Institucionet letrare, ndër to edhe gazetat, redaksitë e tyre, janë dukuri të përgjithshme, universale në konceptin, qëllimin, strukturat, funksionin. Gazeta Drita (1961-1990; – 2007), organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, e pranëvënë me gazeta a revista të tjera, homologe në vende me liri mendimi, ka qenë, thuajse, e ngjashme në strukturë dhe në organizim. Ndërsa, në koncept, qëllim dhe funksion ka qenë ndryshe dhe e kundërt, sepse, këto ishin një përzierje bipolare: letërsi-ideologji, ose, anasjellas.1)
Dalja e kësaj të përjavshmeje letrare dhe artistike, në janar 1961, e para dhe e vetmja në Shqipërinë e atëhershme, natyrisht, ka qenë ngjarje. Për letërsinë dhe artet në vetvete, në autonominë e tyre, ishte domosdoshmëri e brendshme e proceseve krijuese. Vitet 1960, sikurse vërehet, tanimë, edhe në rrafshin historiografik, kanë shënuar kufirin e një ndryshimi cilësor me letërsinë e viteve 1950, sidomos me poezinë dhe prozën e brezit më të ri të shkrimtarëve, disa prej të cilëve u bënë përfaqësues kryesorë të saj. Mirëpo, në totalitarizmin stalinist, çdo institucion letrar, apo, artistik, që ngrihej, domosdoshmërisht kishte dhe qëllim ideologjik. Prandaj, është vështirë të thuhet, nëse, fillimisht u paramendua funksioni i saj ideologjik, dhe erdhi mendimi nga lart, apo, u paramendua funksioni letrar nga shkrimtarët poshtë, dhe, pastaj, dihej, që do t’i bashkëngjitej detyra ideologjike. Edhe Drita, krahas propagandës për dogmën e realizmit socialist, do të ishte dhe libri, regjistri a dosja e hapur në të cilën do të shpreheshin me dëshirë shkrimtarët dhe artistët. Kështu, që, ishte edhe një mënyrë kontrolli publike. Shmangja nga vija zyrtare, nëpërmjet saj, nëse do të kishte, bëhej e dukshme dhe e dokumentuar.
Titulli, i huazuar nga Rilindja 2), qe domethënës, me kulturë e endje poetike. Edhe Gëte, e mbylli jetën, duke shqiptuar: Mehr Licht!/Më shumë dritë mendimi! Rimarrja e tij ndërmendte traditën më të njohur të shtypit shqiptar, që prej fillimit deri në vitet 1930. Para saj kishin pasë dalë pesë gazeta e revista me po këtë titull. Shqiptarët, ndonëse, në zemër të Mesdheut, ku dielli përcëllon, asnjëherë nuk kanë pasur mjaftueshëm: dritë kulture, arsimi, dijeje, shkencore, qytetarie, politike, shtetërore. Një titull kaq i pëlqyer dhe i përdorur nga gazetarët dhe shkrimtarët, veç dëshirës e qëllimit, shënon edhe obsesionin e tyre për të plotësuar idealisht dritën e munguar.
Për shumë vjet, mbi kokën e gazetës ishte thënia e Naim Frashërit “Dhe drit’ e diturisë përpara do na shpjerë”. Megjithëse, domethënia e saj anonte nga dituria, arsimimi, të cilën, revista e parë rilindase Drita–Dituria e kishte qëllim dhe lëndë kryesore, përsëri, edhe drita letrare artistike, përveç dijes së metaforizuar, kishte rrezen e vet. Me sa ishte e lejueshme, përcillte dritë emocionale, pastronte dhe emanciponte, shpirtin njerëzor.
