Bisedoi Andreas Dushi
Kryesisht, shkrimtarët e fillojnë botimin e krijimtarisë së tyre në gazeta apo revista e mandej, dalin me një libër. Ndërsa ju, sipas regjistrimeve të sistemit online të Bibliotekës Kombëtare (ku përfshihen artikujt e pas viteve ’90), rezulton se në krye keni botuar një libër, “Shpella e trishtimeve të tua” (“Naim Frashëri”, 1994) e pastaj pjesë ndër periodikë. A e kujtoni pse-në e kësaj?
Në fakt edhe unë fillimisht kam botuar në gazeta e revista, siç është e natyrshme. Bile, te gazeta “Drita” kam botuar që në klasë të tetë/vit të parë gjimnaz; një lloj rekordi i vogël për kohën (jemi në vitet shtatëdhjetë). Poezi pa ndonjë vlerë. Atëherë të botoje ishte shumë më e vështirë se sot. Dhe unë s’kam qenë kurrë i partishëm.
Nëse lejohem të luaj me titujt e zgjedhur prej jush për libra, cikle apo tregime, mund të ndërtoj një soj poezie surreale që të bën të ndjesh përzierje emocionesh:
“Shpella e trishtimeve të tua” dhe “Milingonat” janë
“Poezi për kakën e tim biri”, prandaj “Pa poezitë e mia prapë e bukur është bota”,
“O çorape” “I thopërkuom”
“Puçrra”, “Amputime të zgjatura”
“Kulla e mishit”: të gjitha janë “The Italian Job”.
Mes thonjëzave janë titujt, jashtë tyre lidhëza e folje që kam shtuar unë. Titujt e tu Arben janë deri diku të panatyrshëm. Me çfarë mendoni se lidhet kjo?
I ngjan një loje që bënim të vegjël me titujt e filmave. Nuk e di sa të panatyrshëm janë titujt e mi. Unë vetë i kam zgjedhur spontanisht. Gjithsesi, mendoj se e gjitha ka lidhje me letërsinë, që nuk është aspak diçka natyrale. Po të krahasojmë, për shembull, një dialog të jetës reale me një dialog të shkruar do të vëmë re menjëherë sa larg janë mes tyre. “Natyrshmëria” e dialogut të shkruar është tjetër gjë. E keqja është se ekziston ideja, nganjëherë edhe te shkrimtarë të mirë, që dialogjet në letërsi duhet të jenë si ato të jetës së përditshme. Dhe dalin lumë e det pastaj.
Sa e lumtur dhe e natyrshme është bashkëjetesa e poezisë dhe prozës së shkurtër brenda jush? Po ndërhyrja e herëpashershme e përkthimit, si përjetohet nga ky çift?
Thonë që forma letrare që i afrohet më shumë poezisë është tregimi (në kuptimin e gjerë të fjalës). Kësisoj jemi në kuadrin e një martese të lumtur dhe tradicionale. Kurse përkthimi është i treti “i paftuar” ose i treti – i vërteti. Sidomos në rastin tim kur, sa për të sjellë një shembull, numri i vargjeve që kam përkthyer është tre-katër herë më i madh (po e them pak me tahmin) se i vargjeve që kam shkruar. Duhet pak përultësi në jetë. Njoh poetë e prozatorë që kanë një jetë në emigracion – i njohin gjuhët, pra – dhe nuk kanë përkthyer asnjë rresht letërsi të huaj. Mamma mia!
Duke e lexuar poezinë dhe prozën tuaj vërej dy gjëra të cilat do të doja t’i elaboroje pak më gjatë, ndoshta si përsiatje e arsyes pse gjenden në to. Së pari, mishi, carne, mishërimi…
Mishërimi është një koncept fetar që nuk më përket, kështu që, në rastin tim, do të mbetesha te mishi. Dhe në fakt, atyre pak kritikëve që ma kanë analizuar veprën – këtu në Itali flas, se në Shqipëri nuk bëhet fjalë – poezia ime u është dukur tejet e prekshme, konkrete, sepse e lidhur ngushtë me trupin, trupore pra: shqipja ma pranon fjalën. E lidhnin këtë, jo pa të drejtë, me profesionin tim të mjekut kirurg. Në fakt e kam ushtruar mjekësinë vetëm njëmbëdhjetë vite, por meqë im gjysh ishte mjek, sikurse edhe im atë që, më keq akoma po t’i mëshojmë aspektit mishtor, ishte edhe kirurg, pra mjek jo vetëm me një akses teorik, por edhe praktik brenda trupit të njeriut, mua më duket se jam rritur brenda një rruzulli përditshmërish që kishin të bënin me rropullitë, me barkun, prapë me mishin pra, të sëmurë ose jo, por kryesisht të sëmurë, njerëzor. Që katër-pesë vjeç im atë më merrte me vete të dielave në spital, kur shkonte për atë që ai e quante “kondravizitë” (me gjasë diç e kundërt me vizitën që familjarët u bënin të dashurve të tyre).
