Bisedoi Andreas Dushi
A.D: Tuj rrëmue n’do gjana t’vjetra / gjeta nji fotografi. Këto dy vargje nga një këngë popullore shkodrane m’u kujtuan me të hapur faqen e parë të librit tuaj të ri “Shtëpia te Selvia”, botuar nga “Çabej” pak kohë më parë, libër që fillon me: Shfletimin e albumeve të familjes e kam pasion të hershëm. Fotografitë nuk i kundroj, i përjetoj. Mes letërsisë dhe imazhit të ngulitur – fotografisë, dhe atij në lëvizje – filmit, (ju jeni aktore dhe skenariste, gjithashtu), si do ta emërtonit raportin që krijohet brenda jush e, në të njëjtën kohë, si manifestohet ky raport përtej jush, në atë çka bëni, shkruani, krijoni?
A.M: Vargjet që citoni më tingëllojnë si fillimi i një udhëtimi të vyer; një udhëtim që çdokush nga ne duhet ta ndërmarrë një ditë në jetë. Gjanat e vjetra – reliktet e së kaluarës dhe fotografia – çastet e përjetësuara, janë elementet nga nis rrugëtimi ynë i vështirë, por i domosdoshëm, drejt njohjes së rrënjëve familjare.
E ngulitur a në lëvizje, figura është themeli mbi të cilin lartësoj ngrehinën time letrare. I kushtoj një kujdes të veçantë ndërtimit të dekorit historik e natyror në të cilin lëvizin personazhet. Dëshiroj që, për aq kohë sa e ka librin në dorë, lexuesi të ndihet plotësisht brenda “tablosë”. I thëthitur nga atmosfera e ngjarjeve. Për këtë, më ndihmon fjala. Fotografoj, vizatoj, kompozoj e filmoj nëpërmjet fjalës. Aty-këtu, më qëllon të përfshij edhe shqisat e tjera. Të shijuarit e të nuhaturit, për shembull. Sidomos te libri i fundit, “Shtëpia te Selvia”. Gjatë fazës përgatitore të mbledhjes, përzgjedhjes, rifreskimit dhe rindërtimit të kujtimeve, disa nga ndodhitë e jetuara më përhiheshin në formë gatesash. Herë të tjera, më rivinte në hundë një aromë nga fëmijëria e më hapej një botë kujtimesh që mendoja se më ishin fshirë përgjithnjë nga kujtesa.
A.D: Realitetit i kam dhënë një përmasë të re. Ëndrrën. Një strehë e ylbertë për botën time të brendshme, të papajtueshme me vrazhdësinë e botës që më rrethon. Një botë gri dhe e sëmurë. E shëron veç ëndërrimi. Kështu fillon tregimi “Kohë ëndërritëse”. Lidhur me këtë, më lindin dy pyetje. E keni ndier herë tjetër nevojën për të jetuar brenda kësaj përmase që, besoj, ka rinovuar vetveten gjithnjë në bazë të ëndrrave tuaja të reja? Dhe, a mbruhet gjithnjë pikërisht brenda kësaj përmase letërsia juaj?
A.M: Vazhdoj të ëndërroj, fatmirësisht, por nuk jetoj brenda një bote ëndërrash. Do të ishte tepër kufizuese për temperamentin tim. Të mundesh të ëndërrosh, është një dhunti e bukur – një arratisje shpirtërore e mendore që të çlodh e të përkëdhel. Sipas rastit, edhe të ngushëllon, të ripërtërin e të frymëzon. Ja përse pëlqej më shumë fjalën projektëndërr. Ka brenda edhe këmbënguljen për t’i bërë ëndrrat realitet. Prej vitesh tashmë, në strehën time të ylbertë, vendin më të rëndësishëm e zënë ëndrrat për të ardhmen e fëmijëve. Si çdo prind, besoj. Veçse nuk mëtoj t’i realizojnë me doemos. U përket të rinjve vetë të zgjedhin projektëndrrat e jetës së tyre.