Pas Plenumit famëkeq të KQ të Partisë (1973) kundër liberalizmit në letërsi dhe arte, thënia e Naim Frashërit u zëvendësua me thënien e Enver Hoxhës “Shkrimtarët dhe artistët janë ndihmës të partisë në edukimin komunist të masave punonjësve”. Ky ndryshim rrënjësor i idesë për Dritën (jo për lëndën dhe qëllimin, të cilat edhe më parë ishin po ato) zëvendësonte iluminizmin rilindas shekullor e panbotëror. Fjala ndihmës, shërbëtor, çirak i vinte shkrimtarët dhe artistët, sikurse ishin, në vartësi të hapur dhe në shërbim të plotë të ideopolitikës. Drita (1961-1990) e tillë ishte, edhe pa thënien e vartësisë. Filozofia iluministe naimjane, pa mohuar dëshirën e ndoca idealistëve, kishte qenë demagogji, sa për të përfituar në autoritetin e saj, duke ndërmendur një traditë dhe emër tepër të çmuar.
Atëherë, pati edhe shenja të përngjasimit me Revolucionin Kulturor Kinez në përkrahjen e posaçme të shkrimtarëve amatorë nga klasa punëtore, me botimin me përparësi të krijimeve të tyre, punësimin në redaksi, praninë në kolegjiume letrare e artistike, në tërheqjen e mendimit kritik të masave punonjëse, punëtorëve, ushtarëve e ushtarakëve. Krahas këtyre përshtatjeve à la chinoise u mbart edhe vet gjedhja tejet proletarizuese me botimin e poezive dhe të tregimeve kineze, të shkruara nga grupe punëtorësh, ose, Gardistësh të Kuq, pa emër e mbiemër autorësh, thjesht me mbishkrimin- nga një grup punëtorësh, gardistësh të kuq.
Në gazetë, shkruhej “Organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë”. Formalisht, ishte në vartësi të Kryesisë së saj, e cila e ndiqte me vëmendje, jepte porosi e bënte vërejtje, sidomos profesionale.3)
Mirëpo, si çdo organ shtypi, edhe Drita ishte në vartësi të epërme nga Zyra e Shtypit në KQ të Partisë, dhe përmbi të, nga sekretari i KQ për ideologjinë, Ramiz Alia. Mbikqyrej, po ashtu, nga zyra kulturore në Kryeministri, nga sekretari ideologjik i komitetit të Partisë të Tiranës, dhe, në fund, nga komiteti i partisë i Rajonit nr.1, ku përfshihej administrativisht Lidhja e Shkrimtarëve. Këtyre vëzhguesve nuk u binte radha të bënin vërejtje, se kishte zëra të tjerë madhorë. Për të qenë brenda, edhe ata rrinin me laps në dorë, për të kapur shkarjet, dyshimet e tyre i dërgonin lart. Një rrjet kaq i gjerë mbikqyrjeje të shumëfishtë, pa harruar lexuesit syçelë të ideologjizuar, edhe sikur mos të donin shkrimtarët e artistët, do të shndërrohej edhe në organ a institucion ideologjik, në të cilin funksioni letrar ishte dytësor. Mbikqyrja institucionale e masive e hapur, shoqërohej, plotësohej e saktësohej me një mbikqyrje tjetër, me mjete përgjimi. 4)
Vartësia prej kryesisë së Lidhjes shtonte një përbërës ndërlikues, ndërfuste mëritë a egon vetiake. Klanet e grupet e kishin të pamundur. Ndonjë nga ata, që kishte pushtet, në kryesi, me forma të tërthorta arrinte të zbehte lavdinë e shemrit, ta mënjanonte nga veprimtari e nderime të caktuara. Më të ndjeshme ishin situatat e ndeshjes së rivalitetit Agolli-Kadare, kryetar dhe anëtar kryesie, asnjëherë me cilësimin e njëmendët, por, i shtyrë në prapaskenë, dhe, i mbuluar me shkaqe të tjera. Shkaku i pakënaqësisë jo rrallë “gjendej” në redaksi, te sektori i kritikës, i cili, sipas situatave, gjykohej, herë, se vepra e re e Kadaresë nuk ishte vlerësuar meritueshëm, dhe, herë të tjera, se ishte vlerësuar tej masës së “merituar”. Kryeredaktori, gjithashtu, dhe sekretar i partisë së Lidhjes, e përdorte “mjeshtërisht” këtë “rivalitet” lavdie, në emër të parimeve, duke fituar mbështetjen e kryetarit dhe besimin e eprorëve më lart. 5)
Pavarësisht situatave të vartësisë e të mbikqyrjes, Drita ishte ndër katër gazetat kryesore më të lexuesshme, edhe pse për të tjerat pajtoheshin të gjitha bibliotekat e qyteteve dhe të fshatrave, institucionet e fushave përkatëse, dhe mijëra qytetarë nga trysnia psikologjike për të treguar devotshmërinë ndaj sistemit.
