Vijon nga: https://exlibris.al/alisa-velaj-poezia-e-sadik-bejkos-si-sistem-semiotik-dhe-strukturor/
Me poezinë e tij më të mirë Bejko ndërton një sistem poetik nga më të ndërlikuarit, si në strukturë, si në semiotikë.Po t’i rikthehemi edhe njëherë vargut “Na ndjek i korbave krrokimi” shohim se shenjuesit tekstorë krijojnë një tablo të gjallë të një vdekjeje të dyfishtë. Ca kufoma djegaguri që vdesin tani, vdesin pastaj. Sipër tyre një re me korba të uritur që nuhasin kufoma dhe presin të ulen mbi prenë që e kanë para syve. Korbi nga zgafellja dhe reja me korba sipër. Midis vdekjes në tokë dhe vdekjes që endet nëpër ajri, ndodh ecja e karvanit tej një vdekjeje e tej një zgjimi. Një vizion halucinant i një udhëtimi mbrëmjeje plot gurë, korba dhe njerëz skelete që mezi marrin frymë. Për më tepër është dhe drita që po shuhet ngadalë, si një proces shuarje shprese. Në udhëtimet mbrëmësore, vizionet mbushen më tepër me makthe dhe përfytyrime ndjellakeqe. Vizionet haluçinante ngjizen në poezinë e Bejkos bash kur rrënimi shpirtëror rrëmben të gjitha hapësirat e ndijimit e të shikimit. Në një çast të tillë, jo të thënë, por të nënkuptuar poeti kërkon me sytë e përhumbur trajtën vegimtare që do ta përtërinte prej themeleve këtë djerrinë vertikale. Në poezinë “Fytyrë e panjohur”, e cila i jep titullin dhe vetë vëllimit të botuar në vitin 2003, ky proces i përtëritjes përshkruhet me anë të këtyre vargjeve: “Ka një grimëherë bosh kur bie dita/ E largët sa s’mund ta prekësh me dorë/ Ja, hedh rrobat, po kridhet në lumë/ me duar, sy, me ç’mbetet të fton për larg/ është e mollët, me ngjyrën e mollëve/ që bien, dhe – është një hon në flakë.”. Ky imazh ëndrre vegon përmes shëmbëlltyrash të ëndshme dhe të pakapshme me dorë, por që t’i çmend shqisat. Mandej përfytyrimi shkon deri aty sa poetit i shfaqet një fytyrë e dashur në tërë vertikalitetin tokë-qiell. Citojmë vargjet: “Fytyrë e panjohur gjer në qiell/ Buzagaz… tufë flokësh që në çast/ era i thërrmon me qerpikë drite/ Mendtë të merren, rrëzuar mur/ e themele: në të ra të fikët, është pak/ në honin këtu e gjer në qiell me flakë”. Nga vargjet dalin qartë shenjuesit e honit këtu dhe qiellit me flakë. Kur honi/honet tona apo themelet tona reale mbushen me këtë fytyrë të panjohur, që merr trajtën e një pranie dëshirimi, ne përpihemi në flakët qiellore si qenie të përtërira me flatra drite. Një vegim apo halucinacion të tillë, plot hone tokësore e shpirtërore paraqet edhe poezia “Shtyllë dheu”, për të cilën Bejko pohon: “E shihja këtë shtyllë dheu siç e kam shkruar. Ndoshta nga ankthi i një Shqipërie, një atdheu, i një shteti-komb, që mbetet ende si një trup, torzo, trung i papërfunduar, i copëtuar”.