Dhe së dyti, njerëzit realë si personazhe të së tashmes, përshembull te “Kulla e Mishit”, apo familjarë, në vëllimin e sapobotuar me poezi “The Italian Job”…
Në veprat trillimtare (fiction), fakti nëse ngjarjet që përshkruhen kanë ndodhur vërtet apo jo nuk ia prek aspak natyrën trillimtare tekstit. E njëjta gjë edhe me personazhet. Në qoftë se unë them “unë” ose “Arben Dedja” ose një tjetër personazh me emër e mbiemër real ka bërë këtë ose atë, përsëri po trilloj. Fakti që unë ose personazhi në fjalë i ka bërë pastaj vërtet ato gjëra është krejt i papërfillshëm. Kemi këtu atë që Gérard Genette e quan “epitekst”. Shpresoj që lexuesi të mos t’i kujtojë të vërteta ngjarjet dhe për të vërtetë personazhet – kjo do të ishte leshtësi nga ana e lexuesit. Po unë si autor, a jam i ndërgjegjshëm për këtë? A po luaj pak me epitekstin? Natyrisht. Është si një patinim vërtetësie që i jap tekstit, por… edhe kjo është letërsi. Kurse për poezinë puna është pak më ndryshe, se poezia, sipas meje, nuk është fare letërsi. Nejse, diskursi po zhdrivillohet ca si shumë, sa nuk po dua të hyj në të thella.
Nëntitulli i “The Italian Job” është poezi mërgimi. Më kujtoi “Enciklopedia e mërgimit” të Entela Tabakut e Shqiptar Osekut, por prapëseprapë, ngjan si një term i ri. Përtej shkakut që merret me mend, se janë shkruar gjatë mërgimit tuaj, a ka diçka tjetër? Dhe në fakt, titulli në gjuhën angleze… Po kjo zgjedhje, nga ka ardhur?
“Këngë kurbeti” i quan folklori ynë. Në rastin tim, titulli: “poezi mërgimi” është krejt ironik, se në ka një gjë që këto poezi nuk kanë – me ndonjë përjashtim të rrallë që vetëm sa forcon rregullin – është t’i këndohet emigracionit, vuajtjeve, mallit, sakrificave të emigrantëve, atdheut të braktisur (për faj të pushtetarëve, natyrisht) e të tjera klishe sidozot. Kurse sa i përket titullit, nuk është hera e parë që vë tituj në anglisht. Dikur i vinin në latinisht. Nuk e bëj për t’u hequr i mençëm, jo: e bëj për ekonomi shprehjeje. Titulli “The Italian Job”, lë të nënkuptosh vetiu një punë të kryer jo nën dritën e diellit, një si aferë të pisët, do të thoshim. Dhe është një çikë ashtu, apo jo, përderisa jetoj e punoj prej vitesh në Itali dhe, netëve mbarsur vetmi (se nëse ka një gjë të sigurt në mërgim është të qenët i vetëm), vazhdoj t’i shpreh ndjenjat e mia në gjuhën e vjetër, në shqip.
Dyshimi, jeta, vdekja, ekzistenca në vetvete e shprehur nëpërmjet ekzistencializmit… A buron krijimtaria juaj nga shqetësime personale? Nëse po, i identifikon dot ato?
Si çdo krijimtari. Janë shqetësimet e çdo epoke dhe të gjithkujt – edhe të lexuesit, tekefundit. Se është me atë që poeti/shkrimtari duhet të identifikohet. Ndryshon, besoj, vetëm mënyra si trajtohen dhe shprehen ato shqetësime. Që ta përmbledh, shqetësimet, ato ekzistencialet flas, mund të jenë gjithsej në historinë e njerëzimit nja një duzinë – mënyra e shprehjes dhe përballjes me to: e pafund.
Shkrimtari, a duhet të jetë një Zoon Politikon dhe, të qenurit i atillë, duhet ta manifestojë në krijimtari?
