Shkrimtari i mirënjohur ukrainas Andrej Kurkov, libri më i njohur i të cilit “Vdekja dhe Pinguini” është botuar nga “Onufri” këto ditë, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “ExLibris” jetën mes letërsisë dhe luftës, në një situatë kur pasiguria për të ardhmen ndikon në çdo fushë, përfshirë edhe krijimtarinë e një kombi të tërë.
Intervistoi Andreas Dushi
A.D.: Para pak ditësh, ka dalë varianti në shqip i romanit tuaj më të famshëm “Vdekja dhe pinguini”. Nuk e di e sata gjuhë është, por kam përshtypjen, e ka kaluar të dyzetën. Ndonëse i shkruar para shumë vitesh, vazhdon të mbetet një roman i pëlqyer dhe tejet i lexuar, një lloj klasiku bashkëkohor, sikurse është quajtur. Çfarë mendoni për udhëtimin e këtij romani? Si ndiheni kur e dëgjoni që përmendet apo që diskutohet akoma rreth tij?
A.K.: Po, ky roman është ekzaktësisht 30 vjeç. Kur e shkrova, nuk prisja të kthehej në librin tim më të njohur, por ja që ndodhi. Në fakt, isha më shumë se i befasuar në fillim… gati-gati i mërzitur që nuk ishte romani im i mëhershëm “Bota e Bickfordit” ai që do ta kishte këtë fat. Por e pranova dhe tani e kuptoj dashurinë e lexuesve rreth një shkrimtari vetmitar të palumtur dhe një pinguini në depresion. Mund të them se suksesi i këtij romani më ka mësuar rreth asaj çfarë lexuesit zgjedhin. Kjo nuk do të thotë se kam filluar të shkruaj për të kënaqur lexuesit, por përherë e di se cili prej librave të mi do të sjellë më shumë reagim e cili më pak. Ky roman, gjatë këtij viti do të ekranizohet nga regjisori izraelit Ari Folman. Mezi e pres mundësinë që të shkoj e ta shoh se si kjo histori do të shndërrohet në film.
A.D.: Gjendja e përhershme e Ukrainës në rrezikun e një lufte që plasi tre vjet me parë, duket se ka ndikuar shumë në krijimtarinë tuaj. Si e shihni raportin mes shkrimtarit dhe kontekstit shoqëror e historik të vendit të tij?
A.K.: Njëmbëdhjetë vitet e fundit, duke filluar nga aneksimi i Krimesë, kanë qenë vite lufte për të gjithë ukrainasit. Dhe gjithë çfarë kam shkruar gjatë kësaj kohe lidhet me luftën. The Grey Bees (që po ashtu do të botohet nga Onufri, shënim i intervistuesit) dhe librat e tjerë nonfiction flasin për luftën. Po ashtu, edhe romani historik kriminalistik në seri rreth Samsonit dhe Nadjezhdas ku ngjarjet vendosen në Kievin e 1919, në kohën e së ashtuquajturës “luftë civile” e cila zgjati katër vjet dhe ishte në fakt lufta e bolshevikëve kundër pavarësisë së Ukrainës. Nga shkurti i vitit 2022 deri në korrik të 2024, nuk mundesha dot të shkruaja fiction. Kisha një roman të pambaruar rreth vitit 1919, por nuk mund ta vazhdoja. Dikur, më në fund, pas dy vitesh e gjysmë që shkruaja nonfiction, ia dola ta përfundoja romanin. Tani po ëndërroj të filloj një të katërt rreth vitit 1919.
Çfarë ndiej tani është se nuk mundem dot të shkruaj fiction rreth asaj çfarë po ndodh sot në Ukrainë, pra rreth luftës. Kam shkruar tre libra mbi jetën gjatë luftës, një prozë dokumentare, histori të vërteta dhe njerëz të vërtetë. Nuk e di a do të zhduket kjo ndjenjë me mbarimin e luftës.
A.D.: Ashtu sikurse përkthyesi në shqip i romanit, edhe redaksia që ka punuar me të para se të botohej, por edhe lexues që e kanë lexuar më para në gjuhë të huaj, kanë vërejtur një ngjashmëri të kontekstit ukrainas pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik me atë shqiptar pas rënies së komunizmit. Nga pikëpamja e lexuesit dhe e shkrimtarit, vëreni ngjashmëri mes asaj që quhet “letërsi tranzicioni” në të gjithë vendet e ish-lindjes, si për shembull Rumani, Poloni, Shqipëri e të tjera?
A.K.: Po, kam lexuar disa romane kroate ku ndjehet e njëjta atmosferë dorëzimi e fatalizmi. Mendoj se këto periudha të vështira tranzicioni janë koha më e mirë për romane sociale, për libra që ngelen si dëshmitarët kryesorë të jetës dhe ndryshimet që njerëzit duhet të kapërcejnë gjatë rrugës drejt një shoqërie dhe një historie të re.