Me shkrime kritike, recensione, shkrime përgjithësues, informacione dhe njoftime, ajo ka përcjellë ecurinë e letërsisë, të arteve pamore dhe të muzikës shqiptare. Duke botuar poezi dhe tregime të zgjedhura, nga krijimtaria më e fundit, ka ndikuar, gjithashtu, te lexuesi për ta ndjekur letërsinë në vazhdimësi. Drita, tanimë, është në shkuarën. Në të sotmen i përket historiografisë së letërsisë shqipe, që nuk mund ta përjashtojë të vetimin institucion të përjavshëm të jetës letrare dhe artistike në atë periudhë.
Vjeshtë, 2021
Shënime:
1. Kryeredaktorët: Kryeredaktori i parë ka qenë Llazar Siliqi. Pas tij, Dalan Shapllo, Ibrahim Uruçi, që u ndëshkua për liberalizëm; Duro Mustafaj, Xhevat Lloshi, Zija Çela, Bardhyl Londo, etj. Kanë punuar Ismail Kadareja, Abdurrahim Myftiu- kritik, Viktor Qyrku- poet dhe përkthyes, Moikom Zeqo, Frida Idrizi (Zeqo), studiuese kritike, Vath Koreshi, Diana Çuli, Teodor Keko, Rudolf Marku, Xhezair Abazi, kritik; piktorët: Pandi Mele, Qirjako Meniko. Kryeredaktorët, me ndonjë përjashtim, ishin shkrimtarë, ose, kritikë personalitete. Redaktorët me formim përkatës dhe të përkushtuar.
Struktura. Redaksia kishte pesë sektorë dhe shtatë redaktorë: sektori i krijimtarisë, poezi, prozë. Redaktor Vath Koreshi, Diana Çuli, më vonë Bardhyl Londo; kritika letrare, redaktor Bashkim Kuçuku; tradita, redaktor Ruzhdi Qatipi, i cili ndiqte dhe fushën e muzikës; artet pamore, skulptori Sofokli Koci, më vonë Ferid Hudhri; Sektori i jashtëm, për traditat letrare kulturore dhe bashkëkohore të letërsive të huaja, Pirro Naçe. Donika Fështi ishte në vartësi të kryeredaktorit, herë i bashkëngjitej sektorit të krijimtarisë, herë të traditës. Sekretar kolegjumi, kritiku Abdurrahim Myftiu, i cili u ndëshkua, se dërgoi për botim disa poezi të Ismail Kadaresë, ndër to, dhe, Në mesditë Byroja Politika u mblodh/Pashallarët e kuq. E zëvendësoi shkrimtari Thoma Frashëri. Gjithashtu, kishte një kolegjium, si organ drejtues e këshillues me shkrimtarë, kritikë, muzikantë, piktorë: Ismail Kadare, Odhise Paskali (skulptor); Çesk Zadeja (kompozitor); Pandi Mele (piktor), etj. Korektore, përcjellëse e gazetës në shtypshkronjë, Shpresa Hoti.
Drita kishte Çmime Vjetore për tregimin, ciklin me poezi, kritikën, studimin, përkthimin, ilustrimet dhe karikaturën më cilësore, të cilat shpërbleheshin me pare, ose, dhurata simbolike: libra, makina shkrimi, magnetofonë. Ndarja e çmimeve shoqërohej me mbrëmje festive në kampin e Dajtit, në Ishull-Lezhë, kampin e Divjakës, me pije, muzikë e humor me artistë të ftuar.
