Ka libra që nuk i lexojmë kurrë në kohën e duhur. Për mua, një prej tyre është “I Huaji” i Albert Camus. Nuk është vetëm çështje letrare, por ekzistenciale. Ky libër do të kishte qenë një pasqyrë e dhimbshme, por edhe çliruese, në vitet e rinisë sime, atëherë kur njeriu nuk lejohej të ishte vetvetja.
Në diktaturën komuniste, çdo mendim, çdo gjest, çdo heshtje, gjykohej. Njeriu nuk ishte më qenie me liri të brendshme, por një figurë e vizatuar nga të tjerët, një rol i parapërgatitur. Jetonim për kolektivin, për partinë, për atdheun, por kurrë për veten. Në këtë realitet, individualiteti ishte luks i ndaluar.
Personazhi i Camus, Mersoja, është mishërimi i një njeriu që nuk pranon të luajë sipas rregullave të shoqërisë. Ai nuk qan aty ku pritet të qajë, nuk betohet për dashurinë aty ku duhet të betohet, nuk justifikohet për mënyrën se si jeton. Dhe për këtë arsye dënohet, jo për krimin e tij, por për indiferencën e tij ndaj konvencioneve. Në një shoqëri totalitare si ajo ku u rrita unë, Mersoja nuk do të ishte thjesht një personazh letrar: ai do të ishte armiku i popullit, shembulli i “njeriut të degjeneruar” që duhej përbuzur.
Leximi i këtij romani në rini do të më kishte mësuar një gjë thelbësore: se e drejta për të qenë njeri nuk ka nevojë për justifikim. Se jeta nuk matet me brohoritje, as me duartrokitje të detyruara. Se heshtja dhe mospranimi i farsës shoqërore mund të jenë më të vërteta se çdo deklaratë e zhurmshme.
Në mungesë të Camus, ne rrinim të burgosur në një realitet ku “e huaja” nuk ishte thjesht një gjendje filozofike, por vetë jeta jonë. Të gjithë ishim të huaj për vetveten. Dhe ky është paradoksi më i madh: në emër të një kolektivi imagjinar, ne humbëm më të shtrenjtën, individualitetin.
“I Huaji”: Një elegji për njeriun që nuk qau
Ka libra që nuk rrëfejnë thjesht histori, por hapin plagë të padukshme në ndërgjegjen tonë. “I Huaji” i Albert Camus është një prej tyre. Shkruar në vitin 1942, ai nuk ka luksin e fjalëve të zbukuruara, por ftohtësinë e një shkrimi që të ngjan me akt noterial: i thatë, i saktë, i pamëshirshëm. Dhe pikërisht aty qëndron madhështia e tij.
Merso, protagonisti, jeton në Algjerin e diellit verbues dhe të shoqërisë që mat gjithçka me peshoren e emocioneve publike. Kur i vdes e ëma, ai nuk qan. Kur gruaja e tij e ardhshme i kërkon dashuri, ai përgjigjet me një “nuk më bën përshtypje”. Kur vret një njeri, e bën gati rastësisht, me indiferencën e dikujt që shtyn një gur në rrugë. Dhe nuk pendohet.
E gjithë kjo nuk e bën vetëm një vrasës, por një “heretik të ndjenjës”. Shoqëria nuk ia fal mungesën e lotëve, mungesën e keqardhjes, mungesën e një Zoti në jetën e tij. Në gjykatë, nuk është akti i krimit që e fundos, por fakti që ai nuk qau në funeralin e nënës. Një gjykim më absurd nuk mund të kishte shpikur vetë Camus.
Por pikërisht këtu zbulohet thelbi: universi nuk ka kuptim, dhe njeriu që kërkon kuptim përballet me boshllëkun e tij të pafund. Mersoja nuk bën lojëra: ai nuk shpik ndjenja për t’i bërë të tjerët të ndihen mirë. Ndershmëria e tij është brutale, por e pastër. Dhe për këtë arsye dënohet me vdekje, jo si vrasës, por si i huaj ndaj rregullave të padukshme të shoqërisë.
Në fund, para se të përballet me ekzekutimin, ai arrin të pajtohet me vetë absurditetin: pranon vdekjen si të vetmen të vërtetë dhe universin si indiferent ndaj fatit të tij. Është një çlirim i vonuar, një qetësi që lind nga prishja e iluzioneve.
