë janë tekste anonime, dëshmi anonime, të cilat i kanë provokuar autorët t’i trajtojnë, ashtu siç më kanë provokuar dhe mua si studiuese. Dhe është ky palimpsest traumatik letrar, që e shndërron letërsinë në dëshmi fiksionale të një të vërtete faktike, e cila vazhdon të mbahet si sekret publik. Rrëfimi për të mbijetuarit e dhunës seksuale gjatë luftës në Kosovë në poezi e në prozë, do të duhejt të nxiste diskutimin publik mbi një pjesë të së kaluarës e cila nuk guxon të vazhdojë të mbahet sekret publik, por është e rëndësishme të shplohet në mënyrë që ta fitojë të drejtën për pjesëmarrje në ndërtimin e kujtesës kolektive dhe ta dokumentojë e ta diversifikojë historinë e re të Kosovës.
Dhe meqë jemi këtu, duke lexuar librin, vura re se kanë shkruar më shumë këtë lloj letërsie burra sesa gra. Cila mund të jetë arsyeja?
Emri i autores grua, ndonëse më i paktë në total, është më i pranishëm mu në temën e përdhunimeve në luftë, mbase si një përpjekje për të thirrur analogji me dhimbjen e të mbijetuarve të dhunës seksuale, që shënon në vetvete një shenjë bashkëpërjetimi, një marrëveshje të heshtur humane. Megjithatë, poezia e autores grua nuk manifestohet vetëm në reprezentimin e traumës së përdhunimit seksual, por ajo prek edhe dimensionin social dhe ngre zërin revoltues ndaj vrasjes së shumëfishtë të të mbijetuarës, jo tashmë vetëm nga dhunuesi-tjetri pushtues, por edhe nga njeriu i vet -tjetri i brendshëm, siç i flet në raste të tjera qenies së traumatizuar në shoqërinë në tranzicion.
A besoni se nëpërmjet zbërthimit letrar të luftës, ajo mund të kuptohet edhe më mirë nga ata, nga ne që nuk e kemi jetuar atë?
Trajtimi i letërsisë së këtyre dy dekadave dëfton se sa e egër është lufta, sa e brishtë është kujtesa dhe sa e fuqishme është letërsia – arkivi i mendjes për ta mbajtur gjallë memorien. Prandaj, ky studim provon e dikton se nëse historia shkruan të vërtetën e një lufte të një vendi, një kohe, ajo mbetet një përvojë e histori nacionale, por e përkthyer në letërsi, shndërrohet në dëshmi universale të humbjes, terrorit dhe vdekjes. Përtej diskursit të ftohtë historik, politik apo diplomatik, letërsia është e aftë ta jap klithmën e viktimës, të eksperimentojë e të hulumtojë skutave të errëta të qenies në zgrip të ekzistencës, duke arritur kështu ta heshtë e ta trondisë lexuesin e ndryshëm. E vërteta e dhimbjes e shplimi i saj përtej kufijve, ishte dhe misioni im si autore, përtej pasionit letrar.
Personazhi kryesor i letërsisë së pas luftës, “heroi” si të thuash, kryesisht nuk del i tillë, por e kundërta, pra anit-hero. Kujtoj Ollurin me “Bartësi i shpirtrave të përzënë”, fjala bie, po dhe të tjerë, Mehmet Kraja për shembull me “Prishtina” dhe “Liria ime”. Të jetë kjo pasojë e ndonjë zhgënjimi të ardhur pas mbarimit të luftës? Pritej diçka tjetër pas saj, por në fakt, realiteti qe ndryshe?
Personazhi i kësaj letërsie është viktima civile e luftës. Kërcënimi i vazhdueshëm i dhunës, liria e brishtë dhe realiteteti i ashpër i pasluftës, kanë gjeneruar poezinë e prozën në të cilën e kaluara traumatike rrjedh në të tashmen. Ndja, bëhet e pamshmangshme letërsia si paraqitje e një jete të rrënuar dhe e një njeriu në margjina, i cili shpallë qenien njerëzore në kompleksitetin e saj, një qenie e revoltuar, shpesh e zhgënjyer dhe dëshpëruar.