Në fjalët e poetit vërtetojmë gjithë atë çka vjen në magjen e një poezie si gjendje e pavetëdijshme, si ankth apo makth i yshtur nga referentë konkretë socialë e shoqërorë, ndërkohë që lënda qiellore në poezinë e Bejkos vjen si vizion halucinant kur prek përmasën vizionare të poezisë dhe shfaqet si vizion a vegim i pastër (aspak halucinant) kur ndërgjegjja mitike ngjiz deri dhe strukturat e meditimit poetik. Ky ndikim i fundit është i thekshëm në shijet e frazave poetike që vijnë në formën e një leksiku mitik, në sintaksën dhe morfologjinë e secilit varg. Për të vërtetuar praninë e ndërgjegjes mitike le t’i referohemi poezisë “Psalm Gjon Buzukut” nga vëllimi “Psalm për atin” dhe t’i rikthehemi edhe njëherë poezisë “Unë po ju them” nga vëllimi “Si vdes gruri”. “Psalm Gjon Buzukut” është dukshëm një poezi patriotike. Në spiralen e tragjedive tona, edhe ne kemi faje të rënda, pasi nuk kemi qenë dhe nuk jemi ende në lartësinë e misionit tonë. Teksti poetik ngrihet mbi paratekste. Një prej tyre është pasthënia e “Mesharit” të Gjon Buzukut, me termat gluha, e n’së dashunës botës sane dhe të vemi më shumë ndë klishë.
Vargjet “Pëllumbi em ndë plasë të gurit e ndë e fshehunat e gjirdheve…eja se dimri shkoi dhe shiu vote” janë cituar nga “Kënga e këngëve”, sipas variantit përkthimor të Buzukut te “Meshari”. Lënda biblike rrimerret në rrafsh diakronik, për të aktualizuar mesazhe të rrafshit diakronik e sinkronik gjithashtu, si edhe për t’i dhënë tragjedive tona një përmasë universale. Në fund të fundit, në çdo komb dhe në çdo atdhe rrënimi shpirtëror i individit është i pashmangshëm kur realizimet e idealet e mëdha mbeten në duar misionarësh që janë të tillë vetëm de juro. Rrafshi diakronik me referentë biblikë, të cilët nuk merren direkt nga Shkrimet e Shenjta, por citohen nga përkthimi i një prifti katolik shqiptar të shekullit të pesëmbëdhjetë, na çon natyrshëm drejt dy përfundimesh: së pari, në misionet tona të krijimit të një shoqërie të shëndoshë ne jemi udhëhequr përherë nga individë, të cilët nuk kanë kuptuar nga pjesa tjetër e shoqërisë shqiptare, dhe së dyti, përmbushja e një misioni për ndërtimin e një shteti-komb, do të jetë përherë i pamundur nëse ne nuk do të udhëhiqemi prej fillimit nga njerëz me ideale të larta. Ky trung i papërfunduar dhe i copëtuar me emrin tokë shqiptare, sikur të mos mjaftohej me tragjeditë e shkaktuara nga arsye krejt jashtë nesh, ka mbetur i tillë, edhe prej faktit se ne nuk arrijmë dot prej shekujsh të jemi dishepuj të prijësve të duhur të mendimit të lirë. Prijësve të ndriçuar nga burimi i së vërtetës. “Të vemi më shumë ndë klishë” është një thirrje për rikthim në vlerat dhe traditat më të mira të kombit tonë.