Më pak i njohur, sot, për lexuesin e letërsisë është Pirro Naçe. Me kulturë të gjerë dhe të disa anshme, duke përfshirë teknikën e fotografisë, historinë e saj, letërsinë, deri për mjekësinë. Zotërues i frëngjishtes, italishtes dhe çekishtes. Kishte studiuar në Pragë (Çeki) për regjisurë. Gazetar i njohur i viteve 1950, që përcillte në Radio-Tirana vizitën e Nikita Hrushovit në Shqipëri. Fotograf i shtypit, me një koleksion prej qindra filmash, marrë në vende të ndryshme të Shqipërisë, mjeshtër i portretit, autori i disa ekspozitave vetjake fotografike në Tiranë, Paris, e gjetë në Europë. I pari, që hapi kurse për fotografi dhe krijoi lëndën përkatëse në Institutin e Lartë të Arteve/Akademia e Arteve. Ka qenë i vetmi redaktor, për të cilin, kur do të vinte në Drita, ka folur, në mbledhjen e punonjësve të Lidhjes, Ismail Kadareja, duke i çmuar përvojën, kulturën dhe nderin, që i bëhej gazetës me ardhjen e tij. Në arkivin e familjes kishte tri letra të Faik Konicës, dërguar të atit të Piros, Andrea Naçes, i cili, në SHBA, ka qenë mik i afërt i tij, vatran i njohur. Përgjigjen e një letre, në të cilën Andrea e këshillonte të kthehej për t’i shërbyer Shqipërisë, të krijonte familje, etj., Konica i a kthente me ironi: “Të mirën më do, edhe ti Ndreko! Më këshillon të vinj në Shqipëri të më rrjepën edhe këtë çikë lëkurë që më ka mbetur.” Padrejtësisht, emri dhe ndihmesat e Piro Naçes nuk janë përfshirë në Fjalor Enciklopedik Shqiptar.
Vendndodhja: Redaksia ka qenë bashkë me zyrat e kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, në ish Shtëpinë e Oficerëve, Rruga e Kavajës, ku, në vitet 2000, u vendos Ministria e Kulturës. Më parë ka qenë, përsëri nën sqetullën e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, tek ish shtëpia e Musa Jukës, majtas rrugës së Kinostudios.
Në katin e dytë, ka qenë një sallë, në krye të korridorit, e cila u nda me qelq kristali në zyra të vogla, pa ndërhyrje në arkitekturë. Ngjitur saj, majtas, në dalje, zyra e kryetarit, Dritëro Agolli, zyra e sekretarit për letërsinë, Anastas Kondo/ Llazar Siliqi, zyra e sekretarit për muzikën, Feim Ibrahimi. Në anën e djathtë, Zyra e Edukimit, në të cilën ishin specialistë të muzikës- Simon Gjoni (kompozitor, pedagog), pas tij, Thoma Simaku (kompozitor); për letërsinë, shkrimtarët, radhazi: Teodor Laço, Hasan Petrela, Thoma Frashëri, Natasha Lako. Aty ishte dhe Zyra e Kuadrit/Burimeve Njerëzore. Më tej, zyra e kryeredaktorit të Dritës; ngjitur sekretari për artet pamore, piktori Kujtim Buza. Në katin përdhes ishte redaksia e revistës Nëntori, zyra të administratës, laboratori fotografik. Me vlera të veçanta arkitekturore, historike dhe artistike ishte Salla e Madhe e Klubit të Lidhjes, në katin përdhes. Shumë e lartë, me dekore skulpturore në tavan, dhjetra llampa të vogla, me parket. E pajisur me kolltuqe, karrige e pupe, tryeza të vogla për të biseduar me bashkëpunëtorët, dhe, shkrimtarët, artistët dhe gazetarët me njëri tjetrin. Lyerjen dhe arredimin e saj e mbikqyrte mjeshtri i skulpturës, Odhise Paskali. Në të ishte gjithmonë një pianio e madhe dhe një e vogël për koncerte dhe veprimtari të tjera, që organizoheshin në Klubin e Lidhjes. Përbri ishte Kafe-bufeja, më e vogël dhe po aq e lartë sa salla, ku vazhdimisht, prej mëngjesi deri në orën 22.00, ishte vendpushimi i shkrimtarëve dhe artistëve. Midis katit përdhes dhe katit të dytë ishte, pjesërisht, një minikat me zyrat e llogarisë dhe WC. Dikur, kur qe Shtëpi e Oficerëve, ishte vendi i aparaturave filmike. Prej andej filmat projektoheshin në sallë.