Përsa i përket pyetjes së dytë, jo, letërsia ime nuk është e mbrujtur gjithnjë në magjen e ëndrrave. Janë të pranishme shpeshherë, është e vërtetë, por nuk janë tharmi i vetëm i krijimtarisë sime. Në ndonjë rast kanë qenë objekti i saj. Në tregimin distopik “Hëna me paterica” shpreh “merakun” e humbjes së ëndrrave. Kam përshkruar një shoqëri ku njerëzit dënohen për evazion ëndrrash. I kanë paketuar e postuar drejt një planeti-parajsë për t’i shpëtuar nga zhbërja. Sepse ëndrrat janë si ajri. Nuk mund të jetojmë pa to.
A.D: Tregimeve si këtyre të librit “Shtëpia te Selvia”, teoricienët dhe studiuesit u referohen me terma të ndryshëm, mes të cilëve unë pëlqej veçanërisht autofiksion. Jeta personale, realiteti, ajo çka mund të përmblidhet në pjesën e parë të termit, pra auto-ja, çfarë vendi zë krahasuar me pjesën fiksion-ale, trillimin?
A.M:Vendimin për të përmbledhur në një libër disa nga kujtimet e jetës sime nuk e mora nga dëshira për të shkruar një autobiografi. Të njëjtën gjë mund të them edhe për dy librat e mëparshëm, “Sënduku i kujtimeve” dhe “15 ditë prilli”. Qëllimi i vetëm është të jap ndihmesën time në mirëmbajtjen e kujtesës së përbashkët. Me një fjalë, të shtoj disa pikla dëshmi në oqeanin e fakteve mbi të kaluarën tonë të afërt. Ndonëse të shkruara në vetë të parë, tregimet e librit “Shtëpia te Selvia” i konsideroj një biografi letrare kolektive. Ndokujt, që nuk i ka jetuar ato kohë, absurditetet e rrëfyera mund t’i duken trillime. Ju siguroj që janë kryekëput të vërteta. Megjithatë, siç e them në Parafjalë, riprodhimi besnik i kujtimeve është i pamundur. Kjo pamundësi nuk vjen detyrimisht nga vjetërsia e tyre. Faktori kryesor është përvoja jetësore. Sa më e vrullshme dhe e larmishme të jetë ekzistenca e tregimtarit dhe sa më kompleks e i sprovuar personaliteti i tij, aq më të përpunuara rezultojnë kujtimet që rrëfen.
A.D: Duke pasur parasysh se informacioni që mund t’i jepej fëmijës nga prindërit gjatë komunizmit ishte i kufizuar, pasi fëmija nga pafajësia dhe pakujdesia mund ta nxirrte ku nuk duhej, sa i vështirë ka qenë për ju perceptimi i botës?
A.M: I vështirë, i ndërlikuar dhe formues njëkohësisht. Jo më kot, në libër e quaj veten nxënëse të Shkollës së Jetës. Perceptimi i botës bëhej gjithnjë e më konkret sa më shumë rritesha. Ndihem me fat që prindërit s’më kanë gënjyer. I zgjidhnin fjalët me shumë kujdes e ca përgjigje m’i jepnin të kursyera, por nuk më tregonin broçkulla. Kjo më ndihmoi t’i shpëtoja trushpëlarjes. Me kalimin e viteve, informacionet u bënë të plota e të drejtpërdrejta. Të shoqëruara gjithnjë nga urdhërkëshilla: “çfarë themi në shtëpi mbetet këtu”. Me siguri, e njëjta gjë ndodhte në shumicën e familjeve shqiptare. Kur kujtoj se ç’rrezikonin prindërit tanë nga një kallëzim fëminor, më krijohet bindja se prindërimi në Shqipërinë e atyre viteve duhej të ishte një mision me akrobaci sfilitëse.
A.D: Ju e përcaktoni veten si vajzë babai. Cili është ndikimi i tij në formimin tuaj? Ç’përfaqësonte për ju figura e babait, përtej prindit?
A.M: Po e filloj nga pyetja e dytë. Im atë është heroi im. Njeriu të cilit mundohem t’i ngjaj në çdo hap të jetës. Edhe sot e kësaj dite. Përfaqëson ndershmërinë dhe dinjitetin, forcën dhe romantizmin, vullnetin dhe inteligjencën.
Ndikimin e tij në formimin tim nuk mund ta veçoj nga ai i sime ëme. Secili sipas mënyrës së vet dhe plotësues të njëri-tjetrit, arritën të skalisin tiparet më të mira të karakterit tim. U jam përjetësisht mirënjohëse.