Bejko bën thirrje të vazhdueshme për ripërtëritje të vlerave, që me apo pa dashje, po i kryqëzojmë njërën pas tjetrës. Prandaj themi se poezia e tij vjen si shenjë ringjalljeje e njeriut, dashurisë dhe etnosit shqiptar. Poezia “Unë po ju them” e vëllimit “Si vdes gruri”, rrimerr drejtpërsëdrejti fjalët e Mesias para kryqëzimit. Të Dhjata e Re, në Ungjillin sipas Gjonit, lexojmë mesazhin e Zotit për mbarë njerëzimin në orën e tij vendimtare, pak para se të kryqëzohej: “Ora ka ardhur, në të cilën Biri i njeriut duhet të përlëvdohet. Në të vërtetë, në të vërtetë po ju them: nëse kokrra e grurit e rënë në dhe nuk vdes, ajo mbetet e vetme, por, po të vdesë, jep shumë fryt!”.[1] Ringjallja biblike e njeriut qiellor, përmes vdekjes së njeriut mëkatar tokësor brenda tij, fiton një funksion poetik të ngjashëm me mitin biblik te poeti ynë. Siç përcaktohet nga gjuhëtari formalist rus dhe teoricieni i letërsisë Roman Jakobson, funksioni poetik është “vendosja (Einstellung) ndaj mesazhit si i tillë, i përqendruar te mesazhi për hir të vetë mesazhit”.[2] Njësoj si Mesia para kryqëzimit, shpirti i unit lirik të vëllimit “Si vdes gruri” është tejet i tronditur.[3] Pas poezisë-prolog të librit, vijnë njëra pas tjetrës poezi që rrëfejnë ishullimin e njeriut, barbarinë e vapës, angështinë e shpirtit, mjegullimin si moskuptim, vetminë, praninë e korbave e gjarpërinjve, dhembjet e dështuara, stërmundime sizifiane me shkëmbinj mbi shpinë etj. Bejko na kumton se ka ardhur ora të mos vdesim më. Ai po na thotë se kokrra e grurit e mbjellë në dhe jep shumë frute. Ky citim jep filozofinë se gruri që kalbet, mbaron udhën. Kokrra e gruri që vdes, jep tre a katër kallinj, shumohet dhe vazhdon udhën që e humbi i kalburi. Në filozofi ky quhet ligji i mohimit të mohimit. Biri që lind ka mohuar atin, por në momentin që biri lind një pasardhës ai ka vdekur, pasi e ka trashëguar tanimë udhëtimin te një tjetër. Ndaj fara mbillet në dhe për të rilindur, jo për t’u kalbur. Vërtet futet në dhe, por është nga ky lloji tjetër i vdekjes: vdekje me embrione të ripërtëritura.
Poezia “Cikli i mbyllur i Ikarit” në vëllimin “Letër Hamurabit”flet për harlisjen e një blerimi që pushton fushë e mal. Në këtë ripërtëritje plot bujë të bimëve e luleve, është dhe Ikari. Ai rreh t’u vërë krahë gurëve, pllakave. Vjen vera. Bari është tharë dhe korrur. Ikari është rrëzuar i parealizuar. Por cikli tjetër, ai i ripërtëritjes së natyrës mbetet. Përtëritja ndodhet përtej nesh ndërsa ne njësoj si Ikari vërtitemi brenda një cikli të mbyllur, larg përtëritjes. Përherë në fluturime ndjellakeqe, që na lënë vuv në kufijtë e moskuptimit.
Ja… i rrëzuar tashmë,
po shpërndante dengjet e plagëve nëpër erë.
Fshatarët mbledhin dengjet me bar të korrur.
Pyeste: si e humba këtë stinë? Isha vallë
përkrah me të blertën në qerthullin e madh?
tashmë bari i tharë, fluturimi i lodhur,
krahët të korrur.
Shëmbëlltyra e mbjellësit biblik vjen këtu shumë e kamufluar. Sepse ne në vend të mbillemi si kokrra e grurit, për të fituar një vdekje me embrione të ripërtëritura, padashur kemi korrur veten tonë. Në vend të korrim vdekjen, jemi korrur prej saj. Në vend të projektojmë fluturime nga toka drejt qiellit, si simbol përtëritjeje dhe ringjalljeje, ngjisim krahë dylli dhe nga qielli i pavënë re brenda nesh, biem përdhe pas fluturimesh të lodhura. Legjenda e Ikarit në ndërthurje me mitin biblik i jep poezisë së Bejkos një përmasë universale dhe një funksion social të realitetit të vendit të tij, me njerëz që misionin në shërbim të shoqërisë e ngatërrojnë me egoizmin personal. Ikarët që bien e bien pa pushim mos vallë janë prijësit e dështuar që e lënë përherë cung atdheun tonë të copëtuar?