Nëntokë ishte biblioteka e Lidhjes me libra, revista e gazeta në shqip, që dilnin në Tiranë, Prishtinë dhe Shkup, në gjuhë të huaja: anglisht, frëngjisht, italisht, rusisht, gjermanisht, kryesisht, të fushës së letërsisë dhe të arteve të tjera.
Fatkeqësisht, prej vitesh, salla nuk është më e tillë. Mendje shumë të ngushta, të prirura për të shkatërruar dhe për të shkelur mbi historinë dhe traditat, pa brejtje në ndërgjegje, e shkatërruan, duke ndërtuar një lloj kati midis, aq i ulët sa nuk ngre dot kryet se takon në tavan. Në atë sallë janë ulur, kanë kuvenduar, debatuar a grindur të gjithë shkrimtarët dhe artistët, akademikë, profesorë, gazetarë, politikanë, shkrimtarë të huaj, të atyre viteve, dhe të brezave të mëparshëm: Eqrem Çabej, Aleks Buda, Lasgush Poradeci, pa përmendur figura të tjera politike dhe ushtarake të llojeve më të ndryshme: në mbretëri, pushtimin fashist e nazist, pas lufte, kur ishte Shtëpi e Oficerëve.
Lart, në tarracë, është një papafingo. Me qenëse unë flija në redaksi, sekretariati i Lidhjes u kujdes dhe e përshtatën për dhomë. Atje kam jetuar tre vjet. Për disa kohë, erdhi dhe poeti Llambro Ruci, redaktor te Nëntori, dhe kritiku Ferid Hudhri, redaktori i arteve pamore te Drita. Në dimër ishte shumë ftohtë. Kur, tarraca dhe e gjithë Tirana, mbulohej me borë, ishte bukuri e rrallë. Në verë flija jashtë, në tarracë, në qiell të hapur, nën yje dhe hënë.
Teknika e gazetës. Në fillim Drita doli në format të madh, katër faqe. Prej 1972, në format mesatar, 16 faqe. Tetë faqet e brendshme, titujt dhe vizatimet ilustruese të poezive dhe të tregimeve, ishin me ngjyrë blu në të kaltër.
Shumë vite gazeta dilte te shtypshkronja poshtë zyrave te Zëri i Popullit, në shëtitoren kryesore, para ish hotelit Arbëria për nga materniteti. Më vonë, kaloi në Kombinatin Poligrarfik, në rrugën Ali Demi, para se të mbërrish te ish Uzina Traktori, për në Shkozë, në të cilin dilnin dhe gazeta të tjera dhe librat. Teknika tipografike ishte me linotip, një lloj makine daktilografike, ku shkrimi derdhej në shkronja plumbi. Krejt procesi ishte me punë dore. Për një shkronjë a fjalë riderdheshin disa rreshta. Shpesh, në vend që të ndreqeshin, prisheshin edhe më shumë. Fletët e gazetës stampoheshin në flan, një lloj si letër dylli. Thuhej, se kushtonte shtrenjtë. Në fund, shumëfishohej në rotativë. Puna në shtypshkronjë ishte nga më të vështirat dhe me më përgjegjësi. Për çdo gabim ideologjik, ose, teknik, redaktori përgjegjës, që kishte radhën në shtypshkronjë, mbante përgjegjësi. Puna, herë-herë, zgjaste deri afër mëngjesit, Një stërlodhje psikologjike e trupore, mes avujve të dëmshëm të plumbit, për të cilën duheshin dy-tri ditë për ta marrë veten.