Më duket e pamundur të mos jesh i tillë e kjo vlen për çdo qenie njerëzore. Por në letërsi, ama, siç na mësojnë gjithnjë francezët tanë të dashur, epërsia e narrativës moderne qëndron te neutraliteti i zërit rrëfimtar. Që të kemi art të vërtetë, ngjarja nuk duhet assesi komentuar, por vetëm duhet paraqitur në vetvete, pa asnjë hundëfutje nga ana e autorit. Autori duhet thjesht të zhduket dhe t’i lërë lexuesit “të përleshen” me personazhet dhe fatet e tyre. Kështu që, paradoksalisht, nëse në një tregim timin (se, nga ana fiksionale, unë vetëm tregime shkruaj, ndonjëherë edhe tejet të gjatë) ekziston një personazh me emrin “Arben Dedja”, siç thashë edhe te përgjigja e pyetjes numër 5, ai mund të bëjë e të mendojë në tekst gjëra që nuk është aspak e thënë t’i ketë bërë e menduar Arben Dedja prej mishi e gjaku. Autori Arben Dedja (ai tipi prej mishi e gjaku) ka një ideologji e moral të vetin si çdo njeri në këtë botë, ideologji e moral që nuk po e gjykjmë sot këtu; kurse narratori Arben Dedja është më tepër një transfigurim, në rastin “më të keq” krejt i ndryshëm nga dy Arben Dedjat e parë e në rastin “më të mirë” shumë i ndryshëm, që projekton hijen e tij mbi tekst, por ajo, si çdo hije, nuk e pengon lexuesin të ecë mbi të, ta shkelë e të shkojë tutje.
Ju, sikurse e thatë jeni kirurg. Mendoni se shtresëzimet ndjesore – emocionale që shpesh shpreh poezia janë në fakt thjesht dhe vetëm shfaqja e dukshme e diçkaje që prodhohet biologjikisht brenda zemrës apo mendjes së njeriut? Pra, duke marrë një titull të një poezie të Luljeta Lleshanakut, a jemi ne njerëzit veç ujë dhe karbon e gjithçka ndjejmë apo përjetojmë është bashkëveprim i këtyre elementëve?
Natyrisht, shpreh mendimin tim si person, si autor dhe, duke e lidhur muhabetin me pyetjen paraardhëse, ky nuk është aspak i njëjtë me mendimin tim si… rrëfimtar. Le të themi që autori mund ta mendojë – duhet ta mendojë – ndryshe. Besoj që çdo gjë në Universin material dhe në atë të gjallë ujdiset sipas ligjeve fizike e biologjike. Shkenca është analitike dhe përpiqet t’i zgjidhë pikëpyetjet e natyrës hap pas hapi. Sapo rrok një të vërtetë, të tjera të panjohura shfaqen në horizontin e ngjarjeve. Në atë fashë dritëmugët midis të vërtetës së sapozbuluar dhe të panjohurave të reja lind poezia.
Loja me ironinë, ç’vend zë në hirearkinë e tipareve që e bëjnë të veçantë dhe estetikisht të kënaqshëm një tekst, qoftë ai ese, tregim, roman…?
Zë vend lart. Por e kam ironinë edhe në jetë: është pjesë e imja. Ngela duke e parë kithtaz (për familjarët e mi – kithtaz deri në dëshpërim) çdo sukses ose mossukses timin, me buzagaz, pa e marrë kurrë veten seriozisht. Është më tepër autoironi, pra. Kështu bëj edhe në letërsi. Letërsia e vërtetë është evokative dhe e figurshme. Dhe figura e saj bazë, kryefigura, është metafora. Tani ironinë, sikurse edhe metaforën, gjuhësia i fut në të njëjtën familje figurash retorike. Janë të dyja trope. Metafora është bashkëshoqërim i dy ideve ose realiteteve pak a shumë të largëta, aq sa vjen një çast që njëra zëvendëson tjetrën (po e thjeshtëzoj); kurse ironia don të rrëfejë që ky bashkëshoqërim nuk ka arsye të qëndrojë (ose mbron diçka që shtiret sikur e shpërmiraton): është, pra, një metaforë në të kundërt. Janë dy motra, por, ndërsa metafora është e pashme dhe e edukuar; ironia është – le t’i themi – kundërpedal.
Mëtova ta them në disa forma, por tani po e them hapur: poezia juaj është ndryshe nga poezia e përgjithshme shqipe, me aq sa e njoh unë të paktën. Kush janë shkrimtarët që kanë ndikuar, jo drejtpërdrejtë dhe, mendoni se poezia juaj vjen natyrshëm në letërsinë shqipe, pra si vijim a thyerje e traditës apo ka hyrë nëpërmjet një rruge tjetër, të ndryshme, të panjohur?
Po sjell këtu në ndihmë Borges-in, kur e pyetën (me njëfarë keqdashjeje), për traditën e letërsisë argjentinase. “Tradita e letërsisë argjentinase” tha, “është krejt letërsia perëndimore.” Ne që shkruajmë shqip jemi, në thelb, perëndimorë. Gjuha shqipe është gjuhë indoeuropiane, hyn, pra, në atë familje gjuhësh ku është shkruar 90% e letërsisë botërore. E kemi kapur prej kohësh atë tren. S’ka kuptim ta kufizojmë vështrimin tek oborri i shtëpisë.
Padovë, 12 korrik 2022