A.D.: A i shihni satirën, humorin dhe ironinë si mjete të fuqishme me të cilat mund të përballeni me absurdin që ofron një situatë aq e vështirë dhe e mundimshme sikurse është lufta?
A.K.: Humori është një lloj vetëmbrojtjeje përballë rrethanave të vështira të jetës. Në luftë ndihmon akoma më shumë, i ruan njerëzit psikologjikisht. Të ndihmon po ashtu të motivohesh, është si një lloj vitamine për trurin.
A.D.: Si është gjendja e letërsisë në Ukrainë gjatë luftës? Krijohet më fiction, apo shkrimtarët ndjejnë nevojën të jenë më të angazhuar nëpërmjet formave të tjera të të shkruarit? Është krijuar një letërsi lufte?
A.K.: Tani kemi shumë “letërsi lufte”; kemi shumë autorë që janë bërë poetë e shkrimtarë për shkak të saj apo gjatë saj. Nuk shkruajnë romane, fiction-i është në rënie; këto ditë në Ukrainë po shkruhen ditare, ese dhe poezi. Është po ashtu periudha e dorëshkrimeve të papërfunduara të cilat ndonjëherë botohen, si në rastin e Victoria Amelina. Më shumë se 100 poetë dhe shkrimtarë janë vrarë në këtë luftë, pa mundur t’i përfundojnë dot tekstet e tyre. Ka po ashtu dyzina shkrimtarësh të tjerë që vijojnë të luftojnë dhe të shkruajnë në të njëjtën kohë.
A.D.: Në Ukrainë, sikundër mediat thonë, gjatë luftës është shtuar numri i librarive, në proporcion të zhdrejtë me biznese të një tjetër lloji. Si e komentoni këtë fakt?
A.K.: Po, vitin e kaluar vetëm në Kiev janë çelur trembëdhjetë librari, por dy janë mbyllur. Njerëzit blejnë libra, konsiderohet si një akt rezistence kulturore. Por me të mbaruar lufta, situata do të ndryshojë. Tani është e thjeshtë të çelësh një librari, pasi qiraja është e ulët. Lufta ndikoi në treg dhe shumë dyqane u mbyllen. Kur lufta të mbarojë dhe qiratë të ngrihen, do të jetë e pamundur për disa librari që të ekzistojnë, sidomos në qendër të Kievit.
A.D.: I dashur Andrej, si është gjendja e shkrimtarëve në Ukrainë këto kohë? Di që ka shkrimtarë të cilët kanë dalë në luftë, madje kanë dhënë edhe jetën në front…
A.K.: Shkrimtarë si Artem Chapye apo Olexander Miched kanë më shumë se tre vjet tanimë në ushtri dhe tekstet e tyre rreth luftës nuk botohen vetëm në Ukrainë, por edhe në faqet e The Guardian apo New York Times. Kjo luftë do të mbahet mend edhe falë eseve të tyre apo poezive të të tjerë ushtarëve. Në Ukrainë, kultura nuk ka qenë asnjëherë kaq e përfshirë në mbrojtjen e vendit. Është një përvojë unike dhe tragjike. Problemi është se pas luftës, letërsia do të shkruhet nga të mbijetuarit që janë ose të traumatizuar, ose të trishtuar, ose të zemëruar. Do të jetë një fiction ndryshe, pasi fiction-i ukrainas ka qenë përherë romantik dhe poetik. Qysh tani, një zë i fuqishëm ushtarak mund të dëgjohet nga shumë libra. Dhe ky ndryshim do të jetë ose i përhershëm, ose për një kohë shumë të gjatë.
A.D.: Kur mendoni për të ardhmen e afërt dhe të largët të Ukrainës, mbusheni me shpresë apo pikëlloheni?
A.K.: I ndjej të dyja. I kam kaluar gjithë përvojat e mundshme të luftës gjatë këtyre tre vjetëve: u syrgjynosa, vajta si refugjat në Francë, u eliminova nga Ukraina meqë kisha ide të ndryshme rreth “cancel culture”-s e cila është tejet popullore në shoqërinë tonë të traumatizuar. Kam dëgjuar me qindra herë shpërthime dhe sirena, kam marrë pjesë në funerale ushtarësh të vrarë dhe kam folur me nënat e gratë e tyre. Ka mundësi të kem më shumë pikëllim sesa shpresë. Por vazhdoj të shpresoj që lufta të mbarojë dhe Ukraina të ringrihet.
A.D.: Dhe për ta mbyllur, a mendoni se letërsia e shkrimtarëve ukrainës mund t’i ofrojë botës një panoramë të qartë të vendit tuaj?
Mbase jo tani, por në 5-10 vitet e ardhshme, po. Tani po bashkëndajmë me botën dhimbjen tonë. Dhe bota nuk mbart dot shumë dhimbje të të tjerëve. Bota është pjesërisht e lodhur me Ukrainën. Sapo zëri i letërsisë ukrainase të fitojë më tepër energji pozitive, do të jetë e mirëpritur nga lexuesi anembanë, sidomos tani kur gjithkush e di për Ukrainën.