2. Historikisht Drita-Dituria (1884-1885) ka qenë, në mos e para, ndër të parat revistë, e përmuajshme, kulturore, letrare dhe arsimore shqiptare, në të cilën janë botuar edhe vepra të Naim dhe Sami Frashërit.
3. Kryesia miratonte organikën, emrat dhe pagat e punonjësve. Redaktorët i përzgjidhte kryeredaktori, i miratonte kryesia dhe vendoste Drejtoria e Shtypit. Kryeredaktori miratohej prej sekretarit ideologjik të KQ të Partisë.
4. Në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe të Artistëve kishte jo pak bashkëpunëtorë, ose, familjarë të punonjësve të Sigurimit të Shtetit, të shpallur e të pashpallur. Për këdo, që vinte, në redaksi dhe në Lidhje, pa një lloj biografie në fushën e letërsisë dhe të arteve, kishte një pikëpyetje. Po ky/kjo nga doli? Në Sektorin e Edukimit ishin dy ish oficerë ushtrie, njëri kishte një emër me disa romane, dhe tjetri kishte shkruar vetëm një roman me histori sigurimi. Më vonë erdhi një pedagoge e gjuhës ruse, me të shoqin oficer i njohur i Sigurimit. U shtua dhe një shkrimtar tjetër, që, gjithashtu, kishte shkruar vetëm një roman po me histori sigurimi. Edhe një shoqe, në Zyrën e Kuadrit/Burimeve Njerëzore, që nuk u mësua kurrë, se përse erdhi. Drejtori i mëparshëm i Klubit të Lidhjes nuk kishte asnjë lidhje kulturore me institucionin. Tjetri pas tij, balerin i dështuar, që kishte shetitur vendet e demokracive popullore në shoqërim të Ansamblit të Këngëve dhe të Valleve Popullore, e thoshte vet, se ishte i tillë, madje, mburrej edhe pas 1990-s.
EPISOD. Disa vjet kam fjetur në zyrën e gazetës dhe në papafingon e ndërtesës së Lidhjes, në tarracë. Veç drejtorit të Klubit dhe pastrueseve, çelësin e hyrjes e kisha vetëm unë. Një pragmbrëmjeje, kur ndërtesa qe e mbyllur dhe s’ kishte asnjë, po shkoja në redaksi. Pa pritur më del përpara një burrë, trup madh, i shëndoshë, sa m’u duk se kishte zënë krejt atë korridor të ngushtë. Një i panjohur, në institucionin e mbyllur? Hajdut, – mendova, meqenëse, Kafe-Bufenë e Klubit të Lidhjes e kishin vjedhur nja dy herë. Me frikë, në pamundësi tjetër, eca drejt, ndërsa, ai po vinte përballë meje. Sapo kishte dalë, ose, nga redaksia, ose, nga zyra e kryetarit, dyert e të cilave ishin ngjitur. Atë fytyrë nuk e kisha parë kurrë, më saktë, sikurse doli, nuk e kisha fiksuar. Ai buzëqeshi, më foli në emër, duke shqiptuar të dhëna për mua për të më treguar, se më njihte mirë.
-Nuk më njeh?! – tha, në intimitet.
– Jo! Ç’kërkon këtu dhe nga ke hyrë, kur zyrat janë të mbyllura?
– Edhe unë këtu punoj, po nuk më mban mend ti.
Vazhdoi me të tjera për të më bindur, se çdo gjë ishte në rregull.
– Me që thua kështu, do flas në telefon me kryeredaktorin.
– Lëre kryeredaktorin, fol me Dritëroin, se më njeh më mirë. Thuaji që jam B.
Dritëroi, qeshi me historinë, që i tregova.
– Lëre B., ka punën e tij!