Olluri provon të rindërtojë arkitekturën e një jete të brendshme të personazhit të përhumbur nën dhunë, i cili i ndryrë në muret e parrënuar të së shkuarës, dëfton metafiziken e njerëzores nën shtypjen e pushtetit që transformohet në frikën individuale, në kohë lufte apo në kohë paqeje. Kraja ndërkaq, zë pikën e përqendrimit në zonën e ndërmjetme të kapërcimit nga lufta në liri. Mbyllja e një epoke dhe fillimi i një tjetre mund të rrumbullakohet si botë më vete, një tëilight zone, në të cilën nuk sosin rrëfimet e euforisë, shthurjes dhe bizariteteve. Romani “Edhe të çmendurit fluturojnë” apo “Prishtina”, të vënë në zonën e papërcaktuar të luftës dhe të pasluftës, ofrojnë një reprezentim të shkëlqyeshëm, psikanalitik, social e kulturor të njeriut të Kosovës, të sapo dalë nga epoka e errët. Koha e ndërmjetme, si një dramë e shëmtuar kolektive që prodhon një kohë e pa ligj dhe një vend i pa zot, shtron dramën e të përhumburve dimensioneve të indiferencës, imunitetit ndaj rënieve humane, por arrin ta portretojë me saktësi individin e pasluftës, agresionin e turmës që e përdhunon lirinë, vdekjen dhe epshin e njeriut që rron sipas rastit e çastit në ditët e para të lirisë, para se të vetëshembet.
Praktikisht, teksa i afrohemi mbylljes së kësaj bisede, në rastin e Kosovës, a ja ka dalë letërsia ta paraqesë, ta rrëfejë shoqërinë?
Letrat e kujtesës së luftës në Kosovë, janë dëftuese të rrugëve në të cilat letërsia si art i fjalës jo vetëm që e risjell dhe e rindërton të kaluarën, por gjithashtu reflekton në kuptimin e realitetit të ri dhe ndjenjën e përkatësisë, siç ofron edhe mundësinë e eksplorimit të një bote që ringrihet mbi rrënojat e së shkuarës. Vepra letrare e trajtuar në këtë kornizë mbetet brenda poetikës së kujtesës, por njëkohshëm shkruan dhe biografinë e njeriut të shkelur kosovar si mikrokozmos i njerëzimit. Me dëshmi efektive (auto) biografike dhe poetike të krimeve kundër njerëzimit, poezia dhe proza kanë amplifikuar zërin drejtuar kundër idesë së luftës dhe çdo lloj terrori; interpretimi shpirtëror dhe emocional i luftës që shkon paralelisht me të vërtetën, u ofron lexuesve një këndvështrim tjetër mbi kuptimet dhe interpretimet, për faktin se “aftësia jonë për t’i dokumentuar përvojat e kaluara, i mbron themelet e individualitetit njerëzor”.
A është realizuar me sukses rikrijimi letrar i së shkuarës?
Letërsia e studiuar ofron një tjetër perspektivë ndaj luftës së viteve 1998-99 në Kosovë dhe ndikimit të saj. Veprat e studiuara shpalosin mikroperspektivën e historisë së luftës nga këndvështrime dhe qasje të ndryshme, herë duke i dhënë zë viktimave, e herë duke e përforcuar zërin e njeriut në tranzicion dhe luftën e tij për mbijetesë dhe fuqizim. Kjo letërsi po aq sa rikrijon të shkuarën, po aq sa shkruan dëshminë letrare të luftës, flet edhe për sfidat e drejtësisë tranzicionale dhe integrimit social në Kosovë, duke dëftuar rolin e viktimave dhe të të mbijetuarve të të gjitha kategorive në kuptimin e luftës dhe ndërtimin e memories kolektive.
Kur do të jetë koha, sipas jush, e cilit brez letrar e njerëzor, në të cilën letërsia shqipe në Kosovë do ta tejkalojë memorien dhe traumën e shkaktuar prej luftës?
Letrat e kujtesës kanë peshën e madhe të kundërpërgjigjes ndaj harresës: ato nxisin e inspirojnë krijimin e rrëfimeve autentike të cilat nga një dëshmi autoriale, bëhen dëshmi e të tjerëve, meqë mbërthejnë një kuptim më gjithëpërfshirës dhe ekzistencial të aspekteve universale të ekzistencës. Është evidente se transmetimi i memories kolektive dhe individuale të luftës dhe i traumës si pasojë, është ende në fazat e para të reprezentimit letrar dhe lufta e viteve 1998-1999 në Kosovë do të ketë padyshim interpretime të reja e të ndryshme në ligjërimin letrar në vazhdim. Mbase, dekada më vonë, kur plagët të mos kullojnë e koha t’i shërojë sadopak, letërsia do të vështrojë nga lufta me rrallë, por jehona e saj do ta ndjekë gjatë.