A.D: Nëntitulli i librit me tregime “Shtëpia te Selvia” është Rrëfime nga e kaluara e afërt. Se cila është e kaluara e afërt, kuptohet gjatë leximit të librit. Po e kaluara e largët, cila është?
A.M: Unë si Anisë, nuk kam ende të kaluar të largët. Nuk është çështje moshe. Për dikë tjetër, gjashtë dekada jetë mund të jenë më se të mjaftueshme për të mbyllur hesapet me ca histori të shkuara, vetjake e kolektive, e për t’i arkivuar përfundimisht. Nuk është rasti im. Ja përse vazhdoj të rrëmoj nëpër kujtesë. Bëj pyetje, shfletoj dokumente historike, qëmtoj fakte, kërkoj shpjegime, pres të identifikohen përgjegjësit e krimeve e të më kërkohet falje. E pres si armene dhe si shqiptare. Si bijë e dy popujve të martirizuar. E kam fjalën për gjenocidin otoman dhe atë komunist. Ja përse “Shtëpia te Selvia” është shkruar në kohën e tashme. E shkuara vazhdon të ndodhë.
A.D: Te romani “15 ditë prilli” ju i vendosni ngjarjet në një qytet imagjinar, të paemër, që kushdo mund ta lidhë me Tiranën e viteve ’90. A ka ndonjë arsye të veçantë?
A.M: Ma bëjnë shpesh këtë pyetje. Pothuajse në çdo intervistë apo takim letrar. Kam vënë re se ata që e njësojnë qytetin imagjinar të romanit me Tiranën e viteve ‘80-’90 janë bashkëmoshatarët e mi ose lexues më të moshuar. Të rinjtë, përkundrazi, gjejnë plot elemente të shoqërisë aktuale të cilave u bën jehonë mesazhi që përcjell libri: despotët mund të lindin në çdo kohë, nëse u japim tepër pushtet, nëse nuk u kërkojmë llogari, nëse u lejojmë ta mbajnë kolltukun për periudha të gjata kohe, nëse i brohorasim apo i votojmë symbyllur. Ky mesazh shpjegon edhe arsyen përse zgjodha një hapësirë pa emër e një kohështrirje pa datë. Për të përforcuar konceptin se ngjarjet që rrëfej në roman janë të gjithëkohshme e të kudondodhshme.
A.D: Mendoni se ngjarjet që ndodhin gjatë atyre ditëve prilli në Kosheren e Heronjve i përkasin një linje distopike rrëfimi brenda romanit? Si të thuash, një “1984” apo “Më e mira e botëve”, por në një kontekst tjetër?
A.M: Ngjarjet që zhvillohen në Kosheren e Heronjve, në burgun dhe garnizonin ushtarak të Urthit apo te Kalaja me Zyra janë tipike të rrëfimit distopik. Por jo vetëm ato. Nëse përkufizimit të termit distopi i heqim veçorinë e përshkrimit të një shoqërie imagjinare, mund të them që i gjithë romani “15 ditë prilli” është distopik. Në libër, vetëm vendndodhjet e ngjarjeve janë imagjinare. Sistemin totalitar që përshkruaj, fatkeqësisht, brezi im dhe ai i prindërve tanë e ka jetuar dhe pësuar në palcë.
A.D: Nisur nga supozimi se “15 ditë prilli” i referohet Shqipërisë në prag të vendosjes së pluralizmit, a mund të më shpjegoni se ç’përfaqëson shkrimtari Vlad Krela?
A.M: Vlad Krela është përfaqësuesi i atyre intelektualëve të paktë, opozitarë të vërtetë, që s’bënë kurrë kompromise me regjimin por që, fatkeqësisht, nuk arritën të shndërrohen në udhëheqës të revoltës popullore që çoi në rrëzimin e diktaturës dhe vendosjen e demokracisë. Në libër shtjelloj edhe shkaqet e këtij roli të munguar. Së pari: besimi naiv se dikaturat mund të mposhten me vepra letrare; së dyti: privilegjet që gëzonte e kishin diskredituar në sytë e një pjese të popullatës që e konsideronte si “shkrimtar oborri” dhe së treti, më e rëndësishmja: regjimi nuk lejonte asnjë opozitë; kundërshtarët që guxonin të kapërcenin “vijën e verdhë” eliminoheshin menjëherë.