I Huaji mbetet një rrëfim për njeriun që u vra sepse nuk qau. Një libër që na kujton, me fjalë të pakta dhe të ashpra, se shoqëria nuk na gjykon vetëm për krimet që bëjmë, por edhe për ndjenjat që nuk kemi. Dhe se, ndoshta, e vetmja mënyrë për të jetuar me të vërtetë është të pranosh boshllëkun me gjithë peshën e tij, siç bëri Merso, duke u bërë i huaj edhe për vetë jetën.
Absurditizmi, Nihilizmi, Egzistencializmi dhe një kthesë drejt Pragmatizmit
Albert Camus i dha emër një filozofie që e kishte përtypur gjatë: Absurditizmi. Ai e shihte jetën si një teatër të zbrazët ku kuptimi mungon, por në vend të dëshpërimit ose shpikjes së një besimi për ta mbushur atë boshllëk, ai sugjeronte një përballje të sinqertë me zbrazëtinë. Sekreti? Të jetosh pa iluzione, por me një autenticitet sfidues, duke gjetur kënaqësi edhe në vetë absurditetin e ekzistencës. Njeriu absurd i Camus nuk qorton universin, as nuk bie në gjunjë para tij. Ai zgjedh ta jetojë jetën ashtu siç është, të çuditshme, të pakuptimtë, shpesh të dhunshme, por gjithsesi të tijën. Dhe kjo më bëri të kuptoj diçka: problemi im nuk është me absurditetin e Camus, por me rrënjët e tij: nihilizmin.
Nihilizmi thotë se jeta nuk ka kuptim, as vlerë, as qëllim. Një boshllëk i pastër. Ekzistencializmi, në një farë mënyre, është një përgjigje ndaj këtij boshllëku, ku jeta nuk ka kuptim të paracaktuar, por ti mund të krijosh tënden. Camus, me Absurditizmin, shkoi një hap më tej: konflikti ynë i përjetshëm është mes dëshirës për kuptim dhe një universi krejtësisht indiferent. Përgjigjja e tij? Jo dorëzim, jo shpëtim hyjnor, por jetesë e përditshme me të gjitha plagët dhe gëzimet e saj.
Por unë e gjeta veten diku tjetër, në një tokë më tokësore: Pragmatizmi. Një filozofi krejt amerikane, që nuk pyet shumë për esencën metafizike, por për pasojën konkrete: sa vlen një besim? Çfarë ndodh nëse e mban atë besim? Pragmatizmi më ka ndihmuar në gjithçka: nga prindërimi tek puna, nga biznesi tek vota, duke e kthyer filozofinë në një busull praktike për jetën e përditshme.
Përballë këtij horizonti, nihilizmi më duket si një luks i ftohtë i mendimit abstrakt. Nihilizmi të shtyn të përballesh me të si me një demon: “Po sikur jeta të mos ketë asnjë kuptim?” Më pas kupton se edhe nihilizmi kërkon një lloj akti besimi, po aq dogmatik sa feja të cilës i kundërvihet. Për të pohuar me siguri se gjithçka është bosh, duhet të besosh në boshllëk me një përkushtim pothuaj fetar.
Në një farë mënyre, nihilizmi nuk është fryt i një vëzhgimi organik, por një reagim, një pasqyrë e përmbysur e fesë. Absurdi i Camus-it dhe ekzistencializmi i Sartre-it mund të jenë përgjigje të vlefshme për ata që ngelen peng i kësaj zbrazëtie. Por për mua, premisa e nihilizmit është e rreme që në nisje. Në vend të boshllëkut, jeta më shfaqet si një terren i pasigurt, por edhe pjellor: një hapësirë ku çdo akt, çdo zgjedhje, çdo besim, merr vlerë jo nga “thelbi i universit”, por nga pasoja që ka në jetën që jetojmë.
Në këtë kuptim, pragmatizmi më duket si një çlirim: nuk ka nevojë të shpëtosh nga absurdi, as të përqafosh nihilizmin, as të shpikësh kuptime. Mjafton të vëzhgosh çfarë bën një besim, si formëson jetën, si e ndryshon përditshmërinë. Dhe aty, ndoshta, fshihet një kuptim më i thellë se çdo metafizikë: një filozofi që nuk kërkon të shpjegojë universin, por të ndihmojë njeriun ta jetojë.
Leximi i “Të Huajit” sot është si të hapësh një dritare vonë, por megjithatë të domosdoshme. Ai më kujton se arti nuk është luks, por oksigjen; se një roman mund të të mësojë atë që një sistem i tërë arsimor e fsheh. Dhe mbi të gjitha, se liria fillon aty ku njeriu guxon të mos jetë asgjë më shumë e asgjë më pak sesa vetvetja.