U mësova me fytyrën e tij, se e shihja shpesh në Klubin e Lidhjes, por asnjëherë nuk e mora vesh, dhe as pyeta veten, se çfarë ishte. Në Festivalin Kombëtar Folklorik, në Gjirokastër (1978), në rrugët e kalldrëmta për në Kala, ku zhvillohej festivali, në grupin e sigurimsave, që kontrollonin ftesat, pashë dhe B. S. Atëherë e kuptova çfarë ishte. Përsëri, nuk shkova më tej, pse kishte qenë në zyra. Vonë, me daljen e romanit Koncerti, në të cilin historitë e përgjuesve, kinse, në Kinë, janë tmerruese, më në fund, mora me mend, se çfarë po bënte në atë orë në zyrat e Lidhjes dhe të gazetës.
5. Kryeredaktori Duro Mustafaj, i ardhur nga Zëri i Popullit, sektori i Letrave nga Populli, masovik me mendësi e veprime populiste, e zbriti Dritën në shkallaren më të ulët të historisë së saj. Një koleg, kritik letrar, redaktor në një gazetë të njohur politike, duke luajtur me fjalën, na përshëndeste me shprehjen: “Ç’thotë e përvajshmja? Ç’kemi nga e përvajshmja?”
Duke qenë edhe sekretar i partisë, kur i a arrinte, qëndrimet populiste i ndërfuste dhe në veprimtari të Lidhjes. Për të, të gjithë duhej të bënin të njëjtat punë e të kryenin të njëjtat detyrime shoqërore, me përjashtim të atyre, që kishin probleme shëndetësore. Nëse, organizata profesionale do të shkonte në ndihmë të fshatit për korrje, zakonisht, në Bërzhitë, do të vinin tërë punonjësit, prej shoferëve deri te Dritëro Agolli, Llazar Siliqi, Ismail Kadareja, etj. Në raste të tilla, Ismail Kadarenë, që u shmangej këtyre, e prapandiqte, sa detyrohej e vinte, për të folur para nxënësve të shkollës tetëvjeçare në Bërzhitë, në hapje transheje me kazma e lopata, mbi kodrat e Kombinatit të Tekstilit. Nga inferiorizmi, mediokriteti kulturor e populizmi, që, në kryesi, e shpinin në përplasje me të, ndjekja i qe kthyer në obsesion. Me çdo mënyrë përpiqej ta kishte në ndonjë lloj vartësie a kontrolli. Disa herë kishte ndërhyrë në administratë për ta vënë në listën e shërbimit ditor/dezhurnit, te dera e ndërtesës së Lidhjes. Natyrisht, ai nuk kishte vajtur asnjëherë. E zëvendësonte dikush. Në një përvjetor të festave të Nëntorit, kur kishte shërbim 24 orësh, natën, kishte vendosur dhe Kadarenë, i cili qe në situatë të vështirë nga kritikat.
EPISOD. Binte shi dhe ishte ftohtë. Kthehesha nga jashtë. Në krye të sallës së madhe, afër derës, ku ishte televizori, pashë Kadarenë ulur në një kolltuk, veshur me golf dhe një batanie përbri. Ngjarje! Nuk kishte ndodhur kurrë! Më erdhi keq. I vetmi shkrimtar shqiptar me emër në botë, bënte roje nate, pikërisht, në Lidhjen e Shkrimtarëve! Ai, që e do letërsinë dhe ka nderim për një shkrimtar të tillë, kaq të vlerësuar, cilido qoftë, nuk e pranon nëpërkëmbjen ndaj tij.
– Më vjen keq, – i thashë, erdhi radha deri tek ju?
– ……………………………………..
– Si do ta shtyni?
– Një natë është, do lexoj, kam marrë libra me vete.
Kishte dy-tre libra në rusisht.
– Është ftohtë. Rri unë në vendin tuaj.
– Jo, – kundërshtoi. Mund të bjerë telefoni, sa për bela. Pastaj, ti fle lart (në papafingo), telefoni është këtu.
– Telefonin e kam dhe lart, po do zbres poshtë.
U bind, mori batanien, librat, dhe shkoi.
Të nesërmen, i shtrembëruar nga çfarë përmbante brenda, më vjen kryeredaktori.
– Eja, pak në zyrën time, – më thotë.
Pa e mbyllur derën, tepër i nervozuar, filloi me zë të lartë.