A.D: Në letërsinë e para viteve ’90 dhe artin në përgjithësi, prania e heroit ishte e domosdoshme, ndërsa më pas, shohim se ai zëvendësohet gjithnjë e më tepër me antiheroin. Si e shihni këtë proces?
A.M: E shoh si një zhvillim pozitiv. Një proces që letërsia botërore e ka ndërmarrë që prej dy shekujsh, të paktën. Në Shqipërinë e pasçlirimit, metoda e realizmit socialist u impononte krijuesve të vinin në qendër të veprave të tyre heronj e heroina epike. Letërsia, kinematografia dhe artet figurative kishin për detyrë të himnizonin vetitë e Njeriut të Ri socialist. Shabllonizmi i bëmave dhe tipareve fizike që e karakterizonin ishte grotesk e qesharak. Po sajoj një shembull. Traktoristja e dalluar, kockëmadhe e nofullkërcyer, me muskuj po aq të fuqishëm sa të kolegëve meshkuj, që punonte për të realizuar planin e vitit 2050, arrinte të ishte një nikoqire e papërtuar, një nënë shembullore, një bashkëshorte e ëmbël dhe e kuptueshme – kampione në shtrat, një bijë e devotshme për prindërit e saj të moshuar, sekretare partie e kooperativës dhe studente nate në Fakultetin e Inxhinierisë Mekanike me rezultate të shkëlqyera!
Zëvendësimi i këtyre figurave me personazhe që nuk kryejnë heroizma, që kanë një inteligjencë e një pamje fizike krejt të rëndomtë, ndonjëherë pa ideale e pa virtyte morale ose, edhe më keq, plot me vese e me një të shkuar të kritikueshme, i bën antiheronjtë e letërsisë së sotme më të prekshëm për lexuesit. Një antihero “tipik” në romanin “15 ditë prilli” është Teo Graca. Dezertor, mashtrues, sipërfaqësor e qylaxhi. E, megjithatë, është një personazh shumë simpatik. Pasi i kupton thelbin, lexuesi e ndjek me dashamirësi dhe ia përligj veprimet e gabuara duke menduar se, po të kishte qenë në vendin e tij, do të ishte sjellë në të njëjtën mënyrë. Pra, identifikohet plotësisht në të.
A.D: Zonja Markarian, librin “15 ditë prilli” ua keni kushtuar fëmijëve tuaj ndërsa “Shtëpia te Selvia”, prindërve. A ndodh kjo pasi i pari rrëfen një histori që e tregoni për ta njohur fëmijët tuaj dhe brezi i tyre ndërsa i dyti, një histori që e tregoni për të nderuar e kujtuar prindërit tuaj dhe brezin e tyre?
A.M: Librin tim të parë, “Sënduku i kujtimeve”, ia kam kushtuar tim eti në shenjë mirënjohjeje për të gjitha nxitjet, mësimet dhe këshillat e vyera që më ka dhënë në jetë. Një ndër to: “ndiqi gjer në fund ëndrrat dhe pasionet e tua”.
Romanin “15 ditë prilli” ua kushtoj fëmijëve të mi për tri arsye. Për t’i falenderuar për durimin që patën dhe inkurajimet e tyre gjatë shkrimit të librit, që zgjati dy vjet e gjysmë; për faktin se me pyetjet dhe kërkesat e vazhdueshme për t’u treguar Shqipërinë time më frymëzuan subjektin e romanit dhe, së fundi, për t’u kujtuar premtimin që më kanë bërë për ta mësuar shqipen aq mirë sa që, një ditë, të arrijnë të më lexojnë e të më kuptojnë pa Google traduction.
Librin “Shtëpia te Selvia” ua kushtoj prindërve të mi për arsyen e thjeshtë se, për mua, personazhet kryesore të librit janë pikërisht ata të dy.