Gjuha bëhet e dukshme në këtë poezi përmes mosrealizimit të misionit. Në të vërtetë nuk bie një Ikar i vetëm. Është një renie e pandërprerë ikarësh në tragjeditë tona të pandalshme kombëtare. Bie poeti dhe bie e tërë shoqëria. Bie shoqëria dhe nuk ngrihet dot më poeti. I mbetet të klithë përmes këngës mëpastaj. Ik-ari i tij është një ikje nga ari i shpirtit. Ikari i tij është Ikari ynë. Por ky Ikar yni, nuk është kurrsesi Ikar i tij. Poeti nuk ngjit krahë fantazmagorikë në fluturimin e tij drejt qiejve, por zgjedh të vdesë në krahë fluture. Kështu gjuha e poezisë së tij jep shenja të forta feksëse të ringjalljes. Poezia “Vdes në krahë fluture”, si pjsë e ciklit poetik “Në karhë fluture” në vëllimin “Letër Hamurabit” jep një atmosferë të tjetërllojtë fluturimi e rënieje të lirë prej makthit në paqe.
Vdes në krahë fluture
Në ditën, mollë e rrumbullt e kuqe,
me mish nate të ëmbël
hap tunelin
dhe vdes në krahë fluture.
Poeti nuk është Ikar që u vë flatra gurëve, as shpërndarës i plagëve nëpër ajër. I rri larg cikleve të mbyllura të dhimbjes e zhgënjimeve. Dita dhe nata janë njëlloj të ëmbla për të, sepse nuk mbjell ngrehina makthesh për vete dhe të tjerët nëpër ajri, por hap tunele në shpirtin e tij për të parë më qartë, se cila është ajo vdekje që do të përjetohet si rilindje dhe jo si rivdekje. Zgjedh të vdesë në krahë fluture, ndoshta në një rrotullim përqark dritës, apo përhumbje në pjalmime fjalësh të deshifrueshme si duhet, nga ata dhe vetëm nga ata, që e kuptojnë si duhet fluturimin e Ikarit, që kur ai ngjizet si mendim, pa mbërritur fare te ankthi i plandosjes përtokë.
Gjuha poetike që bëhet e dukshme përmes shenjave të ringjalljes, në rrafsh sintagmatik (social) dhe paradigmatik (universal), nuk ngjizet përherë nga një humus qiellor. Ajo mund të jetë e dukshme në mënyrë deklamative, si në poezinë “Ç’mbeti pa thënë për dëshmorët”.
Po ç’kish mbetur pa thënë për dëshmorët?
Me atë mbi shpinë hëngra rrush atë ditë,
gjaku i tij m’u tha në gjoks dhe në shpatull,
u mpiks kokrra-kokrra si xhamadan i kuq,
opingat më ishin mbushur me ugar vjeshte.
Po shefat donin heroizma, balada prej lumi
me bojë të kuqe, jo prej gjaku.
……………………………………………
Kishin bërë luftën,
por kishin humbur paqen.
Po ç’kish mbetur pa thënë për dëshmorët?
E pathëna bëhet e dukshme përmes të thënës në këtë poezi patriotike. Kemi poetin që shprehet se “opingat më ishin mbushur me ugar vjeshte”. Opingat pra i qenkan mbushur me vdekje dhe qenka e thënë që njeriu shqiptar të ecë me vdekje nëpër këmbë, edhe kur të rënët për atdhe janë në lartësinë e misionit të tyre. Edhe kur derdhin gjak dhe vdesin në krahë future. Edhe kur nuk janë Ikarë. Se shefat duan heroizma prej boje të kuqe, jo prej gjaku. Të bësh luftën, por jo të fitosh paqen, është një mallkim që e ka ndjekur kombin tonë ndër shekuj. Sepse liria ndër trojet tona, e mbjellë prej individësh të veçantë, është mohuar prej ikarëve që më shumë se gjakun (jetën), kanë dashur vdekjen dhe terrorin. Kush mohon gjakun, pjell diktaturën. Ata, shefat, që frigohen të thonë për dëshmorët ato që duhen thënë, e kryejnë këtë akt makabër, me qëllim që populli të mos e mësojë dot kurrë kuptimin e lirisë së vërtetë. Ata bëjnë sikur e duan lirinë dhe krijojnë kështu skllavërinë e popujve. Duke mos e kuptuar lirinë si duhet, shoqëria izolohet dhe plaket, vdes pakuptuar se po vdes. Është ai lloj proçesi që Arendt e përshkruan më këtë abstragim tejet thelbësor: “Ajo që e përgatit njeriun për dominimin totalitar në botën jo-totalitare është fakti se vetmia, e përjetuar si përvojë borderline (e personalitetit kufitar), e cila zakonisht ndjehet në kushte të caktuara margjinale siç është pleqëria, është bërë një përvojë e përditshme…”.[4] A nuk u vetmuam ne prej lirisë për plot gjysmë shekulli? E si mund të ndodhte ndryshe kur të pathënat trajtoheshin si të thëna dhe të pathënat si të thëna për një kohë aq të gjatë? Bejko rrok pikërisht këtë përmasë të mohimit të lirisë në këtë poezi dhe në plot të tjera të ngjashme me të.