– Pse ke fjetur mbrëmë poshtë në sallë? Atje është telefoni i gatishmërisë.
Ngriva. Ai vazhdonte.
– E di, që, ti, nuk gënjen, dhe do thuash të vërtetën. Ja, si i bën bisht Ismail Kadareja. E mban veten mbi të tjerët. Largohet dhe nga dezhurni i gatishmërisë….
– …………………
– Mos vra mendjen të më gënjesh. Kur erdhën pastrueset, ti flije poshtë. Ismaili nuk ishte. Thuaj, ndenji dezhurn, apo, iku para se të vinte. Ky është problem, do ta shtroj në organizatën e partisë.
Fola pas një heshtjeje të gjatë.
– S’ka ndonjë të fshehtë. I thashë, unë, me këmbëngulje, ta zëvendësoja.
– Tiii?! Ç’tu desh!? Pse ndërhyn në punët e partisë? Ajo listë për Ismail Kadarenë ishte bërë. Ishte provë për të.
E mblodha mendjen.
– Unë të thashë të vërtetën. Në se e bën problem, dal në rolin e provokatorit. Do mendojë, se këmbëngula ta zëvendësoja, që të binte në kurth. Kaq më njeh, që këtë nuk e pranoj. Le të kem çdo pasojë. Por, do t’i sqaroj të gjithë, me shkrim dhe me gojë, kryesinë, organizatën e partisë, bashkimet profesionale, dhe më lart për të gjykuar. Ai nuk ka faj, as i shkonte ndërmend të largohej. E detyrova unë.
Kur pa vendosmërinë time, ndryshoi.
– Mirë, – tha, qetë. Me që u tregove i sinqertë, nuk do ta bëj problem. Ke bërë një gabim të madh. Ke futur hundët atje ku nuk duhet.
Me sa duket, nuk e bëri problem. Vetëm njëra nga pastrueset thoshte, me kënaqësi, poshtë e lart, si lajmin kryesor të ditës «Ismaili nuk ka qenë mbrëmë te dezhurni!»
Edhe në jehonën e jashtëzakonshme, që pati historia e ndalimit të poezisë Në mesditë Byroja Politike u mblodh/Pashallarët e kuq (1975), jam i bindur, që ka qenë dora e tij
Nga ecuria e ngjarjeve, me konflikt tepër «dramatik», me hero, dezertorë viktima dhe shikues, duket, që, ka qenë e paramenduar. Në rrethana të zakonshme do t’i kthehej autorit si e pabotueshme dhe çështja mbyllej, me kritikë në kryesi dhe në organizatën e partisë. Ai e kishte pas lexuar, për derisa kishte lënë gati dhe faqosjen e gazetës. Largohet në një qytet të Veriut. Vjen të kontrollojë gazetën, në orë të vonë, 23.00 dhe në shtypshkronjë, ku kishte plotë gazetarë dhe punëtorë fjalamanë “syçelë”, për ta përcjellë lajmin në drejtime të ndryshme, dhe, pikërisht, në minutat e fundit, para kalimit të gazetës në rotativë. Të mos ishte ”shpëtimtari”, në çastin e fundit, poezia kundërrevolucionare do të botohej! Për dy-tri ditë shkarjen e rëndë provokuese të Ismail Kadaresë, sikurse dhe “heroizmin” e atij dikushit, që e ndaloi, e morën vesh kudo në Shqipëri, megjithëse, e lexuan vetëm disa funksionarë. Nuk kishte veprim më të përshtashëm për të goditur Ismail Kadarenë, dhe për të fituar “lavdi” syçeltësie për vete. (Për më tepër, shih në librin e Maks Velos Zhdukja e “Pashallarëvë të kuq të Kadaresë”, Onufri, 2002).
Kjo kumtesë është shkruar me kërkesën e përgjegjëses së Departamentit të Letërsisë, në Universitetin e Tiranës, Prof. Dr. Persida Asllani, për konferencën shkencore, të organizuar nga departamenti, Letërsia dhe institucionet letrare, 2021.