A.D: Mosha e letërsisë tuaj është e njëjtë me moshën time (po të mos përmend tregimet e botuara në antologjinë me tregimtarë të rinj në 1990). Në 1999, ju botoni “Sënduku i kujtimeve” dhe veç pasi kalojnë 20 vjet, romanin “15 ditë prilli”. Ndërsa tanimë, duhen dhjetë herë më pak, dy vjet deri te romani i radhës. Nga çfarë vjen gjithë kjo hapësirë kohore?
A.M: S’më kishte shkuar ndonjëherë nëpër mend t’i llogarisja moshën por, meqenëse e përmendët, letërsia ime është te të dyzetat tashmë. Kam filluar të botoj që në moshën 20 vjeçare. Shkruaj pothuajse çdo ditë e jo detyrimisht për të botuar. Më ndihmon të zhdërvjell shqipen time letrare. E vetmja periudhë “shterpë”, që prej 40 vjetësh, ka qenë viti i parë i Covidit. Artistikisht, ndihesha krejtësisht e mpirë. Një ushtare e vijës së parë që të gjithë vëmendjen dhe forcat e veta i kishte përqendruar në një front të vetëm: betejën me armikun e padukshëm.
Hapësirat kohore që ndajnë daljen në dritë të librave të një autori kanë arsye të brendshme që jo gjithnjë përkojnë me pritshmëritë e lexuesit apo të botuesit. E rëndësishme është rrjedhshmëria e procesit krijues. Kur nuk botoj, s’do të thotë se e kam lënë pasdore pasionin tim. Në kohëhapësirën mes “15 ditë prilli” dhe “Shtëpia te Selvia”, mbarova së shkruari skenarin e vazhdimit të filmit “Në çdo stinë” (titullohet “Stina e dytë”) dhe dramën me tre akte “Kosherja e Heronjve”. Aktualisht po punoj për romanin e dytë, gjithnjë në frymën e realizmit magjik.
A.D: Në mbyllje, një pyetje për botuesen tuaj, Brikena Çabej. Prej 22 vjetësh i keni qëndruar besnike bashkëpunimit me të. Si do ta përshkruanit punën me të dhe çfarë roli e rëndësie mendoni se ka botuesi në jetën e një libri?
A.M: Të jem pjesëtare e listës prestigjioze të autorëve të botuar nga Botime Çabej, në krye të të cilëve qëndron babai i ndritur i Brikenës, zoti Eqrem Çabej, gjuhëtari dhe albanologu ynë i shquar, e quaj nder e përgjegjësi të madhe. Lidhjet që kam me Brikenën janë më të hershme se marrëdhëniet tona autor-botues. Ne njihemi që në fëmijëri. Nënat tona ishin shoqe shkolle e baballarët tanë kishin miqësi edhe më përpara se të martoheshin me gratë respektive. Për sa i përket Brikenës botuese, cilësia e parë është dashamirësia dhe profesionalizmi me të cilët trajton krijuesit dhe veprën e tyre. E ka të gdhendur në ADN-në e saj. Pastaj vjen përkushtimi i plotë për t’i paraqitur publikut një libër sa më dinjitoz, gjithë duke dëgjuar e respektuar idetë dhe dëshirat e autorit. Dy librat e mi të parë i ka redaktuar Brikena, ndërsa “Shtëpia te Selvia” u redaktua nga Irena Dono. Cilësia dhe eleganca e punës së saj ndihet në çdo faqe.
Në përgjigje të pyetjes suaj mbi rolin që luan botuesi në ecurinë e një libri, mendoj se një rëndësi të veçantë ka natyra e marrëdhënies së tij me shkrimtarin. Besimi i plotë, vlerësimi dhe respekti reciprok ndikojnë shumë në suksesin e veprës. Të rëndësishme janë edhe mjetet e komunikimit që përdor botuesi për prezantimin e librit dhe të autorit vetë. Jetojmë në epokën e informacionit-shënjestër. Fiton kush e ngul shigjetën (librin) në qendër të tabelës (së vëmendjes). Së fundi, roli i një botuesi mund të shtrihet në kohë duke sugjeruar mundësi përkthimi për ta përçuar veprën drejt publikut të huaj, mundësi adaptimi në skenë a në ekran, ndonjë ribotim, etj.
Ju falenderoj për bisedën e këndshme e ju uroj, ju dhe lexuesve të ExLibris, një verë të freskët, të shëndetshme e të frymëzuar.