Në vëllimin më të fundit “Këngë të Solomonit”, në poezinë “Mos më lexo në mbrëmje Magdaliní”, poeti iu drejtohet në një dialog të hapur, dy prej figurave femërore të traditës judeo-kristiane, Sulamithit dhe Magdalinit. Referencat e mitit biblik nuk mungojnë as këtu. Sërish poeti e tjerr poezinë më kumte të ringjalljes. Që në fillim citohet vargu biblik “Me vdekje vdekjen shkeli”, i cili nënkupton ringjalljen e Krishtit prej së vdekurish. Në poezi gërshetohen dy plane, ai vertikal që të çon te ngjarja biblike para dy mijë vjetëve dhe ai horizontal që e sjell ngjarjen në ditët tona. Rrëfimi ndërpritet nga komenti lirik i të gjallit në një natë pus me të ftohtë, me zogj që rrëzohen me akuj në sqep. Një i gjallë që nuk pranon të vdesë veçse si gruri. Rrëfimi vertikal është i thatë, pasi ndërkallet në tekst vetëm në funksion të rrëfimit horizontal. Ky i fundit, drejtuar Sulamithit dhe Magdalinit është plot ngjyra jete. Po ta aktualizojmë këtë formë dialoguese në rrafshin sinkronik dhe diakronik të shoqërisë që e ka përkundur dhe tronditur poetin si bir dhe krijues, themi se atdheu torzo, nuk mundet të përtërihet ndryshe, veçse më harmoninë absolute që sjell dialogimi mes prijësve të idealeve të mëdha dhe grave që ushqehen po nga të njëjtat ideale. Magdalena biblike kthehet në udhën e së vërtetës pasi dëgjon dhe kupton fjalët e Krishtit, ndërsa Sulamithi është dashuria e përsosur e gruas si shpirt dhe trup. Të dyja së bashku, këto gra judeo-kristiane përfaqësojnë gruan e mençur që rend pas fjalës së mençur dhe dashurisë së ringjallur. Burri dhe gruaja si skajet e të njëjtit litar ankthi, kur shoqëria shkon drejt kryqëzimit të vlerave. Burri dhe gruaja si idealet e emancipimit të një shoqërie jo vetëm shqiptare. Bejko çmitizon për të na rrëfyer se mjegullat e miteve dhe baladave nuk janë aty thjesht për të na mahnitur, por edhe për të na i tronditur thelbet tona të topitura në barbarinë e vapës moderne, ku ajri i kryqëzimit duhet të jetë rrënjë e këngë e një ringjalljeje kolektive. Vizionet halucinante patjetër duhet t’ia lënë vendin vegimeve vizionare. Poezia vetëm kështu i rifunksionalizon thelbet e kalbura në thelbe të përtërira.
[1] Bibla. Dhjata e Vjetër dhe Dhjata e re. (2002). Libri i Gjonit, Kapitulli 12, Vargjet 23-24. Tiranë: Shoqëria Biblike Shqiptare Sh.B.Sh.
[2] “The Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics”, Princeton University Press, Princeton and Oxford, 2012.
[3] Në vargun 27 të Ungjillit të Gjonit lexojmë fjalët e Mesias “Tani shpirti im është i tronditur”.
[4] Arendt, Hannah. (1967). The Origins of Totalitarianism, London: George Allen and Unwin, p.478.
